Back to top

[1] [fol. 58v in marg.] Qui legis auctoris nomen per quinque priora

Gramata pictoris, hoc scribi celitus ora

[2] Incipit prologus in tractatu de tonis.

Gaudere sciens brevitate modernos et tamen ex altera parte considerans quod, si forte plus iusto timeam, ne videar apparere prolixior, ipse pre nimia brevitate iuxta verbum Oracii fiam obscurior sicque Scillam quodam modo evitare cupiens incidam in Caribdim, aliqua que de tonis tam ex Musica Boecii quam venerabilis patris et monachi Guidonis Aretini, ex dictis quoque aliorum quorundam in eadem peritorum scientia studiose collegi, mediocri quadam brevitate perstringere et sub uno tractatu ad quorundam laudabilem fratrum nostrorum instantiam compilare temptavi.

Verum quia non solum simplicium fratrum, immo etiam provectorum magisque inter eos subtilium utilitati deservire cupio, libellum presentem in duas partes principales distinxi. In prima videlicet de tonis quantum ad theoriam sive speculationem eorum artificialiter quodammodo vel scientifice et per consequens, cum omnis ars atque scientia, ut alibi scribitur, sint de bono et difficili, difficilius atque subtilius pro studiosioribus ac provectis, in secunda vero quantum ad praxim, idest operationem ipsorum figuraliter magis et per exempla atque facilius pro simplicioribus et parvulis tractaturus, ut qui forte prime partis subtilitatem capere ad plenum non potuerunt saltem in secunde partis exemplari planitie delectentur.

[3] Prime vero parti quatuor premisi capitula, que sequuntur:

Capitulum primum. Quot modis accipiatur tonus in musica et quid sit vel unde dicatur.

Capitulum secundum. Quot sunt toni et quibus nominibus a musicis et philosophis appellantur.

Capitulum tertium. De natura tonorum et distinctione eorum.

Capitulum quartum. De proprietate et effectu seu virtute ipsorum.

Explicit prologus. Incipit pars prima tractatus de tonis.

[4] Capitulum primum. Quot modis accipiatur tonus in musica et quid sit vel unde dicatur.

Ut de tonis perfectior possit haberi notitia, notandum in primis quod tonus in musica duobus modis accipitur.

Uno modo videlicet pro cantandi modo, quem antiquiores ac primi musici grece tropum nominant. Nam tropus sive tropos grece idem est quod conversio latine. Ad modos enim cantandi seu tropos, quos nunc communiter appellamus tonos, quamvis abusive quodammodo secundum Guidonem, in discernendis atque || [fol. 59r in marg.] iudicandis cantibus convertere nos oportet.

Sic autem accipiendo tonum prout communiter ab ecclesiasticis viris accipitur, tonus secundum aliquos est regula quedam, que de omni cantu in fine diiudicat. Vel sicut quibusdam aliis magis placet, qui cantus publicos et civiles - utpote cantilenas et rotundellos - et maxime cantus mensuratos - quales sunt moteti, hoqueti et huiusmodi - dicunt tonis non subici nec per eos regulari, tonus est regula per quam quis omnem ecclesiasticum cantum potest cognoscere et de eo veraciter iudicare, inspiciendo non solum ad cantus initium, sed etiam ad medium et ad finem. Ex quo patet quod illi profecto se ipsos decipiunt, qui statim incepta antiphona vel alio quovis ecclesiastico cantu, cuius sit toni scire se infallibiliter pronuntiant et affirmant. Hoc siquidem in quibusdam per usum fieri potest aliquando sed non in omnibus, nec etiam scientifice vel artificialiter, cum, sicut dictum est, in iudicandis cantibus non solum principium considerare oporteat, immo medium atque finem.

[5] Dicitur autem tonus sic sumptus a tonando secundum aliquos, vel ab intonando, eo quod psalmi secundum alium et alium tonum aliter et aliter intonantur, sicut in secunda parte huius operis apparebit.

Alio modo accipitur tonus in musica pro quodam ipsius musice principio, quod a musicis concordantia appellatur, que videlicet concordantia in proportione sexquioctava consistit. Unde tonus sic acceptus est concordantia in proportione sexquioctava consistens, sicut ex dicendis plenius apparebit.

Quamvis autem de tono sic accepto vel de aliis concordantiis et consonantiis musicalibus ad plenum tractare non spectet ad presens opusculum, quia tamen ista musice artis dicuntur principia, ignoratis autem omnino principiis necesse est artem penitus ignorari, inde est quod aliqua de predictis musice principiis ac eorum numero, origine et natura a Boecio siquidem et aliis musicis diffusius atque subtilius pertractata breviter hic inserere superfluum non videtur, presertim cum toni, de quibus supra loqui incepimus et in sequentibus principaliter loqui intendimus, non solum predicta musice principia, videlicet concordantias et consonantias, presupponant, immo etiam et ipsas in sui compositione et progressu, ut postea magis videbitur, frequenter assumant.

Sciendum est ergo quod secundum Boecium in primo Musice consonantia, que omnem musice modulationem regit, non est sine sono; sonus autem sine percussione et pulsu esse non potest. Hec autem vel motus quidam locales sunt || [fol. 59v in marg.] vel sine locali motu precedente fieri non possunt. Si enim omnia quiescerent, sonus omnino non esset. Propter quod sonus materialiter diffinitur, quod est percussio aeris continua usque ad auditum.

Motuum vero localium alii sunt tardiores, alii velociores, et eorum quidam sunt rariores, quidam vero spissiores. Si igitur, ut dicit [6] Boecius, rarior aut tardior fuerit motus, gravem sonum efficit. Nam sicut tarditas proxima est stationi, ita gravitas contigua est taciturnitati. Si vero spissus aut celer vel velox fuerit motus, sonum acutum reddit. Et ideo si corda alicuius instrumenti musici intenditur, sonum acutiorem reddit, si vero remittitur, graviorem. Quando enim corda est tensior, velociorem pulsum reddit celeriusque revertitur et frequentius ac spissius aerem percutit; quando vero laxior est, pulsus tardiores et raros efficit ipsaque imbecillitate feriendi non diutius tremit.

Neque enim quando corda pellitur unus tantum edi vel fieri putandus est sonus aut unam in his esse percussionem, sed totiens aer feritur quotiens eum corda tremebunda percusserit; sed quoniam iuncte sunt velocitates sonorum, nulla intercapedo sentitur auribus, sed unus sonus gravis vel acutus auditum pellit, quamvis uterque ex pluribus constet motibus, gravis videlicet ex tardioribus ac rarioribus, acutus vero ex celeribus atque spissis.

Quoniam ergo acute voces ex spissioribus ac velocioribus causantur motibus, graves vero ex tardioribus ac raris, manifestum est, ut dicit Boecius, quadam additione motuum ex gravitate acuitatem intendi, detractione vero motuum ex acumine gravitatem laxari; ex pluribus enim motibus tam acumen quam gravitas constat. In quibus autem pluralitas differentiam facit, ea necesse est in quadam numerositate consistere; omnis enim paucitas ad pluralitatem ita se habet, ut numerus ad numerum comparatus. Eorum vero que secundum numerum comparantur quedam sunt equalia, quedam autem inequalia. Et ideo sonorum quidam sunt equales, quidam vero inequales et inequalitate distantes.

In his autem sonis vel vocibus, que simpliciter sunt equales, non est proprie loquendo consonantia, sed magis aliquid ea perfectius, que [7] omnium armoniarum musicalium est mensura, sicut est unisonus dicendo in eodem puncto ut-ut vel re-re, mi-mi et sic de singulis vocibus. Relinquitur ergo quod consonantia sit inter sonos vel voces ab invicem quadam inequalitate distantes. Unde ex predictis omnibus finaliter ibidem concludit Boecius quod consonantia est dissimilium inter se sonorum vel vocum || [fol. 60r in marg.] redacta in unum concordia.

Licet autem aliqui inter consonantiam et concordantiam nullam aut modicam assignare videantur differentiam, secundum tamen alios loquentes subtiliter, ut videtur, talis est differentia inter ista. Consonantia namque est, quando duo soni vel plures simul uniti et in uno tempore a diversis prolati vel simul ab uno et eodem pulsati unam perfectam efficiunt melodiam. Unde et secundum Boecium in quarto Musice ille voces sunt consone, que simul pulse suavem et permixtum sonum faciunt, ille vero sunt dissone, que non reddunt permixtum nec suavem sonum.

Concordantia vero, ut de ea nunc loquimur, est regularis progressus ab uno sono ad alium per arsim et thesim, idest per elevationem et depressionem seu depositionem, sive per ascensum et descensum. Vel, ut aliqui dicunt, concordantia est intervallum sive distantia duorum sonorum vel plurium ab uno et eodem diversis temporibus prolatorum, quando videlicet unus sonus armonice continuatur alteri, sicut una pars motus vel temporis continuatur alteri, ita scilicet armonice, ut unus sonus alium, cui continuatur, in acuitate vel gravitate secundum certam ac debitam proportionem numeralem excedat vel excedatur ab eo.

Cum enim musica secundum Boecium sit de numero relato ad sonum vel de sono armonice numerato, sicut arismetica est de numero [8] absolute considerato, quod est proportio in ipsis numeris, hoc esse videtur concordantia in sonis musicis. Unde secundum quod inter aliquos sonos est alia et alia proportio, secundum hoc inter eos est alia et alia concordantia. Ubi vero non invenitur debita certaque proportio numeralis, nec per consequens concordantia, immo magis discordantia atque corruptio melodie. Unde et Boecius in primo et quarto Musice concordantes sonos emmeles, idest aptos melo sive melodie, appellat; discordantes autem ekmeles nominat, idest melo sive melodie ineptos.

Quamvis autem aliqui loquentes vulgariter nec opinionis sue rationem aliquam assignantes concordantias et consonantias musice esse dixerunt infinitas, alii vero tredecim posuerunt, quas species musice appellant, videlicet unisonum, tonum, semitonum, ditonum, semiditonum, dyatessaron, tritonum, dyapente, semitonium cum dyapente, tonum cum dyapente, semiditonum cum dyapente, ditonum cum dyapente et dyapason, quidam vero, consonantias in principales et secundarias dividentes, principales consonantias tres esse dicunt, scilicet dyatessaron, dyapente et dyapason, consonantias secundarias, quas || [fol. 60v in marg.] concordantias appellant, sex esse ponentes, scilicet tonum, semitonum, ditonum, semiditonum, tonum cum dyapente et semitonum cum dyapente.

Secundum tamen opinionem eorum, qui principia musice et eorum numerum subtilius investigare videntur, rationabiliter et satis probabiliter dici potest quod omnes consonantie et concordantie musicales reducuntur ad septem, que sunt tonus, semitonus, ditonus, semiditonus, dyatessaron, dyapente et dyapason. Quarum, ut infra videbitur, quatuor prime concordantie dicuntur, tres vero [9] ultime non solum concordantie, immo etiam consonantie nuncupantur. Melius est enim principia pauca supponere, cum pluralitas principiis contradicat.

Cum enim secundum Aristotelem et Platonem homo sit quasi quidam mundus, unde et microcosmos, idest minor mundus, ab eis dicitur, recte operationes et leges humane legem divinam ut est possibile debent penitus imitari. Ad diversitatem autem generationum et corruptionum totius universi septem planete cum eorum virtutibus suffecerant. Sicut ergo septem sunt planete in celo, per quos in isto sensibili mundo diversitas generationum et corruptionum efficitur, et in ebdomada septem dies, quibus multotiens resumptis totus annus mensuratur, septemque sunt dona spiritus sancti, quibus homo quantum ad animam spiritualiter perficitur, sanctificatur et regitur, ita rationabile videtur in arte humana, que musica est, septem principia predicta ponere, que concordantie appellantur, maxime cum hec septem ad diversitatem musicalium sonorum causandam sufficere videantur.

Etsi que sint alie preter ipsas concordantie composite et non simplices dici debent, hic autem loquimur de concordantiis, ut simplices sunt et principia aliarum. Omnes namque alie predictis septem cognitis satis de facili possunt cognosci. Qui enim scit quid sit tonus et ditonus, per additionem toni potest efficere tritonum; qui etiam scit quid sit tonus et quid dyapente, ex additione toni ad dyapente valde faciliter tonum cum dyapente potest efficere, et sic de ceteris.

Restat igitur breviter declarare quid sit unaqueque predictarum septem concordantiarum, quid videlicet sit tonus, quid semitonium sive semitonus, quid ditonus, semiditonus, dyatessaron, dyapente ac dyapason, et qualiter fuerint invente.

Tonus igitur est concordantia distantiam illam, que est inter duas [10] voces sibi invicem immediate proximas, continens, que scilicet in proportione sexquioctava consistit; quando videlicet, ut supra a principio tangebatur, unus sonus ita continuatur alteri, quod ipsum in gravitate vel acuitate secundum predictam proportionem excedit vel exceditur ab eodem. Unde || [fol. 61r in marg.] quod est proportio sexquioctava in numeris, hoc est tonus ut de ipso nunc loquimur in sonis musicis. Est autem sexquioctava proportio in numeris, quando aliquis numerus totum alium continet et cum hoc octavam eius partem, sicut novem continet octo et cum hoc unitatem, que est octonarii pars octava.

Dicitur autem tonus sic acceptus, ut volunt aliqui, a ptongos grece, quod est sonus latine; si enim non sonaret, non audiretur tonus. Vel dicitur tonus a tonando, eo videlicet quod plene vel fortiter ac perfecte sonet. Talis autem concordantia, que dicitur tonus, est inter quatuor musice voces, scilicet inter ut et re, inter re et mi, inter fa et sol, inter sol et la, et hoc tam ascendendo quam etiam descendendo.

Semitonium autem sive semitonus est concordantia illa, que est inter duas reliquas musice voces, scilicet inter mi et fa, et hoc similiter tam ascendendo quam etiam descendendo. Inter enim istas duas voces non est talis proportio neque tanta distantia qualis est inter ceteras quatuor et per consequens neque tonus, idest plenus ac perfectus sonus, sed solum semitonium vel semitonus, idest imperfectus et remissus sonus.

Dicitur autem semitonus non quia precise medietatem toni contineat, sed quia tamquam sonus remissus a perfectione toni deficiat, sicut et semivir dicitur non quia medius vir, sed quia imperfectus vir, et sicut in gramatica semivocalis dicitur non quia medietatem vocalis contineat, sed quia plenam vocem per se non faciat ut vocalis.

[11] Sciendum est tamen quod duplex est semitonium, scilicet maius et minus. Tonus enim secundum Boecium in duas partes equales dividi vel partiri non potest. Maius ergo semitonium, quod apothome grece dicitur, idest decisio, est illud, quod toni medietatem excedit et tamen ad eius integritatem non pervenit, de quo nichil spectat ad presens.

Minus vero semitonium, quod grece lima vel dyesis dicitur, est illud, quod ad rectam medietatem toni non attingit, et tale est semitonium, de quo nunc loquimur, quod scilicet est inter mi et fa, ascendendo vel descendendo. Et secundum doctrinam Boecii iste due voces ad invicem comparate in tali proportione se habere videntur, qualis est inter ducenta quinquaginta sex et ducenta quadraginta tria, que proportio vocatur in numeris supertredecimpartiens ducentesimas quadragesimas tertias. Sed de hoc non est vis ad presens, cum istud magis ad subtilitates arismetice pertinere noscatur.

Notandum est autem quod, quamvis semitonii minoris hec sit proprietas, ut cum tono omnem cantum componere habeat, omnem quoque concordantiam aliam mensurare et in cantu melodiam facere, in aliis tamen omnibus signis || [fol. 61v in marg.] gamatis, ubi plures sunt voces, possibilis est vocum mutatio, excepto b-fa-b-mi, in quo situate sunt iste due voces, que inter se solo maiori semitonio distant, eo scilicet quod iste voces, scilicet mi et fa, in eodem tono concordare non possunt. Antiqui tamen musici, sicut Guido et alii sequentes, predicto gamatis signo, scilicet b-fa-b-mi, duas attribuerunt litteras, videlicet b molle sive [12] rotundum et etiam [sqb] quadratum, per primum b semitonium, per secundum vero tonum integrum designantes.

Moderni vero musici hoc, quod due predicte littere secundum rectam et communem musicam in solo b-fa-b-mi designant, in aliis signis gamatis faciunt aliquando designare, ita videlicet quod ubi secundum rectam musicam deberet esse solum semitonus, per [sqb] quadratum ad tonum ampliant, ubi vero tonus perfectus et integer esse deberet, per b rotundum ad semitonium minus restringunt, et hoc falsam musicam appellant. Que scilicet falsa musica, etsi causa necessitatis inventa fuerit, ut melior consonantia fieri posset et maxime in compositione stantipedum, motetorum et huiusmodi mensuratorum cantuum, in quibus precipue locum habet, non est tamen inconveniens, ut interdum in quibusdam ecclesiasticis cantibus locum habeat, quamvis raro hoc accidat. Non enim video quod neuma quinti toni, prout apud nos et multos alios et quasi omnes consuevit cantari, sine falsa musica possit convenienter notari. Unde et sic ipsum infra notatum repperies suo loco sicque ipsum a magistro Iohanne de Garlandia in libro quem fecit de tonis, notatum inveni.

Ad quid autem semitonium maius, de quo supra visum est, deserviat vel in qua proportione consistat, cur etiam tonus in duos equales semitonos non possit precise dividi aut partiri, non est speculationis presentis, et qui hoc curiosius scire desiderat, necesse est, ut ad Musicam Boecii, ubi talia subtilius pertractantur, studiose pariter et attente recurrat.

Ditonus vero est concordantia duos tonos continens, que sono precedenti sic proportionari videtur in sonis sicut octoginta unum ad sexaginta quatuor in numeris; et talis concordantia est inter ut et mi et [13] inter fa et la, tam ascendendo quam etiam descendendo. Inter istas enim secundum Boecium predicta numeralis proportio repperitur.

Semiditonus autem est concordantia tonum cum semitonio continens, que sono precedenti sic proportionari videtur in sonis sicut triginta duo ad viginti septem in numeris; et talis concordantia est inter re et fa et inter mi et sol, tam ascendendo quam descendendo. Iste enim voces tono et semitonio minori distant ab invicem et inter eas secundum Boecium talis proportio repperitur.

Dyatessaron vero est concordantia || [fol. 62r in marg.] duos tonos cum uno semitonio minori continens, que precedenti sono comparata eum in sexquitertia proportione superat et excedit. Quod est enim sexquitertia proportio in numeris, hoc est dyatessaron in sonis musicis. Est autem proportio sexquitertia in numeris, quando aliquis numerus totum alterum continet et cum hoc tertiam eius partem, sicut se habent quatuor ad tres et duodecim ad novem, et talis concordantia, que minima inter consonantias a Boecio dicitur, est inter ut et fa, inter re et sol et inter mi et la, tam ascendendo quam etiam descendendo. Iste enim voces duobus tonis et semitonio, si quis diligenter consideret, distant ab invicem ac etiam inter eas predicta proportio sexquitertia repperitur.

Dicitur autem dyatessaron a dya, quod est de, et tessara, quod est quatuor, eo videlicet quod sit ex quatuor vocibus.

Dyapente autem est concordantia tres tonos cum semitonio minori continens, que precedenti sono comparata eum in sexquialtera proportione superat et excedit. Quod est enim sexquialtera proportio in numeris, hoc est dyapente in sonis musicis. Est autem sexquialtera proportio in numeris, quando aliquis numerus totum alterum continet et cum hoc alteram, idest mediam, eius partem, sicut se habent sex ad [14] quatuor et duodecim ad octo. Et talis concordantia, que media vel secunda consonantiarum dicitur, est inter ut et sol et inter re et la, tam ascendendo quam etiam descendendo. Iste enim voces tribus tonis ac semitonio distant ab invicem et inter eas predicta sexquialtera proportio repperitur.

Dicitur autem dyapente a dya, quod est de, et penta, quod est quinque, eo videlicet quod ex quinque constet vocibus.

Dyapason vero est concordantia quinque tonos et duo minora semitonia continens, que precedenti sono comparata eum in dupla proportione superat et excedit. Quod enim est proportio dupla in numeris, hoc est dyapason in sonis musicis. Est autem proportio dupla in numeris, quando aliquis numerus bis alium continet, sicut se habent quatuor ad duo et duodecim ad sex, et ista concordantia, que mater consonantiarum dicitur tamquam perfectissima inter ipsas, est inter quamlibet vocem musice et suam octavam - nulla enim vox secundum Guidonem alteri voci perfecte concordat preter suam octavam.

Dicitur autem dypason a dya, quod est de, et pason, quod est omne vel totum, quasi de omnibus. Omnes enim concordantias precedentes, non solum videlicet tonum, semitonum, ditonum, semiditonum, immo etiam dyatessaron et dyapente, que in ea iunguntur et ex quarum coniunctione resultat, tamquam mater omnium in se amplectitur, continet et includit.

Ex ipsa etiam || [fol. 62v in marg.] alie due perfecte consonantie, que tamen non sunt simplices sed composite, oriuntur, videlicet dyapente cum dyapason et bis dyapason, quarum prima in tripla proportione consistit, secunda vero in quadrupla.

Sicut ergo manifeste concluditur ex predictis, septem sunt concordantie musicales, quarum videlicet quatuor prime, que sunt tonus, semitonium minus, ditonus et semiditonus, concordantie simpliciter [15] nominantur, tres vero relique non solum concordantie, immo etiam consonantie appellantur; ex quo patet etiam quod in pl<urib>us est concordantia quam consonantia, ut sic ista duo sicut superius et inferius inter se invicem debeant comparari. Omnis enim consonantia est concordantia, sed non omnis concordantia est consonantia.

Trinam itaque armoniam perfectam in sonis instituit a principio sublimis omnium creator ac rector, qui solus in trinitate perfecta sic permanet, ut semper in unitate consistat, non solum scilicet ut in istis tribus consonantiis supradictis vel earum triplici armonia bonitatis sue participationem ostenderet, sed ut homo etiam, qui ad illius summe trinitatis ymaginem et similitudinem est creatus, a sui conditoris laude se ipsum excusare non posset, sed potius benedictum nomen maiestatis illius ineffabilis quoque bonitatis clementiam iugiter, quantum humana permittit fragilitas, collaudaret.

Tres siquidem consonantie predicte, dyapason videlicet, dyapente et dyatessaron, non solum si simul ordinate fuerint et coniuncte, unam resultantem ex tribus perfectissimam efficiunt melodiam, quinimmo prima armonia, que dyapason dicitur, quasi mater esse videtur, dyapente vero media et quasi filia in ipsa contenta, tertia vero, que dyatessaron appellatur, ab eis procedens. Et hoc secundum quod aliqui dicunt quidam forte senserunt Pitagorici naturali inclinatione ducti. In creaturis etenim relucet quoddam vestigium trinitatis, ut habet alibi declarari. Hoc tamen non sunt ausi sub talibus verbis exprimere, sed de istis in numeris quasi sub methafora loquebantur.

Quicquid autem sit de hoc, per melodiam tamen ex istis tribus consonantiis resultantem refert Boecius in primo Musice concordantias ceteras et alia musice principia primo a Pitagora philosopho reperta fuisse.

[16] Ad cuius evidentiam notandum est primo quod secundum doctrinam Boecii in prologo Musice adeo musica nobis naturaliter est innata, ut nec ea carere possimus, etiam si velimus. Non solum enim infantes, ut dicit Boecius, immo etiam iuvenes atque senes ita naturaliter et affectu quodam spontaneo modis musicis adiunguntur, ut nulla omnino sit etas, que a cantus dulcedine sit seiuncta; unde et qui suaviter canere non possunt, || [fol. 63r in marg.] sibi tamen aliquid canunt, non quod eos aliqua voluptate afficiat id, quod canunt, sed quod quandam insitam dulcedinem ex animo proferentes, quoquomodo eam proferant, delectantur. Et inde est, ut dicit ibidem, quod cum aliquis cantilenam libenter auribus et animo capit, ad hoc etiam sponte convertitur, ut motum quoque aliquem audite cantilene similem corpus eius effingat et auditum melos sibi memor animus ipse decerpat.

Cum igitur musica ita nobis naturaliter sit inserta et propter hoc homines semper et quasi ab initio mundi cantaverint, usque tamen ad tempus Pitagore principia musice ignorasse videntur. Licet enim quidam fabulose loquentes de musica dixerint eam a musis habitantibus iuxta aquas inventam fuisse ac etiam inde nomen traxisse, quidam vero ab Iubal fratre Tubalchaim - de quo Iubal dicitur in Genesi quod ipse fuit pater canentium in cithara et organo, de quo etiam habetur in cronicis quod ipse delectatur in sonitu malleorum fratris sui Tubalchaim, quem fuisse dicunt inventorem artis ferrarie et operum [17] in metallis: proportiones perpendens in malleis ipsius primus musicam adinvenit - secundum tamen Boecium et Guidonem et alios loquentes de musica probabilius est dicendum quod concordantie et alia principia musice primo a Pitagora philosopho, qui tempore Cambisis regis Persarum, filii scilicet regis Ciri, legitur floruisse, ante videlicet incarnationem domini annis quingentis et viginti vel circiter, quique primus quamvis perfecte sapiens esset, non sapientem se nominari voluit, sed potius philosophum, idest amatorem sapientie, ita quod deinceps ceteri sapientes philosophi sint vocati, qui sapientes antea dicebantur, fuerunt inventa. Potuit tamen esse quod ipse Iubal vel alii ante Pitagoram aliqua instrumenta et aliqua generalia musice principia vel incerta, per que magis usualiter quam artificialiter cantabant, invenerint, sed certa et propria huius artis principia, secundum Boecium, Guidonem ceterosque modernos musicos, primo a Pitagora philosopho, quasi quodam divino nutu modo qui sequitur, certitudinaliter et magis ad plenum quam antea fuerunt inventa.

Sicut enim dicit Guido capitulo ultimo sui Micrologi, idest brevis sermonis, in musica erant antiquitus instrumenta incerta et canentium multitudo, sed ceca. Nullus enim hominum, ut dicit ibidem, vocum differentias et simphonie descriptionem poterat aliqua argumentatione colligere neque posset umquam certum aliquid de hac arte cognoscere, nisi divina tandem bonitas, quam sequimur, suo nutu disponeret. Cum Pitagoras quidam magnus philosophus forte iter ageret venitque ad fabricam, in qua super incudem quinque mallei feriebant, quorum suavem concordantiam miratus philosophus accessit primoque || [fol. 63v in marg.] in manuum varietate seu virtute sperans vim soni ac modulationis existere, [18] fecit in manu ferientium mutari malleos; quo facto malleum quemque sua vis sequuta est. Subtracto itaque malleo qui dissonus erat a ceteris, alios ponderavit mirumque in modum divino nutu primus duodecim, secundus novem, tertius octo, quartus vero sex, nescio quibus certis tamen ponderibus, appendebant. Et sic scientiam musice in proportione et collatione numerorum versari cognovit.

Sciendum est enim secundum Boecium et Guidonem quod Pitagoras quatuor predictis malleis ponderatis primum malleum ad ultimum comparatum invenit in dupla proportione se habere ad illum, sicut videlicet duodecim se habent ad sex, et sic isti duo mallei illam consonantiam reddebant, que dyapason dicitur, que, ut dictum est supra, in dupla proportione consistit. Ille vero idem primus malleus, qui duodecim ponderabat, ad secundum, qui ponderabat novem, in proportione sexquitertia se habebat, sicut se habent duodecim ad novem, et sic consonantiam illam, que dyatessaron dicitur, que in tali proportione ut supra dictum est consistit, resonabat. Ad tertium vero malleum, qui ponderabat octo, in proportione sexquialtera se habebat, sicut se habent duodecim ad octo, et sic cum eo consonantiam, que dicitur dyapente, que ut supra dictum est in tali consistit proportione, reddebat. Isti etiam duo medii mallei, secundus videlicet et tertius, ad quartum comparati in eisdem proportionibus se habebant: secundus videlicet in sexquialtera, sicut sunt novem ad sex, et sic cum eo dyapente reddebat, tertius vero in sexquitertia, sicut sunt octo ad sex, et sic cum eo consonantiam dyatessaron resonabat. Isti autem duo medii mallei ad se invicem comparati in proportione sexquioctava se habebant, sicut sunt novem ad octo, et sic unus ad alterum comparatus cum eo concordantiam illam, que dicitur tonus, que ut supra dictum est consistit in proportione sexquioctava, reddebat. Quintus vero malleus merito a Pitagora est reiectus, eo quod ceteris improportionabilis erat et ideo nullam [19] cum aliquo eorum armoniam reddebat, sed eam potius corrumpebat.

Ex istis autem postmodum diligentius investigans Pitagoras non solum invenit quid esset tonus, quid dyesis vel semitonus quidque ditonus, semiditonus, dyatessaron, dyapente et dyapason vel alia ex istis composita, immo etiam secundum Guidonem ubi supra per predicta voces ordinans primus monocordium composuit.

Est autem monocordium, secundum quod dicit magister Iohannes de Garlandia in tractatu suo De musica, instrumentum quoddam ligneum et concavum trium palmarum in longitudine, unius palme vel circa in latitudine, trium vero digitorum vel circa in spissitudine, habens unicam cordam, || unde et monocordium dicitur, sub qua proportionantur omnes proportiones armonice. Quod secundum Guidonem sapientibus in commune placuit, eo quod non ex lascivia, sed ex artis musice diligenti notitia, ut dictum est, a Pitagora fuit primo compositum et repertum.

Et hoc de tono secundo modo dicto aliisque musice speciebus sive principiis quantum ad ea, que infra de tonis dicentur, plenius intelligenda spectare videtur, dixisse sufficiat quoad presens.

[20] Capitulum secundum. Quot sunt toni et quibus nominibus a musicis et philosophis appellantur.

In hoc autem antiquiores primique musici de numero tonorum aliter quam posteriores, quos sequuntur moderni, senserunt, quod priores quatuor tantummodo tonos, posteriores vero octo potius posuerunt.

Ad cuius maiorem evidentiam est notandum quod - secundum doctrinam in musica peritorum et maxime prefati Guidonis Aretini monachi viri siquidem, ut habetur in cronicis, in musica preclarissimi multique nominis, in hoc etiam preferendi philosophis, quod non solum provecti vel homines studiosi, immo et pueri per ipsius artis regulas cantus difficiles et ignotos facilius quam per vocem alicuius magistri vel etiam instrumenti musici didicerunt et adhuc addiscunt - septem sunt littere alphabeti a, b, c, d, e, f, g sex vocibus, quas sola musica recipit, que sunt ut, re, mi, fa, sol, la, modulatim apposite et per undeviginti manus leve iuncturas - prout docet ars gamatis, quam monachus memoratus, ut testantur cronice, circa annum domini millesimum duodetricesimum invenisse dicitur - in locis debitis situate ac pluries repetite, ex quarum elevatione et depressione sive depositione componitur omnis cantus.

Harum ergo vocum et litterarum quedam graves, quedam vero acute, alie autem superacute dicuntur. Ille quippe graves esse dicuntur, que depressum sonum efficiunt, et iste sunt octo: ille scilicet, que sunt situate in primis octo signis totius gamatis; que videlicet signa componendo voces cum litteris vulgariter appellamus gama-ut, a-re, b-mi, c-faut, d-solre, e-lami, f-faut, g-solreut. Acute vero dicuntur ille, que sonum reddunt acutum et altum, et iste sunt septem: ille videlicet, que in sequentibus septem signis gamatis situantur, que communiter appellamus a-lamire, b-fa-b-mi, c-solfaut, d-lasolre, e-lami, f-faut, g-solreut. Ille autem superacute dicuntur, que in quatuor reliquis gamatis signis, videlicet in a-lamire, b-fa-b-mi, c-solfa et d-lasol, situantur, eo videlicet quod superacutum, idest valde acutum et altum, sonum efficiant.

Predictarum vero septem litterarum in signis undeviginti predictis ipsius || [fol. 64v in marg.] gamatis positarum quatuor solum dicuntur esse finales, videlicet [21] d, e, f, g graves, que pro tanto dicuntur finales, quia in istis quatuor omnes ecclesiastici cantus regulariter et communiter finiuntur. Dico autem "regulariter et communiter", eo quod aliquando cantus aliqui, etiam regulares, sicut infra videbitur plenius, qui scilicet propter suum ascensum vel descensum aut etiam propter sui principii modum eo modo, quo consueverunt cantari, non possunt sic notari, quod in predictis quatuor finalibus litteris terminentur, in aliis litteris, que idcirco affinales dicuntur, eo quod vicem finalium predictarum suppleant, finiuntur. Et secundum Guidonem tres sunt littere affinales, scilicet a, b, c acute vel, quod in idem redit, a, b, c in primis tribus acutis signis gamatis, que sunt a-lamire, <b>-fa-<h>-mi et c-solfaut, situate. De quibus quomodo vicem finalium suppleant, in sequenti capitulo tractando in speciali de quolibet tono magis et plenius apparebit.

Antiquiores itaque et priores artis musice inventores quatuor finalium litterarum, in quibus, ut dictum est, omnes cantus ecclesiastici regulariter finiuntur, numerum attendentes secundum earum numerum quatuor tonos tantummodo posuerunt. Sed beatus Gregorius ceterique sequentes quatuor tonos illos, quos antiqui nominabant prothum, deuterum, tritum et tetrardum, in octo potius distinxerunt. Cuius fuit ista necessitas, sicut Guido prefatus capitulo duodecimo sui Micrologi predicti commemorat. Dicit enim quod, cum antiquitus, antequam fieret distinctio quatuor tonorum in octo, cantus unius toni vel modi utpote prothi, idest primi, per comparationem et respectum ad finem non solum graves essent et plani sed etiam acuti et alti, inde sequebatur inconveniens tale, quod scilicet versus et psalmi vel si quid aliud fini cantus erat aptandum uno et eodem modo prolatum, diversis aptari non poterat. Quod enim subiungebatur, si grave erat cum acutis non conveniebat et si acutum erat a gravibus discordabat. Et ideo posteriores musici, quos moderni sequuntur, consuluerunt, ut quilibet predictorum [22] quatuor tonorum partiretur in duos, in acutum videlicet et gravem, ut sic acuta acutis et gravia gravibus convenirent. Et sic qui prius in vocibus finales considerando litteras erant quatuor, in cantibus deinceps essent octo.

Ut autem de octo tonorum origine et eorum nominibus aliquid plenius videatur, sciendum est quod, sicut repperi in quodam libello de tonis ac eorum origine antiquo valde, ubi et Guidonis Micrologus continetur, quem in isto tractatu frequenter allego, fuit olim quedam mulier, quam Scillam nominatam fuisse aliqui dixerunt filiamque Orci. Alii vero appellant eam Circem veneficam, filiam Apollinis, Glauci uxorem. Alii autem dicunt eam filiam Nisi fuisse, que secundum fabulas poetarum versa est in speciem piscis ab umbilico vel circa usque ad genua. Quam etiam dicit || [fol. 65r in marg.] Virgilius tertio Eneidis succinctam fuisse caninis capitibus circa inguina ipsius latrantibus, qui canes marini nautas timidos pertranseuntes in formas diversarum bestiarum vertebant et sic eos in mare mergebant.

Habuisse quoque fertur predicta Scilla sororem nomine Caribdim, quam ipsa vertisse dicitur in caput draconis, ut Cari<b>dis scilicet devoraret quoscumque illa pertimebat. Scilla autem, ut fallere posset delonge nautas ignaros et eos cantilenis illiceret usque ad eorum submersionem, dulces quasdam melodias iugiter in mari canebat. Capilli vero ipsius serpentini erant et semper inter dulces sonos terribiles serpentum sonitus et canum latratus diversi audiebantur confuse. Distincte vero audiebantur voces dulces, isti videlicet octo toni, videbanturque audiri quasi lingua exprimeret ita dicens "noannoeane", aliquando vero "noioeane" et "noeagis". Cum quibus verbis semper audiebatur [23] vox cantilene, nunc de primo tono, nunc vero de secundo, nunc de tertio, et sic de ceteris octo tonis semperque replicabant ibidem ipse voces.

Ad cuius evidentiam notandum est quod, sicut ibidem legitur, Scilla et Caribdis duo sunt in mari immania saxa, inter que media Virgilius ubi supra Eneam oraculis deorum moderato commemorat navigasse. Dicit enim Eneam ipsum a diis fuisse premonitum, ne in sinistrum penitus iter carperet nec in dexteram partem aliquando rates deveheret, eo quod naufragia nimia ibi naute patiebantur ignari.

Erant in illis duobus saxis multiplicia diversaque foramina, que permeans assidue maris unda quasi dulce canorumque melos diversis modulationibus Latinorum magisque Grecorum auribus ingerebat. Ex quibus melodiis vocumque diversarum sonis Greci astutiores et sapientia decenter imbuti hos octo sonos vel tonos subtiliter protraxerunt conicientes nullam naturalem sive rationabilem cantilenam absque ipsis temperari posse. Immo etiam, ut ibidem legitur, motus planetarum sive melos polorum celestium cum his octo sonis convenire apud ipsos demum probatum est. Sed istud dictum ultimo magis videtur esse pitagoricum vel platonicum quam Aristotelis opinioni vel etiam veritati consentaneum; secundum enim philosophum planete non findunt orbes nec in motu suo sonum efficiunt.

Greci igitur, qui in ceteris artibus peritissimi erant, ex melodiis octo predictis octo tonos, ut dictum est, invenerunt obductisque diligenter cum plumbo et marmoribus predictis foraminibus, que erant in saxis illis, ita videlicet, ut navibus nec sonus nec vorago dampnum ultra protenderet, studentes postmodum et per istos octo sonos et cantandi modos, qui nunc toni dicuntur, argumenta quamplura certissime conicientes discipline || [fol. 65v in marg.] musice seriem congesserunt.

Notandum est etiam quod, sicut ibidem legitur, octo toni lingua Grecorum habent nomina, que sequuntur. Primus namque tonus vocatur apud eos autentus prothus, idest auctoritas prima vel primus [24] auctorizatus, quia primus nobilior est et principalior ceteris; secundus vero plagalis vel plaga prothi, idest filius vel pars primi. Sic enim audiebatur a Grecis sonus ille de Scilla predicta, ut videretur esse vox cuiusdam magni hominis quasi pater de celsa puppi navis vociferans et intonans tali voce "noannoeane" et alter minor quasi filius eius econtra ex altero navis capite, idest ex prora, respondens cantando proferret "noeagis".

Tertius vero tonus apud eos vocatur autentus deuterus, idest auctoritas secunda vel secundus auctorizatus, qui ita dicebat "noieane"; quartus vero plaga vel plagalis deuteri, qui quasi filius vel pars eius respondebat dicens "noieagis".

Quintus autem tonus appellatur autentus tritus, idest auctoritas tertia vel tertius auctorizatus, qui ita clamabat "noieane"; sextus vero plagalis vel plaga triti, idest filius tertii auctorizati et pars eius, ita respondens ex latere navis "noieagis".

Septimus autem tonus vocatur autentus tetrardus, idest auctoritas quarta vel quartus auctorizatus, ita proclamans "noieane"; octavus vero plaga tetrardi, idest filius quarti auctorizati vel quarte auctoritatis et pars eius, ita respondens "noieagis".

Sed quid iste voces significent vel cuius lingue sint, "noieane" videlicet vel "noieagis" aut consimiles, nemo, ut ibidem legitur, adhuc novit, nisi forte quod talis vox vel sonus quasi lingua hominis per fistulas occultas ex concursu aque et aeris spiritu ventorum resonat. Greci tamen aliqui, ut huiusmodi questione se statim liberent, istas voces interpretantur esse voces letitie sicut "euax" est interiectio letitiam et exultationem designans.

Quid autem veritatis predicta contineant, lectoris arbitrio malo relinquere quam super hoc aliquid diffinire. A quo siquidem illa, que ex predicto libello antiquo hucusque de tonorum origine recitando magis posui quam asserendo, conscripta fuerint cuique auctori imputari debeant aut ascribi, certum non habeo. Videtur tamen potius quod alteri, qui post Guidonem fuerit, quam ipsi Guidoni, presertim cum ibidem de ipso eiusque tonorum formulis fiat expresse mentio sub his verbis: "Formulas [25] Guidonis abbatis viri in musica preclarissimi subter inseruimus inter tonos. Quamvis namque Boecius et ceteri antiquiores musici acutius atque profundius || [fol. 66r in marg.] tractaverint de obscura et impenetrabili musice scientia, que soli deo ad plenum patet, iste tamen nobis condescendens lucidissimas et utilissimas ad canendum composuit regulas huius artis. Ecclesiasticus enim homo de necessario usu ecclesie nos instruxit, dans plurima officiorum, responsoriorum vel antiphonarum exempla, quod omnino pene omnes alii tacuerunt."

Quantum tamen ad ea, que de numero tonorum et eorum nominibus in predicto continentur libello, satis Guido et ceteri antiqui pariter ac moderni musici concordare noscuntur. Secundum enim Guidonem capitulo duodecimo predicti Micrologi ita quisque tonus vel cantandi modus in duos partitus est, ut acutus quisque diceretur autentus, idest auctorizatus vel auctoralis, et princeps, gravis vero plagalis vel plaga vocaretur, idest lateralis et minor. Qui enim, ut ibidem dicit, stare ad latus meum dicitur, minor me est, namque si maior me esset ego aptius ad latus eius stare dicerer. Unde et sequenti capitulo, videlicet tredecimo, dicit quod sicut octo sunt forme beatitudinis et octo partes orationis, ita etiam octo sunt toni vel modi cantandi, per quos omnis cantilena discurrens octo dissimilibus qualitatibus variatur, quos scilicet capitulo precedenti appellat autentum prothum et plagam prothi, autentum deuterum et plagam deuteri, autentum tritum et plagam triti, autentum tetrardum et plagam tetrardi.

Solent etiam octo toni predicti a quibusdam musicis atque philosophis aliter nominari. A musicis quippe quidam tonorum impares appellantur, videlicet primus, tertius, quintus et septimus, quos etiam non solum principales seu autenticos sed etiam masculinos nuncupant [26] et magistros; reliquos autem quatuor, qui pares dicuntur, non solum plagales seu collaterales, immo etiam discipulos et femininos appellant, eo videlicet quod sicut masculus femelle preficitur et magist<er> discipul<o>, ita et quatuor impares in elevatione cantus, ut postea magis videbitur, suis plagalibus preferuntur.

A quibusdam vero philosophis solent aliter isti toni antiquitus nominari, sicut ab Aristotele octavo Politice et quibusdam aliis. Primus videlicet dorius, secundus ypodorius, tertius frigius, quartus ypofrigius, quintus lidius, sextus ypolidius, septimus mixolodius, octavus vero ypermixolodius.

Quamvis autem secundum Guidonem abusio quedam Latinis tradiderit nominibus numerorum appellare vulgariter octo tonos, dicendo videlicet primum, secundum, tertium, quartum, quintum, sextum, septimum et octavum, que tamen nomina ista communius quam greca habentur in usu, de tonorum nominibus et eorum || [fol. 66v in marg.] origine aliqualiter iam disgressi ad eorum naturam et distinctionem sub latinis nominibus assignandam iterum revertamur.

[27] Capitulum tertium. De natura tonorum et distinctione eorum.

Distinctionem tonorum et eorum naturam assignare seu describere ipsosque ad invicem comparare volentes in hoc dicunt autenticos cum suis convenire plagalibus, quod utrique in eadem finali littera regulariter terminantur. Primus videlicet et secundus in d gravi, idest in d-solre, tertius et quartus in e gravi, idest in primo e-lami, quintus et sextus in f gravi, idest in primo f-faut, septimus et octavus in g gravi, idest in primo g-solreut. Ex quo sequitur, ut volunt aliqui, quod omnis cantus qui finitur in re, est primi vel secundi toni, finiens vero in mi tertii vel quarti toni, finiens in fa quinti vel sexti, finiens autem in sol septimi vel octavi.

In hoc autem assignatur differentia inter autenticos tonos et suos plagales, quod autentici, videlicet primus, tertius, quintus et septimus, ac etiam cantus qui regulantur per ipsos, computando a sua finali littera sive fine regulariter plus ascendunt quam suorum plagalium cantus minusque descendunt. Autentici namque supra finem suum vel finalem litteram usque ad octavam vel nonam litteram seu vocem ascendere possunt, solum autem usque ad secundam sub fine descendere, excepto tamen in hoc casu, secundum aliquos, primo tono, de quo postea in ordine suo videbitur magis in speciali. Toni vero plagales, scilicet secundus, quartus, sextus et octavus, cantusque regulati per eos a sua finali littera computando econtrario plus descendunt quam cantus suorum autenticorum seu principalium et minus ascendunt. Usque enim ad quartam vel quintam litteram seu vocem sub fine suo possunt descendere, sed supra eundem finem suum solummodo usque ad quintam vel sextam ascendere. Et ut quod nunc dictum est in generali de tonis possit plenius apparere, in speciali de unoquoque ipsorum per ordinem videamus.

[28] Primus igitur tonus est, qui regulariter in d gravi, idest in d-solre, finitur cuiusque acuitas vel ascensus ab eadem finali littera computando usque ad octavam litteram seu vocem, scilicet d acutam, idest d-lasolre, regulariter se extendit vel etiam usque ad nonam, scilicet e acutam, idest secundum e-lami, licentialiter; eius vero gravitas et descensus ab eadem finali littera computando solummodo usque ad secundam litteram seu vocem, scilicet c gravem, idest c-faut, se extendit. Et si ultra quam dictum est se extenderit sub vel supra, talis cantus irregularis a musicis || [fol. 67r in marg.] iudicatur tamquam latitudinem sui toni et ipsius regulares terminos limitesque transcendens.

Volunt tamen quidam antiqui musici et nonnulli moderni quod iste tonus ratione sue prioritatis et auctoritatis pre ceteris etiam autenticis tonis in hoc privilegiatus existat, ut supra finem ultra quam dictum est per unam litteram seu vocem licentialiter se possit extendere, ascendendo videlicet usque ad f acutam, idest secundum f-faut, quamvis hoc raro contingat, sicut patet in responsorio Ecce apparebit dominus et in responsorio Qui custodiebant, ac etiam sub fine descendere quandoque usque ad a gravem, idest a-re, sicut patet non solum [29] in aliquibus gregorianis cantibus, puta in responsorio Universi qui te expectant, in officio misse dominicalis Inclina domine et in responsorio Sint lumbi, immo et in multis aliis responsoriis pulcram habentibus melodiam, videlicet in responsoriis Spiritus sanctus, Candida virginitas, Cornelius centurio multisque aliis, que non est verisimile fuisse composita a cantoribus in arte tonorum et musice inexpertis. Quisque tamen, qui in sensu suo habundare voluerit, eligat in hac parte, quod sibi magis placuerit, quia in talibus satis est licitum opinari. Videtur tamen aliquibus quod potius tales cantus et consimiles mixtorum cantuum, de quibus infra eodem capitulo dicetur, naturam sapiant.

Si vero cantus aliquos huius primi toni in aliqua affinalium litterarum, utpote in a acuta, idest in primo a-lamire, causa necessitatis alicuius finiri contingat, tunc in fine sine b molli seu rotundo debent notari, ut sic videlicet non in mi sed || [fol. 67v in marg.] in re finiantur et ita a acuta ad d gravem, idest ad d-solre, reducetur.

Est etiam notandum quod, quando cantus aliquos huius toni vel aliorum tonorum, sicut infra videbitur, in aliqua affinalium terminari vel finiri contingit, tunc de ascensu et descensu illorum debet iudicari ab affinali littera computando, sicut iudicaretur de eis a finali littera computando, si in suam finalem litteram finirentur.

[30] Secundus tonus est, qui regulariter in d gravi, idest in d-solre, finitur ut primus cuiusque acuitas et ascensus ab eadem finali littera computando usque ad quintam litteram seu vocem, scilicet a acutam, idest a-lamire primum, regulariter vel etiam usque ad sextam, idest primum b-fa-b-mi, licentialiter, eius vero gravitas et descensus ab eadem finali littera similiter computando usque ad quartam litteram seu vocem, scilicet a gravem, idest a-re, regulariter vel etiam usque ad quintam, scilicet gama-ut, licentialiter se extendit. Et si ultra quam dictum est se extenderit sub vel supra, irregularis reputatur a musicis cantus talis.

Sciendum est autem quod, si causa necessitatis alicuius cantum aliquem huius toni in aliqua litterarum affinalium, puta in a acuta, idest in primo a-lamire, finiri contingat, tunc debet cantus huiusmodi sine b molli seu rotundo in fine notari, ut sic videlicet non in mi sed in re potius finiatur et ita per consequens a acuta ad d gravem, idest d-solre, reducetur. Et hoc in antiphona Assumpsit Ihesus discipulos et in responsorio Vide quia tribulor multisque aliis habet locum.

Si vero contingat cantus aliquos huius toni in g gravi secunda, idest primo g-solreut, terminari, quod tamen raro contingit, tunc in fine debent cum b molli seu rotundo notari, ut sic scilicet finiantur non in ut vel sol sed in re, et ita g gravis ad d gravem, idest ad d-solre, que est huius toni finalis littera, reducetur, sicut apparet in responsorio illo Angelus domini vocavit Abraham et in quibusdam aliis huius toni. Quod tamen, ut dictum est, satis raro contingit. Quandoque etiam, licet raro, aliqui finiuntur in d acuta, idest in d-lasolre, sicut patet in [31] responsorio illo de sancta Agnete secundum aliquos libros Omnipotens adorande, et tunc d acuta ad d gravem reducitur; immo etiam secundum magistrum Iohannem de Garlandia reliqua signa gamatis ad sibi similia reducuntur.

Tertius tonus est, qui in e gravi, idest in primo e-lami, regulariter terminatur cuiusque acuitas et ascensus ab eadem finali littera computando usque ad octavam litteram seu vocem, scilicet e acutam, idest secundum e-lami, regulariter vel etiam usque ad nonam, videlicet f acutam, idest secundum f-faut, licentialiter, quamvis hoc non habeat usus, eius vero gravitas et descensus ab || [fol. 68r in marg.] eadem finali littera computando solummodo usque ad secundam litteram sive vocem, videlicet d gravem, idest d-solre, licentialiter se extendit. Et si ultra quam dictum est se extenderit sub vel supra, irregularis eadem ratione, que supra dicta est in primo tono, iudicatur a musicis.

Sciendum tamen quod, si cantum aliquem huius toni in aliqua affinali littera, puta in a acuta, idest in primo a-lamire, causa necessitatis alicuius terminari contingat, quod valde raro contingit, tunc talis cantus cum b molli seu rotundo debet in fine notari, ut sic videlicet non in re sed in mi potius finiatur et ita per consequens a acuta ad e gravem, idest primum e-lami, reducatur, sicut apparet in communione gradalis Beatus servus et in Alleluya Letatus sum.

Quartus tonus est, qui regulariter in e gravi, idest in primo e-lami, finitur ut tertius cuiusque acuitas et ascensus ab eadem finali littera computando usque ad quintam litteram seu vocem, scilicet b acutam, regulariter se extendit vel etiam usque ad sextam, videlicet c acutam, [32] idest c-solfaut, licentialiter, eius vero gravitas et descensus ab eadem finali littera computando usque ad tertiam litteram seu vocem, scilicet c gravem, idest c-faut, vel etiam usque ad quartam, scilicet b-mi, quamvis raro hoc accidat, regulariter se extendit. Si vero repperiatur usque ad quintam, scilicet a-re, descendere, adhuc licentialiter fit, sed si ultra sub vel supra se extenderit, irregularis est.

Sciendum est autem quod, quando contingit causa necessitatis alicuius cantus aliquos huius toni in aliqua affinalium, utpote in a acuta, idest in primo a-lamire, finiri, tunc notari debent in fine cum b rotundo vel molli, ut sic videlicet non in re sed in mi potius finiantur et ita per consequens a acuta ad e gravem, idest ad primum e-lami, que est huius toni finalis littera, reducetur. Et hoc in antiphona Ex Egypto, Syon renovaberis, Ante thorum, Gaude Maria multisque aliis habet locum.

Quintus tonus est, qui regulariter et semper, ut mihi videtur, in f gravi, idest in primo f-faut, terminatur cuiusque acuitas et ascensus ab eadem finali littera computando usque ad octavam litteram seu vocem, scilicet f acutam, idest secundum f-faut, regulariter et etiam usque ad nonam, scilicet g acutam, idest secundum g-solreut, licentialiter, eius vero gravitas et descensus ab eadem finali littera computando tantummodo usque ad secundam litteram seu vocem, scilicet e gravem, idest primum e-lami, que a finali littera solo minori semitonio distat, licentialiter se extendit. Et si ultra se extenderit sub vel supra, irregularis iudicari debet.

Sextus tonus est, qui regulariter in f gravi, || [fol. 68v in marg.] idest in primo f-faut, terminatur cuiusque acuitas et ascensus ab eadem finali littera computando [33] usque ad quintam litteram seu vocem, scilicet c acutam, idest csolfaut, regulariter vel etiam usque ad sextam, scilicet d acutam, idest d-lasolre, licentialiter, eius vero gravitas et descensus ab eadem finali littera computando usque ad quartam litteram seu vocem, scilicet c gravem, idest c-faut, regulariter se extendit. Et si ultra se extenderit sub vel supra, irregularis iudicatur a musicis.

Sed notandum quod, quando contingit causa necessitatis alicuius cantus aliquos huius toni in aliqua affinali littera terminari, scilicet in c acuta, idest in c-solfaut, tunc affinalis littera ad f gravem, idest ad primum f-faut, que est huius toni finalis littera, reducetur. Et hoc locum habet in antiphona Ave regina celorum et in responsorio Cum esset in accubitu multisque aliis cantibus huius toni. Et tunc etiam absque irregularitate potest talis cantus licentialiter usque ad quintam descendere, videlicet usque ad primum f-faut, ut in responsorio Quatuor animalia et in versu responsorii illius de eucharistia Paratum panem repperitur. Hoc tamen accidit valde raro.

Septimus tonus est, qui in g gravi secunda, idest in primo g-solreut, regulariter terminatur cuiusque acuitas et ascensus a predicta finali littera computando usque ad octavam litteram sive vocem, scilicet g acutam, idest secundum g-solreut, regulariter vel etiam usque ad nonam, videlicet a acutam, idest secundum a-lamire, licentialiter, eius vero gravitas et descensus ab eadem finali littera computando solummodo usque ad secundam litteram seu vocem, scilicet f gravem, idest primum f-faut, licentialiter se extendit. Et si ultra se extenderit sub vel supra, irregularis iudicari debet.

Sciendum est autem quod, si cantum aliquem huius toni causa necessitatis alicuius in aliqua affinalium, puta in c acuta, idest in csolfaut, finiri contingat, cum tunc finiatur in ut, ad g gravem [34] secundam, idest primum g-solreut, que est huius toni finalis littera, reducetur. Et hoc, licet raro valde contingat, in responsorio tamen illo Una hora locum habere videtur.

Octavus tonus est, qui regulariter in g gravi secunda, idest in primo g-solreut, finitur ut septimus cuiusque acuitas et ascensus ab eadem finali littera computando usque ad quintam litteram seu vocem, videlicet d acutam regulariter vel etiam usque ad sextam, scilicet e acutam, idest secundum e-lami, licentialiter, eius vero gravitas et descensus ab eadem finali littera computando usque ad quartam, videlicet d gravem, idest d-solre, regulariter || [fol. 69r in marg.] vel etiam usque ad quintam, scilicet c gravem, idest c-faut, licentialiter se extendit. Et si ultra se extenderit sub vel supra, irregularis, ut de precedentibus tonis dictum est, iudicatur.

Et notandum quod, si cantum aliquem huius toni in aliqua affinalium, utpote in c acuta, idest in c-solfaut, causa necessitatis alicuius finiri contingat, quod tamen contingit rarissime, cum tunc finiatur in ut, ad g gravem secundam, idest primum g-solreut, que est huius toni finalis littera, ut immediate dictum est de tono septimo, reducetur. Et hoc locum habere videtur in responsorio Oravit Iacob, quod tamen irregulare videtur esse secundum ea, que superius dicta sunt de tonis, cum videlicet computando a littera seu voce, in qua finitur, usque ad octavam ascendat et sic per consequens sui toni latitudinem regularem transcendat.

Sed sciendum quod, etsi cantus illos, qui communiter irregulares esse dicuntur et, ut supra dictum est, pro irregularibus a musicis iudicantur, restringi potius quam ampliari conveniat tamquam, ut dictum est supra, latitudinis sue regulares terminos transcendentes, [35] sicut tamen in gramatica videmus quod orationes alique et locutiones vel modi quidam loquendi, tam prosaice quam metrice, sustinentur, aliquando videlicet causa metri, quandoque vero figuris quibusdam gramaticalibus rationabiliter excusati aut etiam solo usu auctorum, qui in gramatica fuerunt insignes, ita etiam nec omnino inconveniens esse videtur in proposito nostro cantus aliquos ab antiquis patribus virisque catholicis institutos tum propter auctoritatem componentium seu instituentium, tum etiam propter melodiam et consonam armoniam, quam continent, ab irregularitate non irrationabiliter excusari posse, presertim cum interdum compositores huiusmodi cantuum vel propter melodie suavitatem, quam continent, vel interdum occasione materie, supra quam fundantur huiusmodi cantus, tamquam quendam mentis excessum vel extasim quodammodo passi amatorum seu letantium vel quandoque tristium atque lugentium more in ascensum proruperint aliqualiter excessivum.

Sic enim videtur esse non solum in responsorio illo Conclusit vias, quod scilicet in illo puncto et iudica excedit limites toni octavi, et in illo responsorio toni eiusdem Tenebre facte sunt in illo puncto deus deus, ubi Christi clamor validus designatur, immo etiam et in illo responsorio Sicut cedrus, quod etiam in illo puncto in monte Syon excedit limites quarti toni, similiter etiam et in illo responsorio Qui custodiebant in illo puncto quia non est, et etiam in quibusdam aliis gregorianis cantibus.

Cuius rei satis probabile argumentum ex eo conicitur, || [fol. 69v in marg.] quod non solum in huiusmodi cantibus, immo etiam et in illis, in quibus nequaquam tonorum limites exierunt nec terminos regulares eorum, ubi precipue modulationis ipsius dulcedine delectati vel potius materie, supra quam cantus huiuscemodi fundaverunt, pia quadam devotione succensi, eis ab illo, de cuius munere venit, ut digne sibi ac laudabiliter serviatur, misericorditer est donatum, ut gustarent quam suavis est dominus. Nunc ad pauca altiora quasi raptim visi sunt conscendere, sicut patet in multis punctis illius antiphone Alma redemptoris et in illa Salve regina ibi illos tuos et deinceps et in primo responsorio de Natali in illo puncto gaudet exercitus, nunc vero morosius in eisdem [36] punctis insistere, sicut patet in illo responsorio Insurrexerunt in me, maxime in illo puncto et concussa sunt omnia ossa mea et deinceps, et in primo responsorio de Pascha aliisque multis, de quibus hic exempla ponere longum esset.

Quia igitur ecclesiastici cantus non omnes equaliter, ut iam ex predictis apparet, toni sui terminos regulares observant, ad eorum distinctionis pleniorem notitiam est notandum quod ecclesiasticorum cantuum, de quibus precipue ad nostrum propositum spectat, quidam sunt puri, quidam vero mixti. Puri sunt cantus illi, qui in semetipsis unius tantummodo toni naturam retinent et observant, et isti quidem secundum ea, que superius de tonis sunt tradita, regulares vel irregulares esse iudicari debent.

Mixti vero dicuntur illi cantus, qui duorum tonorum naturam in se continere videntur, ascendendo videlicet ad modum autenticorum et ad modum plagalium descendendo, sicut sunt multa responsoria, precipue gradualis, videlicet Propicius esto, Protector noster et multa alia, que ex tono quinto et sexto esse mixta videntur; talisque mixtio maxime in quibusdam sequentiis, sicut in sequentia Laudes crucis, Letabundus multisque aliis cantibus satis notabiliter repperitur. De quibus regulariter est tenendum quod, si ad acuitatem vel ascensum tendant frequentius, debent pro autenticis iudicari, si vero frequentius ad gravitatem et deorsum tendant, pro plagalibus sunt habendi, si autem equaliter se habeant ad utrumque, adhuc debent pro autenticis reputari.

Si autem queratur de illis cantibus, qui tantum ascensum vel descensum non habent, qui de tonis notatus est supra, sed mediocriter se tenent, de quo tono debeant iudicari, dicendum est quod, etsi quandoque tales cantus sint dubii vel incerti, si tamen a sua finali littera computando usque ad quartam litteram seu vocem tantummodo ascendant et ad quintam non attingant, || [fol. 70r in marg.] de plagali tono debent infallibiliter iudicari. Unde secundum istam regulam manifeste apparet quod salva pace nostrorum illa antiphona In omnem terram non de primo tono sed potius de secundo iudicari deberet.

[37] Si vero cantus tales, qui dubii sunt aliqualiter et incerti, ascendant usque ad quintam litteram seu vocem et in eadem quinta vel quarta frequenter steterint raroque ad litteram finalem descenderint, tales absque dubio pro autenticis sunt habendi, sicut patet in antiphona Ave Maria, De Syon veniet, Levate capita multisque aliis. Sed si cantus huiuscemodi frequenter ad finalem descenderent, quamvis interdum usque ad quintam ascendant, tunc magis deberent pro plagalibus iudicari, sicut patet in antiphona de bono Andrea Domine Ihesu Christe et in illa de Purificatione Senex puerum portabat, que etiam usque ad sextam ascendit, etiam et in antiphona O sapientia et consimilibus, que ad finalem litteram descendentes in eadem vel prope frequenter persistunt.

Quod autem de cantibus puris vel mixtis sive dubiis et incertis nunc dictum est, non solum veritatem habet in cantibus primi toni vel secundi, de quibus exempla posuisse specialius visi sumus, immo etiam quantum ad cantus aliorum tonorum, ascensum tamen et descensum eorum a suis finalibus litteris computando.

[38] Capitulum quartum. De proprietate et effectu seu virtute tonorum.

Ostensa iam aliqualiter distinctione et natura tonorum, nunc videndum est de proprietate et effectu seu virtute ipsorum, quomodo scilicet armonie seu melodie vel etiam consonantie musicales - que, sicut ex predictis apparet, regulantur per tonos aliter et aliter prout videlicet alterius vel alterius toni existunt - audientium mentes et animos habent disponere et in eis diversas anime passiones causare vel etiam excitare et ita per consequens, ut infra videbitur, ad mores interdum conferre.

Ad quorum evidentiam maiorem sciendum est quod passiones anime, ut de ipsis nunc loquimur, nichil aliud esse videntur quam quidam motus appetitive partis, sensitive sub fantasia boni vel mali, ut dicit Eustracius super secundum Ethicorum, vel sub ymaginatione boni vel mali, ut dicit Damascenus, et in idem redit. Sciendum est enim quod sicut voluntas, que est appetitus intellectualis, ordine nature sequitur intellectum, ita in parte sensitiva appetitus sequitur sensum. Sicut ergo voluntas non fertur in bonum nisi prius ordine nature ab intellectu apprehensum vel cognitum - invisa enim, ut dicit Augustinus, diligere possumus, incognita vero nequaquam - ita nec appetitus sensitivus fertur in aliquid nisi ymaginatum vel apprehensum, videlicet sub ratione boni convenientis vel mali disconvenientis, ita quod si sequitur apprehensionem sub ratione boni convenientis, cum delectatione movetur, si autem sub ratione mali disconvenientis, cum tristitia movetur; recte ergo || [fol. 70v in marg.] in diffinitione passionis vel passionum anime positum est sub fantasia vel ymaginatione boni vel mali.

[39] Dicuntur autem passiones anime motus quidam esse, non quidem accipiendo motum stricte, sed magis pro mutatione indivisibili, que finis est motus, aliter enim in parte sensitiva non est motus, ut magis probatum est a philosopho septimo Phisicorum. Mutatio autem, que finis est motus, ordine nature sequitur motum cuius est finis; unde et passiones anime, que sunt mutationes et fines motuum, ordine nature sequuntur alterationem factam in qualitatibus primis, activis videlicet et passivis, que sunt calidum, frigidum, siccum et humidum, secundum quas animalium corpora primo alterantur, ut vult philosophus ubi supra.

Cum enim appetitiva sensibilis sit quedam virtus organica, in corpore videlicet existens et organo indigens corporali, non solum in esse sed etiam in operatione sua sequitur dispositionem materie et corporis et ideo passiones ipsius dispositionem aliquam primarum qualitatum sequuntur; unde et anime passiones per huiusmodi qualitates materialiter diffiniuntur. Dicimus enim quod ira est accensio sanguinis vel spiritus circa cor, timor vero remissio quedam vel infrigidatio eorundem; delectationem autem dicimus esse diffusionem spiritus et caloris, tristitiam vero contractionem eorum et sic de ceteris anime passionibus.

Qualitates autem predicte non sunt simplices neque pure in humano corpore, sicut nec in animalibus ceteris, sed potius composite et extremis secundum aliquam proportionem numeralem permixte; nam calidum animalis non est simpliciter calidum, sed remissum per frigidum, nec humidum est simpliciter humidum, sed cum sicco secundum aliquam proportionem permixtum, et sic de ceteris. Et ideo, quamvis in omnibus hominibus sit dispositio huiusmodi qualitatum - ex istis enim sicut ex materia sunt homines omnes compositi quantum ad [40] corpus -, huiusmodi dispositio tamen non est in omnibus equaliter; secundum quod quidam homines magis sunt calidi, quidam vero minus calidi et quidam magis frigidi, alii vero minus, et sic de aliis. Ex quo contingit quod, etsi in omnibus hominibus huiusmodi passiones existant quadam aptitudine vel virtute, in quibusdam tamen magis secundum actum et intense, in aliis vero magis secundum potentiam et remisse, ita videlicet ut aliqui secundum quandam excellentiam sint audaces, alii vero mediocriter, alii etiam excellenter sint invidi, alii iracundi, quidam vero mediocriter, et sic de passionibus ceteris; secundum quod huiusmodi qualitates magis vel minus a dominio aliter et aliter sunt in ipsis.

Hoc viso ad propositum sic potest argui. Armonie seu melodie et consonantie musicales, sicut ex primo capitulo precedenti satis apparere potest, in quadam sonorum media ratione et proportione consistunt; ratione etiam soni armonici || [fol. 71r in marg.] non solum movendo, immo etiam alterando agunt in spiritus, qui sunt primum organum auditus et universaliter omnium virtutum sensitivarum et etiam motivarum.

In hoc enim est differentia inter audibilia et visibilia, quod visibilia movent visum sola quadam immutatione tenui et quasi insensibili, audibilia vero movent et secundum alterationem quandam et secundum motum localem medii et organi. Omne autem agens per aliquam formam in agendo assimilat sibi passum. Secundum enim commenta<to>rem in secundo De anima passum in principio contrarium est agenti, in medio vero ex simili et contrario compositum est, sed in fine assimilatur agenti. Relinquitur ergo quod armonie musice movendo et alterando spiritus secundum predictas qualitates primas eos assimilant sibi et eos alterant armonia et proportione sibi simili.

[41] Cum ergo, ut probatum est supra, passiones anime sequantur dispositiones aliquas primarum qualitatum secundum aliquam proportionem numeralem commixtas, si aliqua armonia musica sit in eadem proportione vel propinqua sive consimili et agat in spiritus, secundum quod huiusmodi eos sibi assimilabit et per consequens passionem existentem in simili proportione causabit.

Et hoc idem aliter sic probatur: omnis enim operatio partis anime appetitive, que fit secundum inclinationem naturalem, delectabilis est secundum intentionem philosophi secundo et septimo Ethicorum, ubi dicit quod delectatio est operatio connaturalis habitus non impedita, sed operatio ipsius anime, que fit ab armonia simili proportioni illi, in qua consistit passio aliqua, puta ira vel timor vel aliqua huiusmodi, fit secundum inclinationem naturalem eius, ut in tali passione consistit vel bene dispositus est ad eam; ergo est ei delectabilis.

Delectatio autem secundum aliquam operationem adauget operationem illam et corrumpit contrariam, ut habetur decimo Ethicorum. Ergo armonia talis non solum delectationem inducit, immo etiam auget passionem que in simili proportione consistit et corrumpit contrariam ab ipsa purgando; unde et philosophus dicit octavo Politice quasdam armonias musicas esse purgativas aliquarum passionum. Que est enim generativa alicuius passionis, corruptiva est sue contrarie. Sicut enim simile disponit ad simile sibi vel ipsum auget et confortat, ita contraria invicem se corrumpunt.

Ex his itaque colligitur duplici ratione quare vel qualiter saltem in generali armonie musice regulate per tonos diversas anime passiones in audientibus excitare habeant vel causare, et sic per consequens apparere [42] potest quod habeant ad mores conferre. Cum enim passiones redacte ad medium disponant ad virtutes, quia sunt materia virtutum-virtutes enim sunt moderative - earum manifestum est quod, si armonie musice disponere habeant ad || [fol. 71v in marg.] passiones moderatas, quod etiam per consequens ad virtutes et bonos mores.

Quod autem ad passiones moderatas armonie quedam musicales disponant, ex predictis potest faciliter sic concludi. Quando enim aliquid disponit ad aliud, ipsum magis factum magis habet disponere ad magis tale; quoniam si simpliciter ad simpliciter et magis ad magis et maxime ad maxime, sicut autem ex predictis apparet, armonie quedam musice sive soni consonantes secundum earum aliquas agunt ad passiones et eas quandoque causant vel excitant, ergo magis consonantes et redacte ad medium agunt et disponunt ad passiones moderatas et ad medium reductas et per consequens, ut dictum est, sequitur quod etiam conferant et disponant ad mores. Unde et philosophus dicit octavo Politice quod in armoniis musicalibus sunt quedam imitationes et similitudines morum.

Predicta vero de armoniis musicalibus et earum virtute seu effectu quoad passiones anime in audientibus excitandas, ipsos videlicet audientes ad anime passiones aliquas incitando et contrarias remittendo et sic per consequens ad mores quandoque disponendo, non solum rationes premisse probabiliter videntur concludere, immo et Boecius magnus ille philosophus, qui anno domini quingentesimo vicesimo vel circiter legitur floruisse, quod ita sit ut dictum est pulcre satis ac diffuse in prologo sue Musice multis auctoritatibus et exemplis nititur declarare. Dicit enim ibidem quod, cum sint quatuor mathematice discipline, videlicet geometria, astronomia, arismetica, musica, quarum tres prime precipue investigatione veritatis laborant, musica tamen, ut dicit, non solum [43] speculationi verum etiam moralitati adeo est coniuncta, ut nichil tam proprium sit humanitati quam modis remitti dulcibus et astringi contrariis. Unde Plato, ut quibusdam interpositis refert Boecius, maxime cavendum existimat, ne de bene morata musica aliquid permutetur. Negat enim tantam morum in re publica labem esse quam aliquid de pudenti ac modesta musica paulatim evertere; statim namque accidit audientium animos idem pati ac paulatim discedere nullumque honesti ac recti vestigium retinere, si videlicet vel per lasciviores modos cantandi aliquid inverecundum vel asperiores immane vel ferox mentibus illabatur. Nulla enim, ut dicit, magis ad animum disciplinis via quam auribus patet et ideo, cum per eas cantus et modi cantandi ad animum usque descenderint, dubitari non potest, quin equo modo mentem et animum ad que ipsi sunt afficiant et conforment.

Fuit autem, || [fol. 72r in marg.] ut postea dicit idem Boecius, pudens et modesta musica, dum simplicioribus organis ageretur; ubi vero tractata est varie ac permixte, sic amisit virtutis gravitatisque modum, ut pene in turpitudinem prolapsa minimum antiquam speciem servet. Unde et Plato precepit non oportere pueros ad omnes erudiri modos, sed potius ad valentes ac simplices. Magnam quippe rei publice custodiam arbitratus est ipse Plato musicam optime moratam pudenterque coniunctam esse, videlicet ut sit modesta et simplex, mascula non effeminata, nec fera nec varia, quod et Lacedemonii cum maxima ope vel diligentia servaverunt.

Tanta quippe, ut ibidem dicit Boecius, apud quosdam antiquos fuit diligentia musice, ut eam quoque arbitrarentur humanos animos obtinere, [44] et hoc maxime sensisse videntur Pitagorici. Refert enim ibidem quod in tantum antique philosophie studiis vis musice artis innotuit, ut Pitagorici, cum diurnas in sompno curas resolverent, quibusdam cantilenis uterentur, ut eis videlicet quietus ac lenis sopor irreperet et postea experrecti aliis quibusdam modis cantandi stuporem confusionemque sompni purgabant. Credebant enim Pitagorici quod humana anima tota sit musica coaptatione coniuncta.

Quam sepe iracundias vel alias anime passiones noxias vel nocivas cantilene represserint et quam multa in corporibus vel in animorum affectionibus miranda perfecerint, declarat ibi Boecius per exempla. Narrat enim de quodam ebrio iuvene, qui ad sonum modi frigii, idest tertii toni, ita ad iram vel libidinem incitatus fuerat, ut domum impudice cuiusdam mulieris vellet effringere sive comburere nec precibus amicorum desistere, quod ipsum Pitagoras per mutationem modi vel soni frigii in spondeum, idest in quemdam alium cantandi modum, qui gravior erat et tardior, ad statum mentis pacatissime revocavit. Quod etiam, ut dicit Boecius, Marcus Tullius in libro De consiliis factum esse commemorat, quamvis sub aliis verbis. Dicit enim Tullius quod, cum quidam vinolenti adolescentes cantu tibiarum accensi mulieris pudice fores frangerent, admonuisse tibicinam, ut spondeum caneret, Pitagoras dicitur; quod cum illa fecisset, tarditate mo<do>rum et gravitate canentis illorum petul<a>ntiam consedisse.

Cum enim manifestum sit, ut postea quibusdam interpositis dicit Boecius, animos in bello pugnantium || [fol. 72v in marg.] carmine tubarum accendi et quemquam ab animi statu pacato ad furorem vel iracundiam posse proferri, non est dubium quod conturbate mentis iracundiam vel nimiam [45] cupiditatem sive cupidinem modestior modus possit astringere. Sic etenim, secundum quod Guido refert tredecimo ubi supra, quidam freneticus canente Asclepiade medico ab insania legitur revocatus; sic etiam secundum eundem Guidonem davitica cithara Saulis demonium mitigabat feritatemque demoniacam huius artis potenti virtute frangebat. Quin immo et secundum Boecium ubi supra Ismenias thebanus Boeciorum quampluribus, quos doloris sciatici, idest umbratici, tormenta vexabant, modis musicis cunctas fertur abstersisse molestias. Nonnullique alii musici, quos ibidem Boecius nominatim commemorat, gentes multas a morbis gravissimis cantus eripuere presidio.

Predictas vero et quasdam alias armoniarum musice proprietates auctor De proprietatibus rerum circa finem sui libri enumerat sub his verbis. "Armonia" inquit "musica contraria et disparata conciliat, gravia acutis et acuta gravibus modificat et adaptat, affectiones contrarias et adversas reconciliat, malitiosos animorum motus reprimit et refrenat, sensus debilitatos reparat et confortat, unitatem exemplaris divini in operibus contrariis ac diversis manifestissime preconizat, terrenis celestia celestibusque terrena posse uniri in concordia manifestat, letos animos magis letificat et tristes magis tristificat. Quia, ut dicit beatus Augustinus, ex quadam occulta anime et armonie consimili proprietate melodia musica affectionibus anime se conformat. Et inde est quod auctores dicunt quod instrume<n>ta musica letum hominem reddunt letiorem et tristem efficiunt tristiorem". Hec auctor prefatus.

Si quis autem ulterius inquirere velit que vel quales et quorum tonorum armonie seu melodie specialiter et determinate has vel illas [46] anime passiones in audientibus excitare habeant vel causare, iudicare pro certo de talibus non est facile, immo valde difficile, tum propter armoniarum ipsarum varietatem multiplicem profundam nimium et obscuram, tum etiam propter ipsorum audientium dispositionem variam et diversam.

Quod enim hoc sit difficile ex parte armoniarum musicalium ex hoc patet. Quamvis enim armonie seu melodie musice movendo spiritibus et eos secundum qualitates primas, activas scilicet et passivas, alterando sibique eos assimilando, armonia videlicet et || [fol. 73r in marg.] proportione sibi simili, illam anime passionem, que in tali proportione consistit vel que dispositionem huiusmodi qualitatum secundum talem numeralem proportionem permixtarum ordine nature sequitur, excitare habeant vel causare, ut dictum est supra, huiusmodi tamen proportionum similitudines in armoniis et qualitatibus primis determinare et in speciali perpendere sive cognoscere facile non videtur, immo certe valde difficile saltem mihi. In quibusdam etiam ecclesiasticis cantibus, de quibus principaliter nostra versatur intentio, manifeste video et frequenter quod eorum aliqui pulcriorem satis melodiam continent quam alii multi, qui eiusdem sunt toni, sicut apparet de responsoriis istis et eorum versiculis, scilicet Ierusalem cito veniet et O Iuda vel secundum alios Iudea et Ierusalem, respectu multorum aliorum, immo quasi omnium eiusdem toni, videlicet quarti; quod etiam, si quis velit diligenter inspicere, in cantibus aliorum tonorum frequenter inveniet.

Ex parte vero dispositionis diverse, que in hominibus esse dinoscitur, etiam hoc esse difficile dubium nequaquam existit. Cum enim secundum philosophum actus activorum sint in patiente et disposito, constat quod homines secundum diversam eorum dispositionem diversimode se habent ad percipiendam armoniarum musicalium et tonorum efficaciam et virtutem. Unde secundum quod homines aliter et aliter sunt corpore [47] et mente dispositi, secundum hoc armonias musicas audiendo per ipsas dissimiliter ad varias anime passiones contingit eos affici vel moveri et in ipsis motus varios incitari. Lascivus quippe animus, sicut dicit Boecius ubi supra, modis lascivioribus delectatur vel sepius eosdem audiens emollitur aut frangitur. Rursus asperior mens vel incitatioribus gaudet vel incitatioribus asperatur. Ita namque secundum Guidonem capitulo quarto decimo ubi supra troporum diversitas diversitati mentium coaptatur, ut unus autenti deuteri, idest tertii toni vel tropi, fractis saltibus delectetur, alius vero plage triti, idest sexti toni, eligat voluptatem. Et uni quidem autenti tetrardi, idest septimi toni, garrulitas magis placet, alter vero eiusdem plage, idest octavi toni, suavitatem probat et sic de reliquis. Et hec sane humanorum mentium circa cantus et modos cantandi diversitas non tam in hominibus eiusdem regionis apparet quam in aliis, qui de diversis mundi climatibus trahunt originem vel diversas inhabitant regiones.

Ad cuius evidentiam notandum est quod, secundum Ieronimum super Epistulam ad Galathas, unaqueque provincia suas habet proprietates et mores. || [fol. 73v in marg.] Cretenses namque mendaces, malas bestias, ventres pigros vere ab Epimenide poeta dictos apostolus comprobat. Vanosque Punicos et feroces Dalmatas latinus pulsat hystoricus. Timidos quoque Frigas omnes poete lacerant. Et Athenis expeditiora nasci ingenia philosophi gloriantur. Grecos vero leves apud Cesarem suggillat Tullius, populumque Israel gravi corde et dura cervice omnes scripture arguunt. Et per hunc modum arbitror ipsum apostolum Galathas, ad quos scribit, regionis sue proprietate pulsare cum dicit "O insensati Galathe" et cetera. Dicit etiam idem Ieronimus super Ysaiam quod omnes hystorie referunt [48] Romanorum et Iudeorum gente nichil fuisse avarius. Videmus etiam, ut auctores aliqui volunt, Romanos graves, G<r>ayos leves, Affros vel Affricos versipelles, Gallos vero feroces natura et ingenio acriores.

Iste autem proprietates et mores vel consimiles, que hominibus diversas habitantibus regiones vel climata noscuntur inesse, etsi ex dispositione corporali vel complexione naturali tamquam ex causa speciali et propinqua proveniant, ex diversitate tamen facierum et aspectuum celi, motu quoque et influentia celestium corporum tamquam ex causa universali magis et remota frequenter eveniunt, quamvis enim motus celi vel corpora celestia super electiones nostras non habeant vim coactivam aut necessitantem. Non enim in intellectum nostrum aut voluntatem directe influunt aut aliquam impressionem efficiunt. Quia tamen in corporibus nostris dispositiones aliquas imprimunt corporales, ad quas in nobis quandoque motus passionum insurgunt, inde est quod ad nostrum liberum arbitrium per modum inclinantis ad aliquid agendum se habent, in quantum videlicet ex impressione eorum relinquitur in corpore nostro dispositio aliqua, secundum quam anima ad hanc actionem vel illam prona efficitur, sicut etiam ex naturali complexione quidam homines magis sunt proni ad aliquod vitium vel virtutem quam alii. De Germania siquidem loquens Ysidorus dicit quod ibi sunt homines natura feroces immanesque hominum nationes et immania habentes corpora, que sevissime et frigoribus indurate mores ex ipso celi rigore traxerunt. Secundum etiam Damascenum alii et alii planete complexiones diversas habitusque et dispositiones in nobis constituunt.

[49] Sicut autem diversitas proprietatum et morum hominibus regionum vel climatum diversorum secundum diversitatem facierum celi et influentiarum eius inesse probatur, ita etiam de diversitate || [fol. 74r in marg.] vel dissimilitudine quam habent homines in diversis regionibus ad cantus et modos cantandi satis rationabiliter dici potest.

Secundum namque Boecium ubi supra gaudet unaqueque gens suorum similitudine morum. Amica est enim, ut dicit, similitudo, odiosa vero dissimilitudo atque contraria. Neque enim fieri potest, ut mollia duris vel dura mollibus annectantur aut gaudeant, sed amorem et dilectionem ipsa similitudo conciliat. Unde que asperiores sunt gentium modis cantandi durioribus, que vero mediocres sunt mediocribus delectantur. Hinc est etiam, ut ibidem paulo ante dicit Boecius, quod musici modi saltem aliqui, ut lidius et frigius, vocabulo gentium designati fuerunt, ita videlicet, ut, quo modo unaqueque gens gaudere probatur, etiam ipse modus eius vocabulo nuncupetur. Pro diversitate siquidem gentium, sicut dicit Guido septimo decimo capitulo ubi supra, quod uni displicet ab alio amplectitur. Et hunc oblectant consona, ille vero magis probat diversa. Et iste quidem continuationem vel mollitiem secundum mentis sue lasciviam querit, ille vero utpote gravis et sobrius temperatis ac sobriis cantibus demulcetur. Alius vero ut amens et incompositus anfractis vexationibus pascitur.

Licet autem secundum diversitatem regionum morumque hominum tot vel plures videantur esse maneries et modi cantandi, et precipue cantilenas et alios cantus publicos et civiles, quot per orbis circulum ydiomatum vel linguarum sunt genera seu gentium nationes - alius siquidem est modus cantandi apud Germanos seu Teutonicos et alios [50] barbaros, alius apud Italos, alius apud Hispanos atque alius apud Gallos senones sive parisios, qui Franci dicuntur, et sic de reliquis - unusquisque tamen patrioticum modum cantandi tamquam sibi connaturalem quodammodo intantum amplectitur et in eo, quem profecto pulcriorem reputat, delectari conspicitur, quod etiam in hac parte - ut patroni nostri precellentissimique doctoris, beati scilicet Dyonisii, verbis in Epistula ad Policarpum utar - regale nummisma se habere pre ceteris gloriatur. Universaliter namque secundum Guidonem capitulo septimo decimo ubi supra unusquisque cantum illum sonorius multo pronuntiat, quem secundum sue mentis insitam qualitatem probat. Unde et in Vita beati pape Gregorii de germanis Gallis, qui vocantur Teutonici, de quibus dictum est supra quod mores ex ipso celi rigore traxerunt, expresse legitur quod, etsi inter alias Europe gentes modulationis dulcedinem ab ipso papa Gregorio || [fol. 74v in marg.] institutam discere crebroque rediscere insigniter potuerint, incorruptam tamen tam animi levitate, qua nonnulla de proprio gregorianis cantibus miscuerunt, quam etiam feritate naturali servare minime valuerunt. Alpina siquidem, idest ingentia et alta corpora vocum suarum tonitruis altissone perstrepentia, ut ibidem dicitur, suscepte modulationis dulcedinem proprie non resultant; bibuli enim gutturis barbara feritas, dum inflexionibus et repercussionibus mitem nititur edere cantilenam, naturali quodam fragore quasi plaustra per gradus confuse sonantia rigidas voces iactat sicque audientium animos, quos mulcere debuerat, exasperando magis ac obstrependo conturbat.

Quamvis igitur propter predicta et alia nonnulla non sit facile, immo multum difficile iudicare vel scire que vel quales armonie seu consonantie musicales quas vel quales anime passiones in audientibus excitare habeant vel causare, probabiliter tamen circa istam materiam, que satis [51] occulta videtur et dubia opinando, secundum intentionem philosophi eiusque expositoris octavo Politice dici potest quod - sicut ibidem annuere videtur philosophus et plenius declarat expositor - melodia tertii toni, quam ibidem philosophus frigistam appellat, de natura sua ad passionem illam, que dicitur raptus, videtur disponere. Causa enim raptus videtur esse intentio anime vehemens circa aliquid interius apprehensum, que provenit vel ex vehementi desiderio attingendi ad illud vel fugiendi ab illo. Ex hoc enim, quod aliquis vehementer attendit circa aliquid apprehensum interius, contingit quod anima spiritum, qui, ut supra dictum est, est primum instrumentum sensus et motus, ab exterioribus ad interiora retrahat et revocet et maxime ad primum sensitivum et cogitativum. Hec est enim nature proprietas atque sagacitas mittere spiritum ad locum illum, ubi plus indiget, et per consequens membra exteriora sensusque exteriores immobilitantur efficiturque homo quasi immobilis. Cum igitur melodia predicta seu armonia propter fortem percussionem in vocibus fortiter revocet spiritus ab exterioribus ad interiora, idcirco videtur secundum mentem et opinionem philosophi, quam etiam per aliqua dicta vel exempla quorundam aliorum declarat, quod ipsa ad passionem predictam, que raptus dicitur, disponere habeat vel eam causare.

Sed non solum ad passionem istam secundum intentionem philosophi armonia ista habet disponere, immo etiam et ad alias quasdam anime passiones. Secundum enim philosophum melodia huius toni eandem || [fol. 75r in marg.] videtur habere virtutem inter ceteras armonias quam habet fistula [52] inter musica instrumenta; ambo siquidem non solum ad iram vel audaciam, immo et ad ceteras anime passiones, ad qu<as> disponit calidum, incitant vel disponunt. Et hoc forte propter fortitudinem percussionis et motus, ratione quorum habent caliditatem in spiritibus excitare.

Unde etiam in libello, de quo supra secundo capitulo feci mentionem, ubi tonorum iuxta proprietates et effectus eorum depinguntur ymagines, iste tonus, scilicet tertius, propter huiusmodi percussionem fortem in vocibus et motum in spiritibus vehementem, quia etiam tam in versibus quam in modulis nunc humilius nunc vero altius sonat, quasi superbe et ad modum equitantis saliens hyrsutis vel vento erectis crinibus equum cum impetu quodam depingitur equitare.

Armonia vero septimi toni, quam philosophus ubi supra mixolodistam appellat, licet propter magnum acumen quod habet in vocibus, quia ad a superacutam, idest ad secundum a-lamire, interdum attingit, ad quam nullus aliorum tonorum ascendit, ab exterioribus ad interiora aliqualiter spiritum revocet vel retrahat, non tamen sic fortiter ut melodia toni tertii vel frigista, et ideo non ad raptum aut audaciam seu iram, sed potius ad misericordiam et compassionem disponit. Nam secundum philosophum ubi supra propter huiusmodi retractionem spiritus ab exterioribus ad interiora planctivi per eam efficiuntur homines et quasi contracti.

Unde et iste tonus ubi supra alatus depingitur et armatus. Alatus siquidem eo quod in sua origine et in versibus responsoriorum quasi volare statim incipit vel quasi volando incedere, sicut patet in antiphona Veterem hominem et aliis cantibus sibi similibus. Armatus vero eo quod quasi preliator aliquando durius et gravius, aliquando vero [53] velocius atque securius, nunc vero altius et quasi planctuosus, ut dicitur ibidem, sonat in modulis.

Armonie autem quinti toni et sexti ad mollitiem magis sive lasciviam videntur disponere. Et hoc forte, sicut predictus expositor et quidam alii dicunt, propter semitonia que in eorum compositione frequenter occurrunt; nam b molli vel rotundo sepe cantus istorum tonorum utuntur.

Unde et sextus tonus, qui inter ipsos tamquam magis delectabilis et voluptuosus habetur et ad quandam mentis lasciviam, ut dictum est, videtur disponere et per consequens ad amorem, lanceatus ideo fortassis depingitur, transfixa videlicet per pectus lancea, fracta tamen, eo quod vulnus illud non mortem inferat || [fol. 75v in marg.] sed delectationem potius et amorem iuxta illud cantici canticorum "Vulnerasti cor meum soror mea sponsa" et cetera. Precipue vero versus responsoriorum istius toni pre ceteris delectabiliores existunt, quia ut plurimum totam latitudinem sui toni sub et supra comprehendunt pulcherrime et includunt, ut apparet in versiculis illis Potestas eius potestas eterna, Deponet omnes iniquitates nostras et eorum similibus.

Quintus etiam tonus, qui et nudus depingitur, eo videlicet quod sonis modicis ac raris frequenter versum faciat currere quasi nudum, tenet in manu cignum qui olor dicitur, qui in fine suo aliquid dulce canit, per quod istius toni melodia satis congrue designatur.

Armoni<e> vero secundi et octavi toni ad tristitiam magis vel merorem et luctum incitare videntur. Et hoc forte propter quandam tarditatem, quam in sua progressione vel motu, necnon propter duritiem quandam et asperitatem, quam in sua compositione videntur habere.

[54] Unde et secundus tonus pavonem sagitta iugulatum tenere in manu depingitur, que avis vocem habet terribilem, et octavus tenet in manu dextera nudum ensem, que profecto signa sunt non letitie, sed magis tristitie et meroris.

Et inde est quod cantus illi ecclesiastici, qui dicuntur tractus, qui sunt cantus lugubres, utpote qui in missa pro mortuis et in illis temporibus, in quibus sancta mater ecclesia cantus deponendo letitie cantus tristitie vel meroris assumit, consueverunt cantari, puta a Septuagesima usque ad Pascha, communiter et quasi omnes sunt istius vel illius toni, secundi videlicet vel octavi; secundi ut Qui habitat, Deus deus meus respice, Ave Maria, Ecce vir prudens et huiusmodi, octavi vero ut De profundis, Sicut cervus, Qui seminant, Sepe expugnaverunt et consimiles.

Armonie vero primi et quarti toni tamquam mediocriter se habentes ad virtutem, que consistit in medio, magis videntur disponere quam alie precedentes, et maxime melodia primi toni, quam philosophus doristam appellat, de qua, ut dicit, confitentur omnes quod maxime sit moralis. Morem enim magis habet virilem stabilissimaque existit et per consequens convenit cum virtute, ad quam videlicet in his, que sunt secundum rationem, requiritur mentis constantia. Quod enim armonia toni istius in medio se teneat ex hoc apparet, quod non est ita excellenter acuta sicut armonie quinti et septimi, nec ita fortiter percutere videtur spiritus et movere sicut armonia tertii, || [fol. 76r in marg.] sed nec ita depressa est vel gravis sicut armonie secundi, quarti, sexti vel octavi.

Unde etiam tonus iste non solum propter sui primitatem vel auctoritatem, immo forte propter approximationem seu propinquitatem maiorem quam habet, ut dictum est, ad virtutem et mores tamquam ceteris [55] virtuosior atque ornatior coronam habere in capite et vexillum in manu tenere depingitur ubi supra.

Alma etiam mater ecclesia, que celesti et superne Ierusalem, que secundum apostolum mater est omnium nostrorum ecclesie, scilicet triumphanti, ut humana sinit mortalitas se conformans modis omnibus, quibus potest, suum nititur laudare iugiter creatorem, quamvis omnium melodiis tonorum alternatim utatur, precipue tamen cantibus primi toni et post eos cantibus quarti toni, tamquam videlicet temperatis et sobriis atque simplicibus magisque ad medium et virtutem reductis. Nam et simbolum patrum, quod cantatur in missa, et himnus Te deum laudamus, quem, sicut testatur Honorius in Speculo Ecclesie, Augustinus et Ambrosius in baptizatione ipsius Augustini alternatim composuisse dicuntur, et Gloria in excelsis, quod cantatur in festis precipuis multique cantus alii sobrii huiusmodi quarti toni esse noscuntur.

Unde et iste quartus tonus non superbe nec erectis a vento capillis ut tertius, sed simpliciter ac modeste mulo, qui simplicior et mitior est equo, sedere depingitur ubi supra, tamquam scilicet respectu tertii toni mediocriter se habens et ab eius superba quodammodo impetuositate declinans.

Sciendum est autem quod, licet posteriores modernique musici vel cantores qui ecclesiasticos cantus ultimo composuisse videntur, plerumque secundum ordinem octo tonorum processerint et eum maxime in antiphonis responsoriisque nocturnis servaverint, ut apparet in hystoria sancte trinitatis, Marie Magdalene, beati Nicholai, Ludovici, Augustini, Katerine multisque aliis, presertim quando eodem cantantur ordine, quo fuerunt composite, et sicut illi, qui novem lectionibus sunt contenti, eas decantare noscuntur, antiquiores tamen et primi cantores de tali ordine, [56] qui potius ad ornatum quemdam vel decorem quam ad necessitatem divini officii introductus videtur, raro vel numquam videntur curasse, eo forte quod ad mediocritatem ac sobrietatem cantuum vel etiam qualitatem materie, super quam cantus ecclesiasticos fundaverunt, attendere potius videbantur. Sicut enim, ut alibi scribitur, sermones exigendi sunt secundum materiam subiectam, || [fol. 76v in marg.] ita etiam suo modo de ecclesiasticis cantibus debet esse. Decet enim ecclesiasticos cantus materie super quam fundantur non qualitercumque, sed convenienter aptari, ita videlicet ut secundum Guidonem capitulo quinto decimo ubi supra sic rerum eventus cantionis imitetur effectus, quod in rebus tristibus graviores sint neume, idest vocum modulationes seu emissiones earum, in tranquillis autem iocunde et in rebus prosperis exultantes.

Et hoc de proprietate et effectu vel virtute tonorum et armoniarum musice, cuius virtus secundum auctores adeo est impenetrabilis et obscura, ut secundum Guidonem soli divine sapientie ad plenum pateat, ex diversis auctoribus - quantum ad theoriam spectat - sufficiat collegisse.

Explicit prima pars tractatus de tonis.

[57] Incipit secunda pars.

Expedita per dei gratiam prima parte presentis operis, in qua videlicet tractatum est utcumque de tonis quantum ad theoriam seu speculationem ipsorum, nunc restat in hac parte secunda tractare de ipsis quantum ad practicam et operationem eorum, declarando scilicet per exempla in octo capitulis, que sequuntur, secundum numerum ordinemque tonorum, qualiter ipsi toni non solum ad intonationes psalmorum secundum antiphonas et missarum introitus applicari seu adaptari debeant, immo etiam ad quosdam alios cantus ecclesiasticos tam antiphonarii quam gradalis.

Verum quia ab intonatione psalmorum inchoando in principio toni cuiuslibet premittenda est quedam antiphona ad tonum pertinens cum suo neumate sive neuma, videndum est primo, quid sit neuma. Sciendum est ergo quod neuma quandoque accipitur pro spiritu; et tunc est neutri generis et declinatur hoc neuma, -tis. Et hoc sive accipiatur pro spiritu, qui est tertia in trinitate persona, ut apparet in sequentia illa A rea virga, ubi dicitur "sanctum neuma descendet in te casta", sive etiam in plurali sumptum angelicis attribuatur spiritibus, sicut patet in sequentia illa Ad celebres, ubi dicitur sic "novies distincta neumatum sunt agmina per te facta".

Aliquando vero neuma ad cantum pertinet et sic quandoque accipitur generaliter et large, videlicet pro debita vocum modulatione sive vocum modulata emissione, in quocumque cantu talis fiat modulatio, videlicet sive in antiphonis sive responsoriis sive sequentiis sive aliis cantibus quibuscumque. Et sic accipitur in illa sequentia de Natali Nato canunt omnia, ubi dicitur in secundo versu "sillabatim neumata perstringendo organica", et in sequentia || [fol. 77r in marg.] Epiphaniam domino in illo versu "Omnis nunc caterva tinnulum iungat organi laudibus neuma".

[58] Aliquando vero accipitur neuma non ita generaliter et large, sed magis specialiter et stricte pro illa vocum modulatione et emissione, que sequitur cantum antiphone sicut eius cauda vel exitus, quemadmodum in viella videmus quod post stantipedem seu cantum coronatum vel alium quemlibet viellatum a viellatoribus fit quidam exitus, quem viellatores ipsi modum appellant.

Quamvis autem secundum Guidonem neuma, ut ad cantum pertinet, semper sit generis feminini, communius tamen a modernis dicitur quod sit generis neutri, tam in singulari quam in plurali, sicut et neuma acceptum pro spiritu, de quo supra dictum est. A quo etiam neuma pro modulatione cantus acceptum - et maxime pro modulatione illa, que fit supra ultimam sillabam antiphone decantate, de qua nunc loquimur - propter similitudinem quandam, quam, ut aliqui dicunt, habet ad spiritum, nomen traxisse videtur. Sicut enim spiritus, ut ipsi dicunt, est aliquid simplex et purum, - unde et salvator dicit in Iohanne "spiritus carnem et ossa non habet" - ita neuma quodammodo puritatem quandam et simplicitatem habere videtur; nam absque dictionibus et sillabis supra ultimam sillabam antiphone simpliciter et pure prolatum leniter et cum quadam modulatione suavi antiphonam ipsam secundum preteriti cantus tenorem et modum ad finem perducit.

Sciendum est igitur quod loquendo de neumate sive neumatibus isto modo octo sunt neumata secundum numerum octo tonorum, quorum modulationes in tono quolibet exemplariter postmodum describentur. Que scilicet secundum Guidonem reperta fuerunt ad modos in cantibus [59] discernendos. Sicut enim ex aptitudine corporum humanorum sepe que cuius sit tunica vel vestis alia repperimus, ita etiam, ut dicit capitulo tredecimo ubi supra, ex ipsarum aptitudine neumarum modum cantionis agnoscimus. Mox enim, ut dicit postea, ut cum fine alicuius antiphone neumam huius antiphone Primum querite regnum dei, que est primi toni, bene videris convenire, quod sit autenti prothi, idest primi toni, non est opus aliqualiter dubitare, et sic de ceteris.

Licet autem hec neumata, que sequuntur antiphonas, diebus profestis simplicioribusque festis post duos tantummodo psalmos, scilicet Benedictus et Magnificat, propter eorum auctoritatem, quia psalmi euvangelici sunt, communiter consueverint decantari, quandoque tamen in festis sollempnibus ad laudem divinam precipue attollendam quodque incomprehensibil<e> et ineffabil<e> sit exprimendum post psalmos || [fol. 77v in marg.] ceteros decantantur. Nam secundum magistrum Guillermum Altissiodorensem in Summa de officio ecclesie neuma est quidam iubilus sive iubilatio, idest quedam mentis exultatio habita de eternis, que ad plenum non potest exprimi nec omnino taceri.

A quo autem predicta neumata, que sequuntur antiphonas, ut dictum est, reperta fuerint vel a quibus usus eorum in ecclesia primo fuerit introductus, certum usquequaque non habeo. De antiphonis quidem bene legi in cronicis quod beatus Ambrosius, qui circa annum domini trecentesimum nonagesimum legitur floruisse, ritum canendi antiphonas in ecclesia primus a Grecis transtulit ad Latinos, qui scilicet ritus iamdudum maxime apud Grecos inoleverat ex instituto beati Ignacii, Antiocheni episcopi et apostolorum discipuli, de quo et beatus Dyonisius [60] in epistula ad Policarpum commemorat. "Sicut inquit divinus" ait "Ignacius, amor meus crucifixus est." Hic siquidem divinus Ignacius per visionem in celum raptus audivit et vidit, quomodo angeli per reciprocationem huiusmodi cantuum, videlicet antiphonarum, hympnos summe trinitati canebant. Unde etiam et ipse beatus Ambrosius post beatum Hylarium, qui ante ipsum sanctum Ambrosium floruisse legitur, videlicet circa annos domini trecentesimos quadraginta, hympnos in ecclesia canendos primus constituit.

Legitur etiam in Vita beati pape Gregorii, qui circa annum domini sexcentesimum legitur floruisse, quod ipse vir domini propter musice compunctionis dulcedinem tamquam cantorum studiosissimus in domo domini more sapientissimi Salomonis non solummodo antiphonarium nimis utiliter compilavit, sed etiam scolam cantorum instituit, eis quoque nonnullis datis prediis duo habitacula preparavit; et usque hodie Rome lectus eius, quo recumbens modulabatur, flagellumque ipsius, quo pueris minabatur, veneratione congrua cum antiphonario eius autentico reservatur. Unde et postea Karolus Magnus, Francorum rex ac patricius Romanorum, cum antiphonaria Gallie vitiata fuisse et a predicto antiphonario Rome sibi ostenso discordare videret, malens, ut ibidem et etiam in quibusdam cronicis legitur, de puro fonte antiphonarii memorati bibere quam de rivo aliorum turbato, duos de suis clericis, qui autenticum cantum a Romanis discerent et Gallos docerent, pape Adriano reliquit. Per quos postmodum satis eleganter instructos primo Metensis ecclesia, que inter ceteras ab illo cantu minus recesserat, et postea tota Gallicana ecclesia ad eiusdem cantus || [fol. 78r in marg.] dulcedinem fuisse legitur revocata.

Quod autem ipse sanctus papa Gregorius, qui pro certo multa instituit ad decorem divini officii et ornatum spectantia, ista neumata seu [61] neumas primo composuerit aut primus instituerit, adhuc certitudinaliter et ad plenum nescio. Sane scio quod Guido monachus, de quo supra frequenter memini, in secundo libro de plana musica, quem appellat Trocaicum, loquens de neumis sive neumatibus ita dicit:

"Ita sane procuratum sit antiphonarium
Per Apulienses cunctos et vicinos Calabros
Quibus tales misit neumas per Paulum Gregorius."

Sed hec verba Guidonis utrum de predictis neumatibus sive neumis intelligi debeant aut potius de notis vel notulis, quas Guido predictus sepe neumas appellat et per quas in antiphonariis et aliis libris notatis voces musice designantur, certum non habeo. Posset tamen videri aliquibus ea ratione de utrisque supradicta verba probabiliter posse intelligi, quod specialem expressam de utrisque paulo ante fecerat mentionem. Ita videlicet, ut ea sic intelligendo beatus Gregorius Apuliensibus et Calabris per Paulum, quem Guido commemorat, et neumata sepedicta transmiserit et quomodo quibusque notis vel notulis antiphonarium neumare, idest notare, deberent per eundem docuerit. Cui sententie illud etiam attestari videtur, quod aliqui tractantes de tonis hunc venerabilem et sacrum doctorem quemdam librum de arte tonorum edidisse et a Boecio elicuisse dicunt, in quo predicta neumata continentur. Sed et communis usus loquentium octo tonos sepedicto doctori attribuit communiter et ascribit, ita, ut probabiliter possit dici predicta neumata ab ipso potius instituta fuisse quam ab aliquo subsequentium musicorum, presertim cum Guido prefatus, qui post ipsum de plana musica tractavit diffusius, ea dicat ante tempus suum fuisse reperta.

Librum autem de tonis, quem, ut dictum est, ab ipso editum quidam musici asseverant, etsi diligenter quesitum sub ipsius intitulatum [62] nomine repperisse hucusque nequiverim, a Guidonis tamen vestigiis et aliorum sequentium musicorum regulis, qui ipsius venerandi doctoris imitati sunt vestigia, non recessi. Fortassis etiam inter multos variosque tractatus, quos de ista materia vidi, librum ipsum tenui et attente legi, ignorans tamen aut nescius cuius esset.

Verum quia de istis neumatibus aliqualiter iam disgressi sumus, ad operationem tonorum deinceps accedentes primo de || [fol. 78v in marg.] intonatione psalmorum aliqua breviter videamus.

Notandum est igitur quod circa intonationem cuiuslibet psalmi tria sunt precipue consideranda, scilicet principium, mediatio sive medium atque finis. Quantum ad principium intonandi sciendum est quod primus tonus et sextus inter se conveniunt et ab aliis differunt. Similiter secundus, tertius et octavus inter se quoad principium intonandi conveniunt et ab aliis differunt. Quilibet vero ceterorum trium tonorum habet specialem sibique proprium et a predictis quinque distinctum modum intonandi quoad principium. Et hec patent in versibus sequentibus, qui de principiis intonandi dant regulam generalem:

Primo cum sexto fa sol la semper habeto
Tertius, octavus ut re fa sicque secundus
La sol la quartus, ut mi sol sit tibi quintus
Septimus est mi fa sol; sic omnes esse recordor.
Vel sic aliter et in idem redit:
Primo cum sexto cantu fa sol la teneto
Tertius, octavus ut re fa sicque secundus
Septimus incipiet mi fa sol quartusque la sol la
Hunc quintum dicas quem fa la re fa bene cantas.

[63] Quantum autem ad mediationem sive medium intonandi primus tonus, sextus et septimus inter se conveniunt et ab aliis differunt. Similiter secundus, quintus et octavus inter se conveniunt quoad medium intonandi et ab aliis differunt. Quisque vero aliorum duorum habet medium intonandi speciale sibique proprium et a sex tonis predictis differens ac distinctum, ut apparet in tribus versibus sequentibus, qui circa medium intonandi dant regulam generalem:

Septimus et sextus dant fa mi re mi, quoque primus
Quintus et octavus fa fa sol fa sicque secundus
Sol fa mi fa ternus, re ut re mi re quaternus.

Et iste quidem regule de modo intonandi psalmos quantum ad principium et medium sive mediationem eorum vere sunt, quando psalmi simpliciter intonantur, et per consequens in omnibus psalmis, exceptis duobus, scilicet Benedictus ad Laudes et Magnificat ad Vesperas, qui, ut supra dictum est, propter eorum reverentiam, quia psalmi euvangelici sunt, sollempniter intonantur. Qualiter autem isti duo debeant sollempniter intonari, postea in exemplis toni cuiuslibet apparebit.

Principia tamen intonationis ipsorum describuntur ab aliquibus in istis octo dictionibus, que sequuntur et deserviunt per ordinem octo tonis, ita videlicet, ut prima dictio deserviat primo tono et secunda secundo, et sic de ceteris.

[fol. 79r in marg.] [Guido, Tractatus, 63; text: Pater, In filio, Filius, In patre, Spiritus, Sanctus, Ab utroque, Procedens] [GUISTON 01GF]

[64] Quamvis autem usus noster quantum ad ea, que dicta sunt de intonatione psalmorum tam simplici quam sollempni, cum usu aliarum ecclesiarum sepe conveniat, inchoando scilicet et etiam mediando, in modo tamen intonandi sollempniter secundum differentias aliquorum tonorum non omnino concordat. Nam secundum usum nostrum idem est modus intonandi tam simpliciter quam sollempniter secundum aliquas differentias toni quarti et octavi, ut postea videbitur plenius suo loco, cum tamen apud alios modus intonandi sollempniter in omnibus differentiis istorum duorum tonorum a simplici sit diversus, sicut patet intuenti tractatus aliorum de tonis.

Quantum autem ad finem intonandi sciendum est quod fines intonationum seu differentie, quas communiter appellamus Seculorum amen, non solum in diversis tonis, immo etiam frequenter in eodem tono sunt varie ac diverse. Nec certum aut determinatum earum numerum aliqua musice artis regula declaravit, immo secundum quod in diversis ecclesiis sunt usus diversi varieque consuetudines, secundum hoc etiam alias et alias differentias constat esse pluresque interdum in una ecclesia, in alia vero pauciores, secundum diversitatem consuetudinis et usus ipsarum. Sicut autem alii in hac parte ecclesie sue consuetudinem et usum sequuntur communiter, ita etiam quantum ad modum intonandi consuetudinem in monasterio nostro hactenus approbatam in his precipue, que regulis musice artis aut eis, que supra de tonis sunt tradita, non repugnant, sequi principaliter hic intendo.

De utroque nimirum curam gerere vir ecclesiasticus debet, ut scilicet et artis regulas consuetudini cuilibet vel usui non postponat et tamen a consuetudine in ecclesia sua r<a>tionabiliter observata nimis de facili non recedat. Sicut enim ab artis regulis declinare non debet, ita cum [65] occasione modica et que arti omnino non obviat ab antiqua consuetudine statim resilire non decet, sed eidem se ipsum potius conformare et in ea frequenti exercitio et usu laudabiliter exercere. Nam secundum Guidonem predictum capitulo septimo decimo ubi supra omnis cantus more puri argenti, quo magis utitur, coloratur, in tantum scilicet, ut quod modo alicui fortassis displicet, ab eodem postmodum quasi lima politum per usum et consuetudinem collaudetur.

Notandum est tamen quod, si quis regulas de intonatione psalmorum quantum ad principium et mediationem superius datas velit || [fol. 79v in marg.] advertere diligenter, ex ipsis perpendere manifeste poterit, quod primus tonus et sextus in mediatione sua computando a suo discursu communi minus elevantur quam ceteri toni. Elevatio namque et ascensus duorum predictorum tonorum ultra b-fa-b-mi cum b rotundo vel molli notatum nequaquam extenditur. Communis autem eorum discursus est in primo a-lamire. Inter que duo, scilicet a-lamire et b-fa-b-mi cum b molli notato, minus semitonium tantummodo repperitur, ut in prima parte huius operis plenius est ostensum.

Alii vero toni supra suum communem discursum ad minus per unum tonum integrum elevantur, sicut patet discursum et mediationem cuilibet secundum predictas regulas intuenti. Et inde fortassis accidit quod, sicut illi psalmi, qui equaliter magis et quasi sub uni sono in directum canuntur, sicut fit ad horas tempore Paschali, non ita cito deprimuntur aut cadunt ut ceteri, ita etiam et psalmi, qui secundum duos tonos predictos cantantur, non ita de facili deprimuntur aut gravantur ut illi, qui secundum tonos ceteros intonantur, tamquam scilicet ab equalitate unisoni minus distantes suamque mediationem, ut dictum est, a suo communi discursu per solum semitonium elevantes.

[66] Ex quo patet ulterius quod, sicut bonus cantor et expertus, si antiphonam aut alium cantum moderate et artificialiter velit incipere, ascensum illius et descensum debet sollicite previdere, sic et illi, qui psalmos intonant, cuius toni sit antiphona secundum quam intonandus est psalmus previdere debent, mediocriter scilicet secundum duos tonos predictos, altius vero secundum ceteros intonando; et maxime apud illos hoc observari debet, apud quos psalmodia deponitur citius et gravatur, quamvis enim descensus huiusmodi ex vitio cantus vel defectu tonorum nequaquam eveniat, immo solum ex cantorum vitio vel defectu. Ita tamen apud quosdam partim quidem ex ignorantia ex consuetudine, que dicenda est potius corruptela, partim vero ex quadam mollitie et quasi sompnolenta pigritia paulatim cadentes et deorsum tendentes huiusmodi psalmodie descensus adeo notabilis repperitur, ut eam interdum ante finem etiam modici psalmi per integrum diapason et ultra frequenter in profundo dimersam valeas experiri, et maxime quando secundum tonos alios a duobus supradictis discurrit. Quod profecto non est dubium tam deo quam hominibus non mediocriter displicere. Et quicumque in hoc casu culpabiles se esse conspiciunt, errorem huiusmodi deberent corrigere et se ipsos in hac parte dirigere dictumque abusum in bonum || [fol. 80r in marg.] quantotius immutare.

Sciendum est igitur quod, quantum colligere potui ex nostro antiphonario et gradali, primi toni secundum usum nostrum quantum ad antiphonas novem sunt differentie et quantum ad officia sive introitus due; secundi vero toni quantum ad antiphonas una tantum et similiter quantum ad introitus unica.

Tertii autem toni quantum ad antiphonas due sunt differentie et quantum ad introitus una tantum.

Quarti vero toni quantum ad antiphonas sex sunt differentie, quantum autem ad introitus una tantum.

Quinti autem toni quantum ad antiphonas una tantum est differentia et similiter quantum ad introitus tantum una.

Sexti vero toni etiam quantum ad antiphonas unica est differentia et similiter quantum ad introitus tantum una.

[67] Septimi autem quantum ad antiphonas quatuor sunt differentie et quantum ad introitus tantum una.

Octavi vero toni similiter quantum ad antiphonas quatuor sunt differentie et quantum ad introitus una tantum.

De quibus omnibus et qualiter octo toni non solum ad intonationem psalmorum, immo etiam ad antiphonas, nocturnalia, responsoria, invitatoria, Venite, hympnos, missarum introitus, responsoria, Alleluya, tractus, sequentias, offerendas et postcommuniones adaptari convenienter et applicari debeant, sequendo precipue, ut dictum est supra, ecclesie nostre consuetudinem et usum, per exempla subsequentia plenius apparebit.

[68] Capitulum primum, in quo ponuntur exempla de primo tono.

Antiphona primi toni cum suo neumate:

[Guido, Tractatus, 68,1; text: Primum querite regnum dei] [GUISTON 01GF]

Modus intonandi super psalmos:

[Guido, Tractatus, 68,2; text: Primus tonus simpliciter sic incipit et sic mediatur, Solempniter sic incipit et sic mediatur] [GUISTON 01GF]

Prima differentia:

[Guido, Tractatus, 68,3; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 01GF]

|| [fol. 80v in marg.] Et ista differentia secundum usum nostrum loquendo debetur antiphonis illis, que incipientes a c-faut ascendunt per d-solre superius isto modo:

[Guido, Tractatus, 68,4; text: antiphona, Posuerunt, vel sic: Que est ista] [GUISTON 01GF]

[69] [Guido, Tractatus, 69,1; text: antiphona, Postulavi, vel sic: Invocatem, Domus mea, Valde honorandus est] [GUISTON 02GF]

Item illis, que incipientes a d-solre primo descendunt in c-faut et postea reascendunt superius isto modo:

[Guido, Tractatus, 69,2; text: antiphona, Ecce nomen domini, vel sic: Loquere domine, Prophete predicaverunt] [GUISTON 02GF]

[70] Illis etiam, que incipientes a d-solre primo ascendunt in f-faut et postea descendendo iterum reascendunt hoc modo:

[Guido, Tractatus, 70,1; text: antiphona, Cum appropinquaret, vel sic: Pueri Hebreorum] [GUISTON 03GF]

Illis quoque, que incipientes a d-solre statim in a-lamire saliunt isto modo:

[Guido, Tractatus, 70,2; text: antiphona, De Syon, vel etiam ultra sic: Predicans, vel sic: Tantum gratiam] [GUISTON 03GF]

vel que quasi gradatim ascendu<n>t sic:

[Guido, Tractatus, 70,3; text: antiphona, Germinavit radix, vel sic: Lauda celestis] [GUISTON 03GF]

[71] Item debetur eis, que incipientes ab f-faut primo descendunt in c-faut et sic postea reascendunt

[Guido, Tractatus, 71,1; text: antiphona, Ave Maria, vel sic: Sanctificavit] [GUISTON 04GF]

|| [fol. 81r in marg.] Secunda differentia:

[Guido, Tractatus, 71,2; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 04GF]

Et ista proprie solum debetur illis antiphonis, que incipientes ab f-faut gradatim in d-solre descendunt isto modo:

[Guido, Tractatus, 71,3; text: antiphona, Volo pater, Reges Tharsis] [GUISTON 04GF]

Tertia differentia:

[Guido, Tractatus, 71,4; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 04GF]

Et ista debetur proprie illis antiphonis, que incipiunt ab a-lamire, verbi gratia:

[Guido, Tractatus, 71,5; text: antiphona, Veniet dominus, Clamavi] [GUISTON 04GF]

[72] [Guido, Tractatus, 72,1; text: antiphona, Facti sumus] [GUISTON 05GF]

et consimiles.

Item illis, que incipientes ab f-faut statim in a-lamire saliunt isto modo:

[Guido, Tractatus, 72,2; text: antiphona, Apertis] [GUISTON 05GF]

Quarta differentia:

[Guido, Tractatus, 72,3; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 05GF]

Et ista debetur proprie illis antiphonis, que incipientes ab f-faut gradatim in a-lamire ascendunt et gradatim iterum in f-faut descendunt hoc modo:

[Guido, Tractatus, 72,4; text: antiphona, Adiutorium nostrum, Fundamenta eius] [GUISTON 05GF]

Quinta differentia:

[Guido, Tractatus, 72,5; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 05GF]

Et ista debetur proprie illis antiphonis, que incipientes ab f-faut gradatim cum quadam reflexione ascendunt hoc modo:

[73] [Guido, Tractatus, 73,1; text: antiphona, Dominus, Lazarus] [GUISTON 06GF]

Licet enim statim quandoque non sit in principio antiphone talis reflexio, debet tamen sequi postea satis cito isto modo:

[Guido, Tractatus, 73,2; text: antiphona, Domine puer meus, Domine non sum dignus] [GUISTON 06GF]

Quandoque etiam debetur hec differentia - licet raro - antiphone, que sic incipit:

[fol. 81v in marg.] [Guido, Tractatus, 73,3; text: antiphona, Ex quo facta] [GUISTON 06GF]

Sexta differentia:

[Guido, Tractatus, 73,4; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 06GF]

Et ista attribuitur tantummodo isti antiphone:

[Guido, Tractatus, 73,5; text: antiphona, Laudate dominum de celis] [GUISTON 06GF]

[74] Septima differentia:

[Guido, Tractatus, 74,1; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 07GF]

Et ista differentia debetur antiphonis illis, que incipientes a c-faut sic ascendunt:

[Guido, Tractatus, 74,2; text: antiphona, Qui celorum, vel sic: Non auferetur, O beata] [GUISTON 07GF]

Item incipientibus in d-solre, que primo ascendunt et postea descendentes reascendunt hoc modo:

[Guido, Tractatus, 74,3; text: antiphona, O pastor eterne, vel sic: Peccata mea, Dixit Ihesus ad legis-] [GUISTON 07GF]

[75] Item illis, que incipientes similiter in d-solre econtrario primo descendunt et postea ascendunt isto modo:

[Guido, Tractatus, 75,1; text: antiphona, Salvator, vel sic: Beatus Stephanus, Quod autem] [GUISTON 08GF]

Illis quoque, que similiter a d-solre incipiunt, magis tamen uniformiter quam precedentes ascendunt, ut sic:

[Guido, Tractatus, 75,2; text: antiphona, O beate Dyonisi, vel sic: Vos qui reliquistis] [GUISTON 08GF]

Item incipientibus ab f-faut, que descendunt et ascendunt hoc modo:

[Guido, Tractatus, 75,3; text: antiphona, Pater manifestavi, vel sic: Virgo gloriosa] [GUISTON 08GF]

[76] vel sic:

[Guido, Tractatus, 76,1; text: antiphona, Unus est enim] [GUISTON 09GF]

Octava differentia:

[Guido, Tractatus, 76,2; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 09GF]

|| [fol. 82r in marg.] Et ista debetur illis tamen antiphonis, que incipientes a c-faut tres notas super primam sillabam habent isto modo:

[Guido, Tractatus, 76,3; text: antiphona, O quantus luctus, Sint lumbi vestri] [GUISTON 09GF]

Nona differentia:

[Guido, Tractatus, 76,4; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 09GF]

Et ista debetur illis antiphonis, que incipientes ab f-faut ascendunt et descendunt isto modo:

[Guido, Tractatus, 76,5; text: antiphona, Cristi virgo, Ipsi soli] [GUISTON 09GF]

[77] vel hoc modo, cum quadam reflexione:

[Guido, Tractatus, 77,1; text: antiphona, Speciosus forma, Lux orta est super nos] [GUISTON 10GF]

Sciendum est tamen quod inter omnes predictas differentias primi toni principaliores et que communius habentur in usu, sunt prima et septima, et ideo forte contingit aliquando - quamvis raro hoc accidat - quod alique antiphone, <q>ui<bus> prima differentia attribuitur, simili modo videantur incipere sicut alique alie, quibus differentia septima applicatur, sicut videtur esse de antiphona

[Guido, Tractatus, 77,2; text: antiphona, Fulgebunt iusti] [GUISTON 10GF]

cui applicatur prima differentia, respectu istius, cui applicatur differentia septima.

[Guido, Tractatus, 77,3; text: antiphona, Quod autem cecidit] [GUISTON 10GF]

Ambe enim, ut hic patet, simili modo incipiunt.

Si quis tamen diligenter velit utriusque progressum inspicere, ita in progressu post sua principia variantur, quod utraque differentie sue convenienter et satis proprie adaptatur. Et quod dico de istis duabus antiphonis per respectum ad suas differentias, etiam suo modo intelligendum arbitror de antiphonis et differentiis aliorum tonorum, si talem in eis fortasse similitudinem reperiri contingat.

[78] Sciendum insuper quod, si forte antiphonas aliquas huius toni vel ceterorum tonorum inveniri contingat, que aliter quam supra dictum est vel infra dicetur incipiant, de his tamen exempla ponere non semper curavi, eo quod raro hoc accidat. Ad illa siquidem, que convenienter vel frequenter eveniunt, potius quam ad ea, que raro contingunt, artis regule describuntur.

|| [fol. 82v in marg.] Exempla de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 78,1; text: responsorium, Felix namque es, Versus, Ora pro populo, Gloria patri et filio et spiritui sancto] [GUISTON 10GF]

Et nota quod iste modus cantandi in responsoriis non solum predictam Gloriam huius toni, immo etiam ceterorum tonorum, sicut infra in suo ordine notantur, communiter a monachis observatur, licet ab aliis ecclesiasticis viris aliter habeantur in usu. Ambianensis tamen ecclesia secundum tonos magistri Petri de Cruce et exempla, que ponit ibidem, nostro potius et ceterorum monachorum usui quoad hoc conformari videtur et nos ipsi.

Exemplum de invitatoriis:

[Guido, Tractatus, 78,2; text: invitatorium, Tu es pastor ovium, Psalmus. Veni-] [GUISTON 10GF]

[79] [Guido, Tractatus, 79,1; text: te exultemus domino] [GUISTON 11GF]

Exempla de hympnis:

[Guido, Tractatus, 79,2; text: hympnus, Ave maris stella, Ihesu salvator seculi] [GUISTON 11GF]

Modus intonandi in officiis misse:

[Guido, Tractatus, 79,3; text: Primus tonus in officiis sic incipit et sic mediatur] [GUISTON 11GF]

Prima differentia:

[Guido, Tractatus, 79,4; text: Et sic finitur Euouae] [GUISTON 11GF]

Et ista debetur illis officiis, que incipiunt a c-faut, ut:

[Guido, Tractatus, 79,5; text: officium, Rorate, Gaudeamus] [GUISTON 11GF]

Item illis, que incipiunt a d-solre, ut:

[Guido, Tractatus, 79,6; text: officium, Exurge, De ventre matris] [GUISTON 11GF]

[80] Item que incipiunt a <f>-faut descendendo, ut:

[fol. 83r in marg.] [Guido, Tractatus, 80,1; text: officium, Exclamaverunt, Et enim sederunt] [GUISTON 12GF]

Secunda differentia:

[Guido, Tractatus, 80,2; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 12GF]

Et ista debetur illis officiis, que incipiunt ab f-faut ascendendo, ut sic:

[Guido, Tractatus, 80,3; text: officium, Misereris omnium, Ego autem in iustitia] [GUISTON 12GF]

Item illis, que incipiunt in a-lamire, ut sic:

[Guido, Tractatus, 80,4; text: officium, Scio cui, Salus autem, Sapientiam sanctorum] [GUISTON 12GF]

et consimilibus.

[81] Exempla de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 81,1; text: responsorium, Timete dominum, Versus. Inquirentes, Inveni David, Nichil proficiet-] [GUISTON 13GF]

Exempla de alleluys:

[Guido, Tractatus, 81,2; text: Alleluya, Versus. Sancte Nicholae, Iusti epulen-] [GUISTON 13GF]

[82] Exempla de sequentiis:

[Guido, Tractatus, 82,1; text: sequentia, Congaudentes exultemus, alia, Gaude prole Grecia] [GUISTON 14GF]

Exempla de offerendis:

[fol. 83v in marg.] [Guido, Tractatus, 82,2; text: offerenda, Iubilate deo, aliud, Stetit angelus] [GUISTON 14GF]

Exempla de communionibus:

[Guido, Tractatus, 82,3; text: communio, Posuerunt mortalia, Etsi coram hominibus] [GUISTON 14GF]

[83] Capitulum secundum, in quo ponuntur exempla de secundo tono.

Antiphona huius toni cum neumate:

[Guido, Tractatus, 83,1; text: Secundum autem simile est huic] [GUISTON 15GF]

Modus intonandi super psalmos:

[Guido, Tractatus, 83,2; text: Secundus tonus simpliciter sic incipit et sic mediatur, Solempniter sic incipit et sic mediatur, Et sic semper apud nos finitur, Euouae, antiphona, O sapientia, Te unum, Beata mater] [GUISTON 15GF]

[84] Exempla de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 84,1; text: responsorium, Docebit nos, Versus, Venite ascendamus, Erue a framea, De ore leonis, Gloria patri et filio et spiritui sancto] [GUISTON 15GF]

[fol. 84r in marg.]

Exempla de invitatoriis:

[Guido, Tractatus, 84,2; text: invitatorium, Regem celorum dominum adoremus, aliud, Regem sempiternum pronis mentibus, Psalmus, Venite exultemus domino] [GUISTON 16GF]

Nota tamen quod istud Venite non habemus in usu nec aliquod huius toni. Gratia vero exempli, quod hic mihi deficiebat, malui ponere exemplum de illo quam deficere in exemplo. Istud enim Venite habet in usu non solum Parisiensis ecclesia, immo etiam plures alie et quasi omnes.

[85] Exempla de hympnis:

[Guido, Tractatus, 85,1; text: hympnus, Tibi Christe splendor patris, alius, Ut queant laxis resonare fibris] [GUISTON 16GF]

Modus intonandi in officiis:

[Guido, Tractatus, 85,2; text: Secundus tonus in officiis sic incipit et sic mediatur, Et sic semper finitur, Euouae, officium, Salve sancta parens, Vultum tuum] [GUISTON 16GF]

Exempla de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 85,3; text: responsorium, Requiem, Versus, Qui Lazarum] [GUISTON 16GF]

[fol. 84v in marg.]

[86] [Guido, Tractatus, 86,1; text: responsorium, Nimis honorati sunt, Versus, Dinumerabo eos] [GUISTON 17GF]

Exempla de alleluys:

[Guido, Tractatus, 86,2; text: Alleluya, Versus, Dies sanctificatus, Surrexit Christus] [GUISTON 17GF]

Exempla de tractibus:

[Guido, Tractatus, 86,3; text: tractus, Qui habitat, Ave Maria] [GUISTON 17GF]

[87] Exempl<um> de sequentiis:

[Guido, Tractatus, 87,1; text: sequentia, Laudum carmina] [GUISTON 18GF]

Exemplum de offerendis:

[Guido, Tractatus, 87,2; text: offerenda, Preter rerum seriem, Veritas mea, Inveni David] [GUISTON 18GF]

Exempla de communionibus:

[Guido, Tractatus, 87,3; text: communio, Iherusalem surge, Nativitas gloriose] [GUISTON 18GF]

[88] Capitulum tertium, in quo ponuntur exempla de tertio tono.

Antiphona huius toni cum suo neumate:

[Guido, Tractatus, 88,1; text: Tertia dies est quo hec facta sunt] [GUISTON 19GF]

Modus intonandi super psalmos:

[fol. 85r in marg.]

[Guido, Tractatus, 88,2; text: Tertius tonus simpliciter sic incipit et sic mediatur, Sollempniter sic incipit et sic etiam mediatur] [GUISTON 19GF]

Prima differentia:

[Guido, Tractatus, 88,3; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 19GF]

Et ista debetur proprie illis antiphonis, que incipientes a g-solreut per a-lamire sine repercussione aliqua vel repetitione notule illius, que est in a-lamire, ascendunt in c-solfaut isto modo:

[Guido, Tractatus, 88,4; text: antiphona, Tu Bethleem, Dominus legifer noster] [GUISTON 19GF]

[89] Item illis, que a g-solreut incipientes per b-fa-b-mi ascendunt in c-solfaut isto modo:

[Guido, Tractatus, 89,1; text: antiphona, Orietur] [GUISTON 20GF]

Item illis, que incipientes ab a-lamire ascendunt hoc modo:

[Guido, Tractatus, 89,2; text: antiphona, Servite domino] [GUISTON 20GF]

Item illis, que a c-solfaut incipiunt isto modo:

[Guido, Tractatus, 89,3; text: antiphona, Unum opus feci, Domine mi rex] [GUISTON 20GF]

Secunda differentia:

[Guido, Tractatus, 89,4; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 20GF]

Et ista debetur proprie illis antiphonis, que ab e-lami incipiunt, descendendo vel etiam ascendendo; descendendo sic:

[Guido, Tractatus, 89,5; text: antiphona, Qui de terra est, Quando natus es] [GUISTON 20GF]

ascendentibus hoc modo:

[Guido, Tractatus, 89,6; text: antiphona, Hec est que nescivit] [GUISTON 20GF]

[90] [Guido, Tractatus, 90,1; text: antiphona, Hostem pestis] [GUISTON 21GF]

Item illis, que incipiunt a g-solreut tam descendendo quam etiam ascendendo, modo qui sequitur; descendendo videlicet isto modo:

[fol. 85v in marg.]

[Guido, Tractatus, 90,2; text: antiphona, Querentes eum, vel sic: Serve nequam, Auge in nobis] [GUISTON 21GF]

ascendendo vero primo sic:

[Guido, Tractatus, 90,3; text: antiphona, Existens maculis, Adquantam vero, vel sic: Omnia, Quoniam] [GUISTON 21GF]

ita scilicet, ut nota que est in a-lamire, repercutiantur aut bis accipiatur ad differentiam prime differentie, de qua dictum est supra.

[91] Exempla de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 91,1; text: responsorium, Super salutem et omnem, Versus, Valde eam, Salvatorem expectamus, Sobrie, Gloria patri et filio et spiritui sancto] [GUISTON 22GF]

Exempl<um> de invitatoriis:

[Guido, Tractatus, 91,2; text: invitatorium, Regem precursoris dominum, Psalmus, Venite exultemus domino] [GUISTON 22GF]

Exempla de hympnis:

[Guido, Tractatus, 91,3; text: hympnus, Pange lingua gloriosi] [GUISTON 22GF]

[92] [Guido, Tractatus, 92,1; text: hympnus, Eterna Christi munera] [GUISTON 23GF]

Modus intonandi in officiis misse:

[fol. 86r in marg.]

[Guido, Tractatus, 92,2; text: Tertius tonus in officiis sic mediatur, Et sic semper finitur, Euouae, officium, Confessio et pulchritudo, Nunc scio vere] [GUISTON 23GF]

Exempla de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 92,3; text: responsorium, Adiutor, Versus, Quoniam non Iuravit dominus, Dixit dominus domino] [GUISTON 23GF]

[93] Exempla de alleluys:

[Guido, Tractatus, 93,1; text: Alleluya, Versus, Letatus sum, Cum sederit filius hominis in sede] [GUISTON 24GF]

Exempl<um> de sequentiis:

[Guido, Tractatus, 93,2; text: sequentia, Iubilemus omnes una] [GUISTON 24GF]

Exempl<um> de tractibus:

[Guido, Tractatus, 93,3; text: tractus, Benedictus es in firmamento] [GUISTON 24GF]

Exempla de offerendis:

[Guido, Tractatus, 93,4; text: offerenda, Benedixisti domine, aliud, Deus tu convertens] [GUISTON 24GF]

[94] || [fol. 86v in marg.] Exempla de communionibus:

[Guido, Tractatus, 94; text: communio, Qui meditabitur in le- Beatus servus quem cum] [GUISTON 24GF]

[95] Capitulum quartum, in quo ponuntur exempla de quarto tono.

Antiphona huius toni cum neumate:

[Guido, Tractatus, 95,1; text: Quarta vigilia venit ad eos] [GUISTON 25GF]

Modus intonandi super psalmos:

[Guido, Tractatus, 95,2; text: Quartus tonus simpliciter sic incipit et sic mediatur, Sollempniter sic incipit et sic mediatur] [GUISTON 25GF]

Prima differentia:

[Guido, Tractatus, 95,3; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 25GF]

Et ista debetur antiphonis incipientibus in c-faut et ascendentibus isto modo:

[Guido, Tractatus, 95,4; text: antiphona, Ne reminiscaris, vel sic: Quid vobis] [GUISTON 25GF]

[96] [Guido, Tractatus, 96,1; text: vel sic: antiphona, Erat vir domini] [GUISTON 26GF]

Item incipientibus a d-solre, ascendentibus isto modo:

[Guido, Tractatus, 96,2; text: antiphona, Est secretum, vel sic: Ambulabunt, Nisi diligenter] [GUISTON 26GF]

Item incipientibus ab e-lami, descendendo sic:

[Guido, Tractatus, 96,3; text: antiphona, Laus deo patri] [GUISTON 26GF]

vel ascendendo isto modo:

[Guido, Tractatus, 96,4; text: antiphona, Te deum, vel sic: Iubilate deo] [GUISTON 26GF]

|| [fol. 87r in marg.] Item incipientibus ab f-faut et descen<den>tibus isto modo:

[Guido, Tractatus, 96,5; text: antiphona, Laudabo, vel sic: Maria] [GUISTON 26GF]

[97] [Guido, Tractatus, 97,1; text: vel sic: antiphona, Omnis terra, Habitabit, Credo videre, In ferventis, Factum est] [GUISTON 27GF]

vel econtrario ascendentibus isto modo:

[Guido, Tractatus, 97,2; text: antiphona, Dico vobis, Benigne fac] [GUISTON 27GF]

Item illis, que incipiunt a g-solreut, descendendo isto modo:

[Guido, Tractatus, 97,3; text: antiphona, Exequie Martini, vel sic: Ecce merces sanctorum] [GUISTON 27GF]

[98] Secunda differentia:

[Guido, Tractatus, 98,1; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 28GF]

Et hec proprie debetur illis, que incipiunt a g-solreut, descendendo isto modo:

[Guido, Tractatus, 98,2; text: antiphona, Custodit dominus] [GUISTON 28GF]

vel ascendendo isto modo:

[Guido, Tractatus, 98,3; text: antiphona, Fidelia, In prole mater] [GUISTON 28GF]

Tertia differentia:

[Guido, Tractatus, 98,4; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 28GF]

Et ista proprie debetur antiphonis illis, que ab a-lamire incipientes ascendunt isto modo:

[Guido, Tractatus, 98,5; text: antiphona, Ad te domine levavi, Ex Egypto vocavi] [GUISTON 28GF]

[99] vel que incipientes ab e-lami sic ascendunt:

[Guido, Tractatus, 99,1; text: antiphona, Crucem tuam, Tuam crucem] [GUISTON 29GF]

Nec mireris, si ista differentia videatur similis quinte differentie primi toni, quia antiphone, que habent istam differentiam huius toni, vel in e-lami finiuntur, sicut patet in duabus ultimis, vel si finiantur || [fol. 87v in marg.] in a-lamire, sicut accidit in duabus primis, tunc debent in fine cum b molli notari et sic ad e grave<m> reduci, idest ad primum e-lami, que, ut dictum est supra in prima parte huius tractatus, est finalis littera huius toni. Antiphone vero ille, que habent quintam differentiam primi toni, vel in d-solre finiuntur vel, si alibi terminentur, sine b molli notantur in fine, et ita per consequens non ad e reducentur, sed potius ad d, idest ad d-solre, que est finalis littera primi toni.

Quarta differentia.

[Guido, Tractatus, 99,2; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 29GF]

Et ista debetur proprie illis antiphonis, que incipientes a c-solfaut sic ascendunt, ut supra primam sillabam antiphone sit unica notula et supra secundam due isto modo:

[Guido, Tractatus, 99,3; text: antiphona, Valde iam, Factus sum] [GUISTON 29GF]

Cuius contrarium est in differentia sequenti.

[100] Quinta differentia:

[Guido, Tractatus, 100,1; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 29GF]

Et ista econtrario ad precedentem debetur antiphonis illis, que similiter incipientes a c-solfaut sic ascendunt, ut supra primam antiphone sillabam sint due notule, supra vero secundam unica tamen, ut sic:

[Guido, Tractatus, 100,2; text: antiphona, O mors, Syon] [GUISTON 29GF]

Sexta differentia:

[Guido, Tractatus, 100,3; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 29GF]

Et ista proprie debetur antiphonis illis, que incipientes a g-solreut sic ascendunt:

[Guido, Tractatus, 100,4; text: antiphona, Benedicta tu, Ante thorum] [GUISTON 30GF]

et consimilibus, vel hoc modo:

[Guido, Tractatus, 100,5; text: antiphona, Propter Syon] [GUISTON 30GF]

Item illis, que incipientes ab a-lamire primo per unam notulam descendunt et statim, ut precedentes, postea reascendunt sic:

[Guido, Tractatus, 100,6; text: antiphona, Post partum virgo] [GUISTON 30GF]

[101] [Guido, Tractatus, 101,1; text: antiphona, Gaude Maria] [GUISTON 30GF]

et consimiles.

Notandum est autem quod seeundum usum nostrum idem est modus intonandi tam simpliciter quam sollempniter quantum ad mediationem omnes huius toni differentias preter primam. Credo tamen salvo meliori iudicio quod sequendo communiorem usum et consuetudinem in hac parte omnes iste intonari deberent quantum ad medium sollempniter sicut prima.

Exempla de responsoriis:

[fol. 88r in marg.]

[Guido, Tractatus, 101,2; text: responsorium, Diffusa est gratia, Versus, Dilexisti, Beatissimus, Et parisius] [GUISTON 30GF]

[102] [Guido, Tractatus, 102,1; text: Gloria patri et filio et spiritui sancto] [GUISTON 31GF]

Exempla de invitatoriis et Venite:

[Guido, Tractatus, 102,2; text: invitatorium, Deum verum unum, Psalmus, Venite exultemus] [GUISTON 31GF]

Item aliud invitatorium:

[Guido, Tractatus, 102,3; text: invitatorium, Venite adoremus, Psalmus, Venite exultemus domino] [GUISTON 31GF]

aliud invitatorium:

[Guido, Tractatus, 102,4; text: invitatorium, Cristus natus est, Psalmus, Venite exultemus domino] [GUISTON 31GF]

aliud invitatorium:

[Guido, Tractatus, 102,5; text: invitatorium, Venite exultemus domino] [GUISTON 31GF]

[103] [Guido, Tractatus, 103,1; text: Psalmus, Iubilemus deo salutari nostro] [GUISTON 32GF]

aliud invitatorium:

[Guido, Tractatus, 103,2; text: invitatorium, Ecce venit rex, Psalmus, Venite exultemus domino] [GUISTON 32GF]

Nec mireris, si modo dictum sit istud ultimum Venite esse quarti toni, cum supra dictum sit istud idem esse primi toni. Secundum enim magistrum Iohannem de Garlandia, qui fuit magne reputationis musicus, non est inconveniens idem Venite esse diversorum tonorum diversis respectibus, scilicet per respectum ad diversa invitatoria, sicut idem Seculorum amen per respectum ad diversas antiphonas potest esse diversorum tonorum, prout notavi supra in tertia differentia huius toni post illam antiphonam || [fol. 88v in marg.] Tuam crucem. Alterum enim istorum duorum necesse est dicere: videlicet vel quod de quolibet Venite secundum suum invitatorium seu invitatoria ad que applicatur, debeat iudicari, sicut dicit magister predictus, et sic quandoque idem Venite sit diversorum tonorum, vel quod non semper oportet invitatorio Venite eiusdem toni applicari, sed quandoque alterius toni; et hoc maxime et frequenter secundum usum presentis monasterii video evenire, non solum in predicto Venite, immo et etiam in primo Venite huius toni, quod scilicet aliquando invitatorio Christum regem et multis aliis sui toni, scilicet [104] quarti, aliquando vero invitatorio Regem regum dominum et quibusdam aliis eiusdem toni cum ipso, scilicet primi, necnon etiam interdum aliquibus secundi, sicut invitatorio de angelis, scilicet Regem celorum, applicatur, aliquando et hoc, sicut credo, maxime fit propter festivitatem cantus ipsius et communitatem vel etiam venustatem. Et fortassis utrumque dictum potest esse verum satisque probabiliter sustineri.

Exempla de hympnis:

[Guido, Tractatus, 104,1; text: hympnus, Annue Christe, Iste confessor] [GUISTON 32GF]

Modus intonandi in officiis misse:

[Guido, Tractatus, 104,2; text: Quartus tonus in officiis sic incipit et sic mediatur, Et sic semper finitur, Euouae, officium, Resurrexi et adhuc, Intret in conspectu] [GUISTON 32GF]

[105] Exempla de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 105,1; text: responsorium, Benedicta et venera- Versus, Virgo, Domine prevenisti, Vitam] [GUISTON 33GF]

Exempla de alleluys:

[fol. 89r in marg.]

[Guido, Tractatus, 105,2; text: alleluya, Versus, Excita domine, Per manus autem apostolo-] [GUISTON 33GF]

[106] Exempl<um> de sequentiis:

[Guido, Tractatus, 106,1; text: sequentia, Qui regis sceptra] [GUISTON 34GF]

Exempl<um> de tractibus:

[Guido, Tractatus, 106,2; text: tractus, Omnipotentem semper adorant] [GUISTON 34GF]

Exempla de offerendis:

[Guido, Tractatus, 106,3; text: offerenda, Tui sunt celi, aliud, Confirma hoc] [GUISTON 34GF]

Exempla de communionibus:

[Guido, Tractatus, 106,4; text: communio, Benedicimus deum celi, Magna est gloria eius] [GUISTON 34GF]

[107] Capitulum quintum, in quo ponuntur exempla de quinto tono.

Antiphona huius toni cum suo neumate:

[Guido, Tractatus, 107,1; text: Quinque prudentes virgines intraverunt ad nuptias, Neuma] [GUISTON 35GF]

|| [fol. 89v in marg.] Modus intonandi super psalmos:

[Guido, Tractatus, 107,2; text: Quintus tonus simpliciter sic incipit et sic mediatur, Sollempniter sic incipit et sic similiter mediatur, Et sic semper finitur, Euouae] [GUISTON 35GF]

[108] [Guido, Tractatus, 108,1; text: antiphona, Ecce Maria, Ex quo omnia] [GUISTON 36GF]

Exempl<a> de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 108,2; text: responsorium, Hodie nobis, Versus, Gloria in excelsis, Dum sacrum miste- Mecum, Gloria patri et filio et spiritui sancto] [GUISTON 36GF]

Exempl<um> de invitatoriis:

[Guido, Tractatus, 108,3; text: invitatorium, Dominum qui fecit nos, Psalmus, Venite exultemus domino] [GUISTON 36GF]

[fol. 90r in marg.]

[109] Exemplum de hympnis:

[Guido, Tractatus, 109,1; text: hympnus, Gaude mater ecclesia nove laudis preconio] [GUISTON 37GF]

Iste hympnus cantatur de beato Ludovico secundum usum Pariensis ecclesie, de quo - licet non cantetur apud nos - exemplum malui ponere, quam in exemplo quoad hymnos, quorum nullum huius toni habemus, deficere.

Modus intonandi in officiis misse:

[Guido, Tractatus, 109,2; text: Quintus tonus in officiis sic incipit et sic mediatur] [GUISTON 37GF]

Prima differentia:

[Guido, Tractatus, 109,3; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 37GF]

Et hec differentia apud nos habetur in omnibus introitibus huius toni, ubicumque incipiant, verbi gratia:

[Guido, Tractatus, 109,4; text: officium, Loquebar, aliud, Exaudi deus, Deus in loco] [GUISTON 37GF]

[110] [Guido, Tractatus, 110,1; text: aliud, Circundederunt, Letare Iherusalem] [GUISTON 38GF]

Exempla de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 110,2; text: responsorium, Benedictus qui venit, Versus, A domino, Viderunt omnes, Notum fecit] [GUISTON 38GF]

Exempla de alleluys:

[fol. 90v in marg.]

[Guido, Tractatus, 110,3; text: alleluya, Versus, Ante thronum, Dyonisi pater alme] [GUISTON 38GF]

[111] Exempl<um> de sequentiis:

[Guido, Tractatus, 111,1; text: sequentia, Letabundus exultet fidelis] [GUISTON 39GF]

Hec tamen sequentia videtur esse mixta de quinto tono et sexto.

Exempla de offerendis:

[Guido, Tractatus, 111,2; text: offerendum, Reges Tharsis, aliud, Benedic anima] [GUISTON 39GF]

Exempla de communionibus:

[Guido, Tractatus, 111,3; text: communio, Panem de celo, Quis dabit ex Syon] [GUISTON 39GF]

[112] Capitulum sextum, in quo ponuntur exempla de tono sexto.

Antiphona huius toni cum suo neumate:

[Guido, Tractatus, 112,1; text: Sexta hora sedit super puteum] [GUISTON 40GF]

Modus intonandi super psalmos:

[Guido, Tractatus, 112,2; text: Sextus tonus simpliciter sic incipit et sic mediatur, Sollempniter sic incipit et sic eodem modo mediatur, Et sic semper finitur, Euouae, antiphona, O quam metuendus est, Ave regina celorum] [GUISTON 40GF]

[fol. 91r in marg.]

[113] Exempla de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 113,1; text: responsorium, Aspiciebam, Versus, Potestas eius, Gratias tibi domine, Quinimmo, Gloria patri et filio et spiritui sancto] [GUISTON 41GF]

Exempla de invitatoriis:

[Guido, Tractatus, 113,2; text: invitatorium, Surrexit dominus vere, Psalmus, Venite exultemus domino iubilemus deo] [GUISTON 41GF]

[114] [Guido, Tractatus, 114,1; text: aliud invitatorium: Venite adoremus dominum, Psalmus, Venite exultemus domino, Regem cui omnia vivunt] [GUISTON 42GF]

Nota tamen quod, si istud Venite dicatur esse octavi toni, non notaretur, ut hic notatum est, sed sicut infra in octavo tono videbitur.

Exempl<a> de hympnis:

[Guido, Tractatus, 114,2; text: hympnus, Aurora lucis rutilat, alius, Sermone blando angelus] [GUISTON 42GF]

|| [fol. 91v in marg.] Modus intonandi in officiis misse:

[Guido, Tractatus, 114,3; text: Sextus tonus in officiis sic incipit et sic mediatur, Et sic semper finitur, Euouae] [GUISTON 42GF]

[115] [Guido, Tractatus, 115,1; text: officium, In medio ecclesie, Os iusti meditabitur sapien-] [GUISTON 43GF]

Nota quod nullum responsorium huius toni recolo me vidisse in toto gradali, quod non sit vel irregulare vel mixtum cum quinto, nisi forte istud, quod sequitur:

[Guido, Tractatus, 115,2; text: responsorium, Ad dominum cum tribularer, Versus, Domine] [GUISTON 43GF]

Sciendum est tamen quod multa sunt responsoria, que ex isto tono et quinto mixta videntur et valde pulcram continent armoniam. Quia tamen magis tendunt ad acuitatem et ad ascensum quam ad gravitatem vel descensum, videntur potius esse quinti a dominio quam sexti, verbi gratia:

[Guido, Tractatus, 115,3; text: responsorium, Protector noster, Versus, Domine deus, Propitius, Adiuva nos deus] [GUISTON 43GF]

[116] [Guido, Tractatus, 116,1; text: responsorium, Timebunt gentes, Versus, Quoniam edificavit] [GUISTON 43GF]

et alia m<u>lta valde consimilia istis.

Exempla de alleluys:

[fol. 92r in marg.]

[Guido, Tractatus, 116,2; text: alleluya, Versus, Deus iudex, Magne pater Dyonisi] [GUISTON 44GF]

Exempla de sequentiis:

[Guido, Tractatus, 116,3; text: sequentia, Ave virgo virginum, alia, Ave pater Gallie] [GUISTON 44GF]

[117] Exempla de offerendis:

[Guido, Tractatus, 117,1; text: offerendum, Desiderium anime, aliud, Domine in auxilium] [GUISTON 44GF]

Exempla de communionibus:

[Guido, Tractatus, 117,2; text: communio, Posuisti domine, Qui manducat carnem meam] [GUISTON 44GF]

[118] Capitulum septimum, in quo ponuntur exempla de septimo tono.

Antiphona eiusdem toni cum suo neumate:

[Guido, Tractatus, 118,1; text: Septem sunt spiritus ante thronum dei] [GUISTON 45GF]

Modus intonandi super psalmos:

[Guido, Tractatus, 118,2; text: Septimus tonus simpliciter sic incipit et sic mediatur, Sollempniter sic incipit et sic etiam mediatur] [GUISTON 45GF]

Prima differentia:

[Guido, Tractatus, 118,3; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 45GF]

Et ista debetur illis antiphonis, que incipientes a g-solreut statim ascendunt in d-lasolre isto modo:

|| [fol. 92v in marg.]

[Guido, Tractatus, 118,4; text: antiphona, Veterem] [GUISTON 45GF]

vel sic, magis gradatim:

[Guido, Tractatus, 118,5; text: antiphona, Descendi, vel sic: Redemptionem] [GUISTON 45GF]

[119] [Guido, Tractatus, 119,1; text: vel sic: antiphona, Hic accipiet, Domum tuam domine, Viri Galilei, Qui me dignatus est] [GUISTON 46GF]

Secunda differentia:

[Guido, Tractatus, 119,2; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 46GF]

Et ista debetur proprie illis antiphonis, que incipiunt a c-solfaut, descendendo sic et iterum ascendendo:

[Guido, Tractatus, 119,3; text: antiphona, Clamaverunt] [GUISTON 46GF]

[120] [Guido, Tractatus, 120,1; text: antiphona, Domine ostende] [GUISTON 47GF]

et consimilibus, vel ascendendo sic, quamvis raro hoc accidat:

[Guido, Tractatus, 120,2; text: antiphona, Et ingresse-] [GUISTON 47GF]

Item illis, que a b-fa-b-mi ita incipiunt:

[Guido, Tractatus, 120,3; text: antiphona, Stella ista, Misit dominus] [GUISTON 47GF]

Tertia differentia:

[Guido, Tractatus, 120,4; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 47GF]

Et ista proprie debetur antiphonis incipientibus a d-solre isto modo:

[Guido, Tractatus, 120,5; text: antiphona, Adiuvabit eam, Specie tua] [GUISTON 47GF]

et eis consimilibus, vel sic:

[Guido, Tractatus, 120,6; text: antiphona, Agathes, Domine labia, vel sic: Sit nomen domini] [GUISTON 47GF]

[121] Item incipientibus a c-solfaut isto modo:

[Guido, Tractatus, 121,1; text: antiphona, Lux de luce] [GUISTON 48GF]

Item incipientibus ab a-lamire isto modo:

[Guido, Tractatus, 121,2; text: antiphona, Helena sancta, vel sic: In verbum tuum] [GUISTON 48GF]

Quarta differentia:

[Guido, Tractatus, 121,3; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 48GF]

|| [fol. 93r in marg.] Et ista debetur illis antiphonis, que incipientes a g-solreut ascendunt statim in c-solfaut et postea modicum descendunt et reascendunt isto modo:

[Guido, Tractatus, 121,4; text: antiphona, Caritas, Pontifices] [GUISTON 48GF]

Item illis, que ab eodem loco magis gradatim ascendunt isto modo:

[Guido, Tractatus, 121,5; text: antiphona, Beatus ille servus] [GUISTON 48GF]

[122] Exempla de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 122,1; text: responsorium, Missus est, Versus, Ave Maria, Cives apostolorum, Audite, Gloria patri et filio et spiritui sancto] [GUISTON 49GF]

Exempl<um> de invitatoriis:

[Guido, Tractatus, 122,2; text: invitatorium, Ave Maria, Psalmus, Venite exultemus domino] [GUISTON 49GF]

Exempla de hympnis:

[Guido, Tractatus, 122,3; text: hympnus, Fortem fidelem militem, Rerum deus tenax vi-] [GUISTON 49GF]

[123] Modus intonandi in officiis misse:

[Guido, Tractatus, 123,1; text: Septimus tonus in officiis sic incipit et sic mediatur, Et sic semper finitur, Euouae, officium, Puer natus est, Viri Galilei] [GUISTON 50GF]

Exempla de responsoriis:

[fol. 93v in marg.]

[Guido, Tractatus, 123,2; text: responsorium, Facta cogitatum, Versus, Dum clamarem, Salvum fac, Ad te domine] [GUISTON 50GF]

[124] Exempla de alleluys:

[Guido, Tractatus, 124,1; text: alleluya, Versus, Pascha nostrum, Nativitas] [GUISTON 51GF]

Exempla de sequentiis:

[Guido, Tractatus, 124,2; text: sequentia, Zima vetus expurgetur, alia, Cristo inclita candida] [GUISTON 51GF]

Exemplum de tractibus:

[Guido, Tractatus, 124,3; text: tractus, Benedictus es domine deus patrum] [GUISTON 51GF]

Exempla de offerendis:

[Guido, Tractatus, 124,4; text: offerendum, Precatus est Moyses, aliud, Confitebuntur celi] [GUISTON 51GF]

[125] Exempla de communionibus:

[Guido, Tractatus, 125; text: communio, Factus est repente, Dicite pusillanimes] [GUISTON 51GF]

[126] Octavum capitulum, in quo ponuntur exempla de octavo tono.

Antiphona huius toni cum suo neumate:

[Guido, Tractatus, 126,1; text: Octo sunt beatitudines] [GUISTON 52GF]

Modus intonandi super psalmos:

[fol. 94r in marg.]

[Guido, Tractatus, 126,2; text: Octavus tonus simpliciter sic incipit et sic mediatur, Sollempniter sic incipit et sic mediatur] [GUISTON 52GF]

Prima differentia:

[Guido, Tractatus, 126,3; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 52GF]

Et ista debetur antiphonis incipientibus a c-faut, ascendentibus sic:

[Guido, Tractatus, 126,4; text: antiphona, Iustorum anime, vel sic: Sapientia clamitat] [GUISTON 52GF]

[127] [Guido, Tractatus, 127,1; text: vel sic: antiphona, Cum venerit Paraclitus] [GUISTON 53GF]

Item incipientibus a d-solre sic:

[Guido, Tractatus, 127,2; text: antiphona, Insignes preconiis] [GUISTON 53GF]

quamvis raro hoc accidat.

Item incipientibus ab f-faut, ascendendo sic:

[Guido, Tractatus, 127,3; text: antiphona, Hodie Maria virgo, vel sic: Magi, Iucundare, Maria noli, Anime impiorum] [GUISTON 53GF]

[128] [Guido, Tractatus, 128,1; text: vel sic: antiphona, Agathes ingressa, Egregio] [GUISTON 54GF]

Item incipientibus a g-solreut, isto modo descendentibus:

[Guido, Tractatus, 128,2; text: antiphona, Dum medium, vel sic: Precedam vos, Ecce ascendimus, In illa die, Ad omnia] [GUISTON 54GF]

Item ab eodem loco ascendentibus isto modo:

[Guido, Tractatus, 128,3; text: antiphona, Tamquam sponsus, vel sic: Nemo te condempnavit] [GUISTON 54GF]

[129] [Guido, Tractatus, 129,1; text: vel sic: antiphona, Si diligitis me, Petrus apostolus] [GUISTON 55GF]

Item incipientibus ab a-lamire descendentibus isto modo:

[fol. 94v in marg.]

[Guido, Tractatus, 129,2; text: antiphona, Surrexit dominus, vel sic: Completi sunt] [GUISTON 55GF]

et etiam ab eodem loco ascendentibus isto modo:

[Guido, Tractatus, 129,3; text: antiphona, De fructu, Videntibus, vel sic: Tunc Valerianus, Cecilia me misit, Adiuva me] [GUISTON 55GF]

[130] Secunda differentia:

[Guido, Tractatus, 130,1; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 56GF]

Et ista debetur illis antiphonis, que incipiunt a c-solfaut isto modo:

[Guido, Tractatus, 130,2; text: antiphona, Dominus, vel sic: Data sunt ei, Circundantes, Veritas de terra, Hodie scietis] [GUISTON 56GF]

Tertia differentia:

[Guido, Tractatus, 130,3; text: Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 56GF]

Et ista debetur antiphonis incipientibus ab a-lamire et ascendentibus statim in c-solfaut sic:

[Guido, Tractatus, 130,4; text: antiphona, Domine in virtute, De profundis] [GUISTON 56GF]

[131] Item incipientibus ab ipso c-solfaut, ascendentibus isto modo:

[Guido, Tractatus, 131,1; text: antiphona, Confirma hoc deus, vel sic: Tolle] [GUISTON 57GF]

vel ab eodem loco descendentibus sic:

[Guido, Tractatus, 131,2; text: antiphona, Magnus sanctus Paulus, In domo David] [GUISTON 57GF]

Nota tamen quod, sicut supra dixi de omnibus differentiis quarti toni, licet apud nos idem sit modus intonandi simpliciter et sollempniter omnes illas, prima dumtaxat excepta, sequendo tamen communiorem usum et consuetudinem ceterorum omnes potius intonari deberent sollempniter sicut prima. Ita etiam et hic dico, salvo meliori atque saniori iudicio, quod, licet apud nos non consuetum sit hactenus aliter intonare sollempniter quam simpliciter secundum istam differentiam ultimam huius toni, secundum tamen dicta musicorum, qui de tonis tractaverunt, nec istius || [fol. 95r in marg.] differentie ad ceteras precedentes aliquam distinctionem quoad modum intonandi fecerunt, videtur quod ista sollempniter potius sicut ille debeat intonari. Istud tamen et omnia alia, que hactenus dixi nostrorum, potius arbitrio seniorum iudicioque maiorum vole relinquere quam super hoc presumptuose aliquid innovare vel temere diffinire.

[132] Quarta differentia:

[Guido, Tractatus, 132,1; text: Item aliquando tonus iste sic incipit et sic mediatur, Et sic finitur, Euouae] [GUISTON 57GF]

Et ista differentia apud nos attribuitur solum isti antiphone:

[Guido, Tractatus, 132,2; text: antiphona, Nos qui vivimus benedicimus domino] [GUISTON 57GF]

Istum autem cantum, sicut dicunt communiter tractantes de tonis, non tam ratio quam voluntas et usus obtinuit. Habet enim irregulare medium intonandi, idest non secundum formam et regulam octavi toni, sed accommodatum potius a sexto tono. Unde et aliqui huiusmodi cantum appellant obliquum, alii peregrinum, alii abortivum.

Exempla de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 132,3; text: responsorium, Hodie nobis, Versus, Isti sunt, Sancti, Gloria patri et filio et spiritui sancto] [GUISTON 58GF]

[133] Notandum est quod, sicut aliqui dicunt, nullum est Venite octavi toni. Dicunt enim quod sicut sunt septem solum dies in ebdomada et septem dona spiritus sancti, ita etiam spirituales ecclesie doctores, qui nos invitando ad postulandam septiformem spiritus sancti gratiam invitatoria statuerunt cantari, antiquitus incipiebant prima die ab invitatorio primi toni et sic deinceps, ita videlicet quod septimo die in invitatorio septimi toni finiebant et sic numerum invitatoriorum iuxta numerum septem dierum, qui sunt in ebdomada, statuerunt.

Quicquid tamen sit de || [fol. 95v in marg.] hoc, potest dici secundum magistrum Iohannem predictum, qui allegat usum Parisiensis ecclesie, et magistrum Petrum de Cruce, qui fuit optimus cantor et Ambianensis ecclesie consuetudinem specialiter observavit: aliqua invitatoria sunt istius toni, saltem duo. Unum videlicet, de quo ponit exemplum ille magister Petrus, qu<od> apud nos non est in usu, nec eius Venite, sed videntur esse de usu Ambianensis ecclesie sumpta, scilicet Preocupemus; aliud vero, de quo ponit exemplum prefatus magister Iohannes de Garlandia, videlicet istud quod sequitur.

Exempl<um> de invitatoriis:

[Guido, Tractatus, 133; text: invitatorium, Regem cui omnia vivunt, Psalmus, Venite exultemus domino] [GUISTON 58GF]

Nec istud est contrarium illi, quod supra dixi tractando et exempla ponendo de invitatoriis et Venite sexti toni, ubi istud invitatorium cum suo Venite positum fuit tamquam sexti toni. Sicut enim ibi potest videri, ambo notantur cum b rotundo vel molli et sic in f gravi, idest in primo f-faut, terminantur, que, ut dictum est in prima parte operis [134] huius, est finalis littera sexti toni. Hic vero sine b molli vel rotundo notantur et sic in g gravi secundo, idest in primo g-solreut, que est octavi toni finalis littera, terminantur. Et sic diversis respectibus possunt esse diversorum tonorum, sicut etiam supra dictum est de eodem Seculorum amen respectu diversarum antiphonarum et de eodem Venite respectu diversorum invitatoriorum. Immo etiam, si quis diligenter velit inspicere quandoque eadem antiphona secundum diversum modum notandi eam posset esse et est quandoque diversorum tonorum, ita quod a quibusdam dicitur esse unius toni et ab aliis alterius, sicut est de antiphona Me suscepit, Mecum enim et aliis multis. Quare vero hoc accidat, non est speculationis presentis.

Exempla de hympnis:

[Guido, Tractatus, 134,1; text: hympnus, Verbum supernum prodiens, Iste confessor] [GUISTON 58GF]

Modus intonandi in officiis misse:

[fol. 96r in marg.]

[Guido, Tractatus, 134,2; text: Octavus tonus in officiis sic incipit et sic mediatur] [GUISTON 58GF]

[135] [Guido, Tractatus, 135,1; text: Et sic semper finitur, Euouae, officium, Ad te levavi animam, Spiritus domini] [GUISTON 59GF]

Exempla de responsoriis:

[Guido, Tractatus, 135,2; text: responsorium, Dilexisti, Versus, Propterea, Deus vitam meam, Miserere michi] [GUISTON 59GF]

Exempla de alleluys:

[Guido, Tractatus, 135,3; text: alleluya, Versus, Ostende nobis, Angelus domini] [GUISTON 59GF]

[136] Exempla de sequentiis:

[Guido, Tractatus, 136,1; text: sequentia, Epiphaniam domino, alia, Verbum bonum suave] [GUISTON 59GF]

Exempla de tractibus:

[Guido, Tractatus, 136,2; text: tractus, De profundis, alius, Sicut cervus, Qui regis, Qui confidunt, Sepe expugnaverunt me] [GUISTON 60GF]

[fol. 96v in marg.]

[137] Exempla de offerendis:

[Guido, Tractatus, 137,1; text: offerendum, Immittit angelus domini, Mirabilis deus] [GUISTON 60GF]

Exempla de communionibus:

[Guido, Tractatus, 137,2; text: communio, Dico autem vobis, Lux eterna, Oportet te fili] [GUISTON 60GF]

Et hec de tonis, quantum precipue ad usum et consuetudinem nostri monasterii pertinet, cui quantum commode potui me ipsum conformare studui, de dictis Boecii, Guidonis monachi et aliorum quorundam, ut a principio dixi, ad presens sufficiat collegisse illo mediante, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.

Explicit tractatus de tonis a fratre Guidone monacho monasterii Sancti Dyonisii in Francia compilatus.