Back to top

[3] CHALCIDII IN TIMAEUM PLATONIS PROOEMIUM.

OSIO CHALCIDIUS.

Isocrates in exhortationibus suis uirtutem laudans, cum omnium bonorum totiusque prosperitatis consistere causam penes eam diceret, addidit solam esse quae res inpossibiles redigeret ad possibilem facilitatem. Praeclare. quid enim generosam magnanimitatem uel adgredi pigeat uel coeptum fatiget, ut tamquam uicta difficultatibus temperet a labore? Eadem est, opinor, uis amicitiae parque inpossibilium paene rerum extricatio, cum alter ex amicis iubendi religione, alter parendi uoto conplaciti operis adminiculentur effectui. Conceperas [4] animo florente omnibus studiis humanitatis excellentique ingenio tuo dignam spem prouenturi operis intemptati ad hoc tempus, eiusque usum a Graecis Latio statueras mutuandum. Et quamquam ipse hoc cum facilius tum commodius facere posses, credo propter admirabilem uerecundiam ei potius malueris iniungere, quem te esse alterum iudicares. Possemne, oro te, quamuis res esset ardua, tanto honore habito, de quo ita senseras, iniunctum excusare munus et, qui numquam ne in sollemnibus quidem et usitatis uoluntatibus ullum officium recusassem, huic tanto tamque honesto desiderio contradicere? In quo declinatio speciosi muneris excusatione ignorationis callida esset scientiae futura simulatio. Itaque parui certus non sine diuino instinctu id mihi a te munus iniungi. proptereaque alacriore mente speque confirmatiore primas partes Timaei Platonis adgressus non solum transtuli, sed etiam partis eiusdem commentarium feci putans reconditae rei simulacrum sine interpretationis explanatione aliquanto obscurius ipso exemplo futurum. Causa uero in partes diuidendi libri fuit operis prolixitas, simul quia cautius uidebatur esse, si tamquam libamen aliquod ad degustandum auribus atque animo tuo mitterem. Quod cum non displicuisse rescriberetur, faceret audendi maiorem fiduciam.

[5] PLATONIS TIMAEUS INTERPRETE CHALCIDIO.

(Interloquuntur Socrates Timaeus Hermocrates Critias.)

Socrates. Unus duo tres. quartum e numero, Timaee, uestro requiro ut, qui hesterni quidem epuli conuiuae fueritis, hodierni praebitores inuitatoresque ex condicto resideatis.

Timaeus. Languor eum repente, ut fit, ortus moratur. nec enim sponte se tali coetu tantaeque rei tractatu et communicatione fraudaret.

Socrates. Ergo tui et item horum erit officii conplere id quod deest participis absentia.

Timaeus. Aequum postulas. denique enitemur omnes pro uiribus. neque enim fas est laute acceptos heri minoris tibi adparatus repraesentare conuiuium.

Socrates. Tenetis certe memoria praescriptam uobis a me tractatus normulam.

Timaeus. Partim tenemus. in quibus porro nutabit memoria, praesens ipse in tempore suggeres. immo, nisi erit molestum, breuiter ab exordio dicta demum retexte, quo digestus ordo solidetur.

[6] Socrates. Ita fiet. cardo, nisi fallor, disputationis hesternae res erat publica, qualis mihi quibusque institutis et moribus ciuium uideretur optima.

Timaeus. Nobis certe qui audiebamus, o Socrate, ad arbitrium probata.

Socrates. Quid illud? nonne inter initia cultores agrorum ceterarumque artium professores a destinata bellicis negotiis iuuentute secreuimus?

Timaeus. Sic factum est.

Socrates. Tributo nempe ceteris quod cuique eximium a natura datum est, solis his qui pro salute omnium bella tractarent unum hoc munus iniunximus protegendae ciuitatis uel aduersum externos uel aduersum intestinos ac domesticos hostes, mitibus quidem iudiciis erga oboedientes utpote consanguineos naturaque amicos, asperis autem contra armatas acies in congressionibus Martiis. biformi siquidem natura praeditos: in tutela patriae ciuiumque ferociores, porro in pacis officiis religione sapientes proptereaque mites suis, aduersum alienigenas feroces.

Timaeus. Memini.

[7] Socrates. Quid? huius ipsius ancipitis naturae magisterium et quasi quandam nutricationem nonne in exercitio corporum gymnasiorumque luctamine, animorum item placiditatem constituebamus in delinimentis et adfabilitate musicae ceterarumque institutionum, quas adulescentes ingenuos scire par est?

Timaeus. Ita.

Socrates. At uero hac educatione altis auri argentique et supellectilis ceterae possessionem cuiusque propriam nullam esse aut existimari licere praediximus, sed sola mercede contentos exhibentibus, quorum salutem tuerentur, uti communiter tanta, quanta satis sit occupatis erga custodiam communis salutis et a cetera functione operis cessantibus.

Timaeus. Dicta haec omnia in istum modum sunt.

Socrates. De feminis quoque opinor habitam mentionem, quod similes eiusdemque naturae maribus conueniat effingi sine ulla morum differentia, quo uterque sexus isdem et communibus institutis regatur. Quid de procreandis suscipiendisque liberis? An uero hoc ita ut cetera, quae praeter opinionem hominum consuetudinemque uitae dici uidentur, memorabile uiuaciorisque tenacitatis de existimandis communibus nuptiis communique prole: si suos quisque minime internoscat adfectus proptereaque omnes omnibus religionem consanguinitatis exhibeant, dum aequales quidem fratrum et sororum caritate beniuolentiaque ducantur, maioribus uero parentum religio eorumque antiquioribus auorum exhibeatur [8] atque atauorum reuerentia infraque filiis et nepotibus debita caritas atque indulgentia conualescat?

Timaeus. Haec quoque facilia memoratu et a nobis retinentur optime.

Socrates. Quid illud quod sine odio atque aemulatione nubentium melioribus procis melius moratae uirgines sortito obueniant, inferiores porro inferioribus? nonne tenetis saluberrimam sortis fraudem curantibus in utroque sexu praefectis nuptiarum, quo suam quisque fortunam sortis inprosperam culpet nec praelationem doleat alterius?

Timaeus. Hoc quoque memoria tenemus.

Socrates. Illud etiam promulgatum puto lectorum fetus parentum summa cura, utpote naturale bonitatis priuilegium praeferentes, alendos.

Timaeus. Id ipsum.

Socrates. Ceteros ablegandos aliô quondam usui patriae futuros processuque aetatis nihilo remissiore cura habendos. notanda pueritiae et item adulescentiae merita, quo tam ex secundi ordinis populo prouehantur ad primum ordinem propugnatorum qui merebuntur, quam ex iis qui a parentum uirtute degenerauerint ad secundae dignitatis ordinem relegentur. [9] Ecquid ergo, Timaee, satis uidetur factum recepto, cunctis partibus orationis hesternae strictim licet conpendioque decursis, an aliquid etiam uultis addi?

Timaeus. Nihil sane.

Socrates. Scisne igitur, quid ego de ista re publica sentiam quodue et quantum animi desiderium feram?

Timaeus. Quid illud?

Socrates. Ut si quis uisis eximiae pulchritudinis ac uenustatis animalibus, pictis uel etiam uiuentibus quidem sed inmobiliter quiescentibus, motus actusque et certamen aliquod eorum spectare desideret, sic ego nunc informatae urbis adumbrataeque sermone populum agentem aliquid cum finitimis ciuitatibus in pace aut bello dignum tanta fama et educatione magna quadam expectatione deposco. Quippe fateor, o Critia et Hermocrate, non eum esse me, qui tantam indolem digne laudare possim. Nec mirum non posse me, quando nec ueteres quidem auctores uel praesentis saeculi poëtas posse confidam. non quo contemnam poëticam nationem, sed quod euidens perspicuumque sit imitandi peritos ea demum aemulari posse perfecte, quorum ab ineunte aetate habeant usum experientiamque et in quibus propemodum sint educati. At uero incogniti moris peregrinaeque institutionis [10] imitationem effictam praesertim oratione seu uersibus praeclaris licet praestantibusque ingeniis esse difficilem. Sophistas quoque uerborum agmine atque inundatione sermonis beatos iudico. uereor tamen ne, ut sunt uagi palantesque nec certis propriisque sedibus ac domiciliis, philosophorum mores et instituta ciuilis prudentiae ne coniectura quidem adsequi ualeant nec demonstrare ceteris, cuius modi esse debeant officia pacata et item in bellis fides prouecti ad sapientiam populi. Superest igitur solum uestrae eruditionis ingenium nutritum cura publica philosophiaeque naturalis studio flagrans. siquidem Timaeus iste ex Locris, quae urbs Italiae flos est, nobilitate, diuitiis, rerum gestarum gloria facile princeps idemque ad hoc tempus arcem obtineat amoris sapientiae. Critiam uero utpote ciuem scimus in studiis humanitatis omnibus adprime uigere. De Hermocratis porro natura educationeque facta et adcommodata rebus his de quibus agimus explicandis dubitare nullum puto. Ideoque iubentibus uobis hesterno die facile parui quaeque mihi uisa sunt de rebus publicis disserenda esse inpigre sum executus [11] illud cogitans reliquas partes instituti operis a nullo commodius posse quam a uobis explicari. Denique inpleto conpetenter officio finitoque sermone contendi a uobis quoque mutuum fieri. uosque imperatum munus recepistis. et adsum ut uidetis paratus ad desponsam dapem.

Hermocrates. Nos quoque omnes, ut pollicitus est modo Timaeus, iniunctum nobis a te munus pro uiribus exequemur, praesertim cum nulla excusandi conpetat ratio. Namque et praeterito die mox conuentu soluto cum ad hospitium rediremus, quo suscepti a Critia sumus, et ibidem postea de ipsa re habuimus tractatum non otiosum. Hic igitur nobis ex historia uetere narrationem recensuit, quam uelim, Critia, repetas ut, cum cognouerit Socrates, aestimet, sitne futura utilis ad imperatae remunerationis effectum.

Critias. Sic fieri conuenit, si tertio consorti muneris Timaeo non aliter uidetur.

[Timaeus. Uidetur sane.]

Critias. Audi, o Socrate, miram quidem sed plenam fidei ueritatisque rem, ut e numero septem sapientium primarius ille Solo recensebat, quem aui mei et consortis in nomine Critiae fuisse aiunt admodum familiarem. Quo referente puer ego accepi res gestas huius urbis memorabiles diuturnitate [12] interituque hominum adnullatas euanuisse, inter quas unam praeter ceteras inlustrem, cuius fiet commemoratio: quo tam penes te gratia conlocetur quam debita deae, cuius hodierna pompa est, instauretur ueneratio. Narrabat ergo grandis natu, ut qui ad nonagesimum iam adpropinquaret annum, me tunc agente annos decem, publicis caerimoniis celebri die orta causa commemorationis ex Solonis uersuum cantilena. erat enim sollemne familiae nostrae festis diebus nos pueros ad certamen memoriae propositis inuitare praemiis puerilibus. Multis ergo carminibus tam ueterum quam nouorum poëtarum memoriter pronuntiatis, inter quae Solonis aliquanto pluribus, ut quae nouitas commendaret ad gratiam, memini quendam, siue quod ita iudicaret seu quod uellet Critiam promereri, dixisse plane Solonem uideri sibi non solum prudentia ceteris laude dignis, sed etiam carminibus praestitisse. Igitur senex, ualde enim memini, eximie laetatus: quid si non perfunctorie sed dedita opera poëticam fuisset, inquit, executus Solo, mi Amynander, uel sermonem, quem ab Aegypto reuersus instituerat, inplesset, a quo quidem seditionibus ceteraque intemperie ciuilis dissensionis inpediente desciuit? non opinor minorem Hesiodo uel Homero [13] futurum fuisse. Et ille: quinam iste fuit, o Critia, sermo uel qua de re institutus? De maximo, inquit, eximiae uirtutis et famosissimo titulo, quem gessit haec ciuitas, cuius extincta memoria est tam morte eorum qui gesserunt quam inpendio temporis. Dic, quaeso, inquit, o Critia, quod illud opus et quatenus actum et a quibus conpertum Solo tuus recensebat. Est, inquit, Aegypti regio Delta, cuius e uertice Nili scinduntur fluenta, iuxta quam Sais nomine ciuitas magna, quam regit mos uetus lex Saitica nuncupatus. Ex hac urbe Amasis fuit imperator. Conditor uero deus urbis Aegyptia lingua censetur Neith, Graeca dicitur Athena. Ipsi porro homines amatores sunt Atheniensium istiusque urbis cognatione sese nobilitari prae se ferunt. Quo Solo profectum se satis hospitaliter honoratum esse referebat expertumque liquido, quod de uetustatis memoria nullus nostrae nationis uir ne tenuem quidem habeat scientiam. Denique cum in conuentu sacerdotum, penes quos praecipua sit memoria uetustatis, eliciendi studio quae scirent uerba faceret de antiquissimis historiis Athenarum, Phoroneo et Nioba, [14] postque inundationem mundi de Pyrra et Deucalione, studioseque prosequi pergeret prosapiam renouatae gentis humanae usque ad memoriam parentum annorumque numerum recenseret, inrisum se esse a quodam ex sacerdotibus, qui diceret: o Solo, Graeci pueri semper estis nec quisquam est in Graecia senex. Cur istud diceret percontato Solone: quia rudi nouellaque memoria semper estis nec est, inquit, ulla penes uos cana scientia. Nec inmerito. multae quippe neces hominum partim conflagratione partim inundationibus uastantibus acciderunt. Denique illa etiam fama, quae uobis quoque conperta est, Phaëthontem quondam, Solis filium, adfectantem officium patris currus ascendisse luciferos nec seruatis sollemnibus aurigationis orbitis exussisse terrena ipsumque flammis caelestibus conflagrasse, fabulosa quidem putatur, sed est uera. Fit enim longo interuallo mundi circumactionis exorbitatio, quam inflammationis uastitas consequatur [15] necesse est. Tunc igitur ii, qui in siccis et alte editis locis mansitant, magis pereunt quam uicini litoribus et fluuiis. Nobis porro Nilus cum in plerisque rebus salutaris tum aduersum huius modi pericula meatu inriguo perennique gurgite obiectus arcet exitium. Item cum terra erit umore abluenda, pastores quidem uestri montium edita capessentes periculo non continguntur. At uero ciuitates in planitie sitae cum populis suis rapiuntur ad maria. Quibus periculis regio ista minime contingetur. non enim ut in ceteris regionibus umor in planitiem superne manat, sed ex imo per eandem planitiem tranquillo reditu stagnis detumescentibus remanat. Quae causa monumentorum publicorum priuatorumque perseuerantiam nutrit studioseque tam nostrae nationis rerum gestarum memoria quam ceterarum gentium, quas fama nobis per cognitionem tradit, descripta templorum custodiis continetur. Apud uos et ceteros nunc plane et nuper refectae monumentorum aedes ictae caelesti demum liquore procumbunt inuolutaeque litteris publicis cum antiquioris historiae memoria dissipantur, ut necesse sit nouo initio uitae nouoque populo nouam condi memoriam litterarum. Qua ratione fit, ut neque uestras proprias res antiquas nec aliorum sciatis. eaque ipsa, quae recensere memoriter [16] arbitrabare, non multum distant a puerilibus fabulis: principio quod unius modo memineris inundationis, cum infinitae praecesserint. dehinc quod optimum uestrorum maiorum genus nesciatis, ex quo tu et Athenienses ceteri estis exiguo semine facti tunc superstite publicae cladi. Fuit enim olim Atheniensium ciuitas longe ceteris praestans morum bonitate ac potentia uirium belloque et pace memoranda. eiusque opera magnifica omnem, sicut nos accepimus, quamuis praeclarae gloriae inlustrationem obumbrantia. Tum admiratum Solonem orare atque obsecrare, ut sibi omnia sacerdotes de ueteribus ciuibus reuelarent et respondisse illum: nulla est inuidia, praesertim cum tibi sit mos gerendus et honor debitus amicae ciuitati referendus, et id me facere cogat ueneratio deae, quae utramque urbem condidit, educauit, instituit: priorem uestram annis fere mille ex indigete agro et Uulcanio semine, posteriorem hanc nostram octo milibus annis post, ut sacris delubrorum apicibus continetur. De his ergo maioribus uestris audies, o Solo, qui ante nouem milia annorum uixerunt: quibus sint usi legibus quamque [17] amplis et quam praeclaris facinoribus nobilitati. Si probationem desiderabis, post ex otio sacras litteras recensebimus. Ac primum leges intuere. fors enim multa reperies indicia germanitatis: uel quod sacerdotiis praediti separatim a cetero populo manent, ne contagione aliqua profana castitas polluatur, uel quod uaria opificum genera ita inter se discreta sunt, ut promisce nullum operetur. Pastores uero et item penes quos est uenandi colendique ruris exercendique scientia, disparatas sedes habent a propugnatorum armataeque iuuentutis castris et insignibus. ipsorumque insignium idem usus et differentia tam hic quam apud uos etiam nunc habetur: clipeorum tegimen, thoracum indumenta, iaculorum amentata missilia. Prudentiae uero curam ubi maiorem leges habendam sanciunt? aut honestas apud quos tantam dignitatem obtinet in uitae muneribus et officiis? quid diuinatio? quid medela? nonne ad homines instinctu conditricis deae commeauerunt? Hac quippe exornatione priorem uestram urbem sepsit honestauitque numen quod condidit, electo salubri subtiliumque ingeniorum et prudentiae feraci loco. Utpote enim bellicosa et sapiens dea regionem eligendam [18] censuit talem, quae sui similes esset uiros editura. His ergo legibus uel honestioribus etiam institutis ad omnem uirtutem eruditi ueteres Athenienses utpote diuinae prosapiae germani maximis et ultra humanae gloriae captum titulis laudum nobilitati sunt. Ex quibus unum eminens et praedecorum facinus in monumentis ueteribus inuenimus: inmanem quandam iniuriis et inexpugnabilem numero manum, quae prope iam cunctam Europam atque Asiam subegisset, a uestris legionibus esse deletam ex Atlantico mari bellum omnibus gentibus et nationibus inferentem. Tunc enim fretum illud erat, opinor, commeabile habens in ore ac uestibulo sinus insulam, quod os a uobis Herculis censetur columnae. Quae quidem insula fertur aliquanto maior fuisse quam Libya atque Asia. Simul ergo per eam perque contiguas alias insulas iter tunc illud agentibus commeatus patebat usque ad defectum insularum et initium terrae continentis, uicinae uero mari. quippe hoc intra os siue Herculeas columnas fretum angusto quodam litore, in quo etiam nunc portus ueteris adparent uestigia, diuiditur a continenti. At uero illud pelagus inmensae atque inaestimabilis magnitudinis uerum mare. Igitur in hac Atlantide insula maxima [19] uis et admirabilis potentia extitit regum omnem insulam finitimasque alias obtinentium maximaeque parti continentis dominantium, siquidem tertiae mundi parti, quae Libya dicitur, usque ad Aegyptum imperarent, Europae uero usque ad Tyrrenum mare. Quae quidem uis potentiaque conlecta et armata nostram, o Solo, uestramque regionem, hoc amplius eas gentes, quae intra Herculis columnas consistunt, adoriri et expugnare gestiit. Tunc ergo uestrae ciuitatis uirtus ultra omnem gloriam enituit, quod pro communi omnium salute ac libertate, desperantibus deserentibusque metu communem custodiam cunctis, magnitudine animi bellicisque artibus adsecuta est, ut per extrema discrimina erumpens hostes humani generis primo fugaret, dehinc funderet, libertatem subiugatis redderet, intactos in sua genuinaque libertate seruaret. Neque ita multo post accidit, ut motu terrae et inluuione diei noctisque iugi praeclara illa uestra militaris iuuentus periret et Atlantis insula tota sine indicio prioris existentiae submergeretur, nisi quod pelagus illud pigrius quam cetera crasso dehiscentis insulae limo et superne fluctibus concreto habetur.

Haec sunt, o Socrate, quae Critias uetus a Solone sibi relata et exposita narrauit. Sed cum praeterito die de rebus [20] publicis deque pacatis officiis militaribusque tractares, subiit quaedam me ex recordatione miratio non sine deo dici quae diceres, siquidem quam constituebas oratione rem publicam, eadem aut certe proximae similitudinis uideretur ei, quam ex Critiae relatione conpereram. Reticui tamen ueritus ne, si quaesitum aliquid a me foret, dehinc obliuionis incommodo minime expedirem, ridiculus essem, maluique apud memet ipsum de memoria prius experiri. Ex quo factum, ut cito consentirem imperio tuo, quod confidebam facile me, si recordatione memoriam exercuissem, posse reminisci. Itaque, ut hic modo dixit, tam hesterno die post digressum protinus ad praesentes retuli quam nocturnis uigiliis omnia scrutabundus recuperaui, certumque illud expertus sum tenaciorem fore memoriam eorum quae in prima aetate discuntur. Quippe haud confidam quae pridie audierim an referre possim postridie, cum quae puer cognouerim incolumi memoria plane retexam. nisi forte maior in illa aetate cognitionis delectatio altius insignit mentibus cognita. fors etiam quod studiosa senis et adsidua relatio meracam quandam et inobsoletam infecerit animo notam. Quare ut id ad quod [21] omnia quae dicta sunt pertinent eloquar dicere sum paratus, non ut narrationem retexam, sed ut ostendam rem publicam et populum sermone Socratis hesterna disputatione adumbratum non picturatam effigiem beatae ciuitatis sed uere beatam ciuitatem et uiuum populum quondam fuisse propugnatoresque, quos iste instituebat ad tolerantiam laborum uirtutemque animi gymnasiis et musica mansuetudine, maiores nostros fuisse, quos ille sacerdos Aegyptius praedicaret, quando facta eorum nutrimentis ab hoc memoratis institutisque conueniant. Imperato quippe nobis a Socrate muneri non aliter satisfieri posse arbitror nisi consensu omnium participum officii recepti probabitur illam quam Socrates uario sermone depinxit urbem ueteres Athenas fuisse. Quare, mi Socrate, fieri huiusce modi remuneratione contentus aestima.

Socrates. Nullam uero aliam, Critia, magis adprobo quam istam ipsam quae est propria praesentium feriarum. magnificum uero illud non fictam commenticiamque fabulam, sed ueram historiam uitae possibilis fato quodam a me uestris animis intimatam. Quare fortuna prosperante pergite iter [22] institutae orationis. ego, ut probum auditorem decet, adtento silentio mentem atque aures parabo.

Critias. Etiamne consideras, o Socrate, si est commoda dispositio debiti adparatus tibi? Placuit enim nobis Timaeum quidem utpote in astronomia ceteris eminentem naturaeque rerum arcana rimatum principe loco dicere orsum a mundi sensilis constitutione usque ad genus hominum generationemque. me uero susceptis ab hoc hominibus eiusdemque oratione formatis, tua porro ad egregiam frugem inbutis et eruditis legum sanctiore moderamine, iuxta Solonem uero uel sacros Aegyptiorum libros reuocare ciues clarissimos ueteres et ante hos constituere spectaculum uenerabile populi, quem inundatione submersum profundo maris Aegyptiorum monumentorum fama celebrauit, atque ita ut de maioribus nostris sermonem contexere.

Socrates. Ne ego magnifice sum inuitatus hodie, ut ex ordinatione adparatus intellegi datur. Ergo age, o Timaee, deliba coeptum uocata, ut mos est, in auxilium diuinitate.

Timaeus. Uere, mi Socrate. nam cum omnibus mos sit et quasi quaedam religio, qui uel de maximis rebus uel de minimis acturi aliquid sunt, precari ad auxilium diuinitatem: [23] quanto nos aequius est, qui uniuersitatis naturae substantiaeque rationem praestaturi sumus, inuocare diuinam opem, nisi plane saeuo quodam furore atque inplacabili raptamur amentia. Sit igitur meis precibus conprehensum maxime quidem, ut ea dicantur a nobis quae placeant deo, tum ut nobis quoque ipsis consequenter propositoque operi decenter profemur et, quatenus uos quidem facile adsequamini, ego iuxta anticipatam animo speciem orationis expediam.

Est igitur, ut mihi quidem uidetur, in primis diuidendum, quid sit quod semper est carens generatione, quid item quod gignitur nec est semper. Alterum intellectu perceptibile ductu et inuestigatione rationis semper idem. porro alterum opinione cum inrationabili sensu opinabile proptereaque incertum nascens et occidens neque umquam in existendi condicione constanti et rata perseuerans. Omne autem quod gignitur ex aliqua causa necessario gignitur. nihil enim fit, cuius ortum non legitima causa et ratio praecedat. Operi [24] porro fortunam dat opifex suus, quippe ad inmortalis quidem et in statu genuino persistentis exempli similitudinem atque aemulationem formans operis effigiem honestum efficiat simulacrum necesse est. at uero ad natiuum respiciens generatumque contemplans minime decorum. Omne igitur caelum uel mundus seu quo alio dignatur nomine, -- faciendum est enim, quod in omni tractatu fieri decet, ut inter initia consideretur, quid sit quo de agitur. item, mundus fueritne semper citra exordium temporis an sit originem sortitus ex tempore, considerandum -- factus est utpote corporeus et qui uideatur atque tangatur, [omnia] siquidem huius modi sensibilis corporeaeque naturae, sensibilia porro ea quae opinio sensu aliquo commota praesumit, eaque omnia facta sunt habentque ex aliqua generatione substantiam. At uero quae fiunt ea habere auctorem suum constitit. igitur opificem genitoremque uniuersitatis tam inuenire difficile quam inuentum inpossibile digne profari. Certe dubium non est, ad cuius modi exemplum animaduerterit mundani operis fundamenta constituens: utrum ad inmutabile perpetuamque obtinens proprietatem an ad factum et elaboratum. Nam si est, ut quidem est, pulchritudine inconparabili mundus opifexque et fabricator eius optimus: [25] perspicuum est, quod iuxta sincerae atque inmutabilis proprietatis exemplum mundi sit instituta molitio. sin uero, quod ne cogitari quidem aut mente concipi fas est, ad elaboratum. quod cum sit rationis alienum, liquet opificem deum uenerabilis exempli normam in constituendo mundo secutum: quippe hic generatorum omnium speciosissimus, ille auctor maximus. operisque sui ratione prudentiaque iis quae semper eadem existunt adcommodatus imago est, opinor, alterius. Et quoniam rationem originis explicare non est facile factu, distinguendae sunt imaginis exemplique naturae. Causae quae, cur unaquaeque res sit, ostendunt, earundem rerum consanguineae sunt. Itaque constantis quidem generis stabilisque naturae et intellectui prudentiaeque perspicuae rei causa et ratio constans perspicuaque et inexpugnabilis reperitur. at uero eius quae ad similitudinem constantis perpetuaeque rei facta est ratio utpote imagnis imaginaria simulacrumque rationis perfunctoriam similitudinem mutuatur. quantoque melior est essentia generatione, tanto famae et opinionis incerto praestantior ueritas. Quare praedico iam nunc, o Socrate: si, dum de natura uniuersae rei disputatur, minime inconcussas inexpugnabilesque rationes adferre ualuerim, ne miremini, quin potius illud intuere, si nihilo minus [26] quam quiuis alius consentaneas adsertiones adferam. memento enim tam me qui loquor quam uos qui iudicatis homines fore atque in rebus ita sublimibus mediocrem explanationem magni cuiusdam esse onus laboris.

Socrates. Omnes tibi, o Timaee, ueniam largimur uolentes. et tamen principium orationis admiror. superest, ut leges quoque sacri certaminis exequaris.

Timaeus. Dicendum igitur, cur rerum conditor fabricatorque geniturae omne hoc instituendum putauerit. Optimus erat. ab optimo porro inuidia longe relegata est. Itaque consequenter cuncta sui similia, prout cuiusque natura capax beatitudinis esse poterat, effici uoluit. Quam quidem uoluntatem dei originem rerum certissimam si quis ponat, recte eum putare consentiam. Uolens siquidem deus bona quidem omnia prouenire, mali porro nullius, prout eorum quae nascuntur natura fert, relinqui propaginem, omne uisibile corporeumque motu inportuno fluctuans neque umquam quiescens ex inordinata iactatione redegit in ordinem sciens ordinatorum fortunam confusis inordinatisque praestare. Nec uero fas erat bonitati praestanti quicquam facere nisi pulchrum. eratque certum tantae diuinitati nihil eorum quae sentiuntur hebes dumtaxat nec intellegens esse melius intellegente, intellectum porro nisi animae non prouenire. Hac igitur reputatione intellectu in anima, porro anima in corpore locata, [27] totum animantis mundi ambitum cum ueneranda inlustratione conposuit. Ex quo adparet sensibilem mundum animal intellegens esse diuinae prouidentiae sanctione.

Hoc ita posito quae sequuntur expedienda sunt: ad cuius animantis similitudinem constituerit eum suus conditor. Speciali quidem nemini similem, -- siquidem perfectio in genere est, non in specie, proptereaque mundus inperfectae rei similis minime perfectus esset -- at uero eius, in quo omnia genera et quasi quidam fontes continentur animalium intellegibilium, siquidem [omnia] animalium genera mundus alter conplectitur perinde ut hic nos et cetera subiecta uisui et ceteris sensibus. Ergo intellegibili substantiae praecellenti principalique naturae omnifariam quoque perfectae deus opifex gigni simile uolens sensibile animal unum et uisibile constituit, naturae suae conuenientia cuncta quae uita fruuntur intra conseptum et limitem suum continens. Nunc, utrum recte unum mundum dixerimus an plures dici oportuerit uel innumerabiles, etiam considerandum. Unum plane, quoniam iuxta exemplum formatus est. id enim quod uniuersa continet intellegibilia cum alio secundum esse non poterat. utrum enim ex duobus contineret omnia non, opinor, liqueret nec esset unum et simplex initium cuncta continens sed coniugatio copulata. Ut igitur exemplari, cuius aemulationem mutuabatur, etiam [28] in numero similis esset, idcirco neque duo neque innumerabiles mundi sed unicus a deo factus est.

Et quia corpulentus uisibilisque et contiguus erat merito futurus, sine igni porro nihil uisibile sentitur nec uero tangi quicquam potest sine soliditate, soliditas porro nulla sine terra: ignem terramque corporis mundani fundamenta iecit deus. quoniamque nulla duo sine adiunctione tertii firme et indissolubiliter cohaerent. nexu enim medio extrema nectente opus est. nexus uero firmissimus ille certe est, qui et se ipsum et ea quae secum uinciuntur facit unum. hoc porro modus et congrua mensura partium efficit. cum enim ex tribus uel numeris uel molibus uel pontentiis medietas imo perinde quadrat ut summitas medio, rursumque ut imum medio sic medietas summo: tunc certe medietas a summo et item imo nihil differt. rursumque extimis illis ad medietatis condicionem atque ad eiusdem parilitatem redactis cum medietas quoque extimorum uicem suscipit, fit, opinor, ut tota materia una et eadem ratione societur. eoque pacto eadem sibi erunt uniuersa membra, quippe cum eorum sit una condicio. unis porro effectis membris unum erit atque idem totum. Quare si corpus uniuersae rei longitudinem et latitudinem [29] solam, crassitudinem uero nullam habere deberet essetque huius modi, qualis est corporum solidorum superficies, una medietas sufficeret ad semet ipsam uinciendam et extimas partes. Nunc quoniam soliditate erat opus mundano corpori, solida porro numquam una sed duabus medietatibus uinciuntur: idcirco mundi opifex inter ignem terramque aëra et aquam inseruit libratis isdem elementis salubri modo, ut quae cognatio est inter ignem et aëra, eadem foret inter aëra et aquam, rursum quae inter aëra et aquam, haec eadem in aquae terraeque societate consisteret. Atque ita ex quattuor supra dictis materiis praeclaram istam machinam uisibilem contiguamque fabricatus est amica partium aequilibritatis ratione sociatam, quo inmortalis indissolubilisque esset aduersum omnem casum excepta fabricatoris sui uoluntate.

Igitur quattuor illa integra corpora et sine ulla delibatione ad mundi continentiam sumpta sunt. Ex omni quippe igni et item totis illis reliquis, aëre aqua terra, constructus est nulla uel corporis uel potentiae parte derelicta contemptaque: propterea ut perfectum animal esset utpote ex integris corporibus perfectisque conflatum, hoc amplius ut aeternae conpos incolumitatis foret. Uidebat enim eam esse naturam corporis, ut ei facile inportuna caloris accessione uel contra frigoris omniumque huius modi, quae in magna sunt uiolentaque potentia, noceretur. Quo consilio quaque [30] reputatione unum perfectum ex perfectis omnibus citra senium dissolutionemque conposuit formamque dedit ei congruam, quippe animali cuncta intra suum ambitum animalia et omnes eorum formas regesturo: globosam et rotundam, quae a medietate ad omnem ambitum extimarum partium spatiis aequalibus distat, quo totus sui similis foret, meliorem similitudinem dissimilitudine iudicans. Leuem porro globum undique uersum extrinsecus expoliuit non otiose. siquidem neque uidendi necessarius esset usus, cunctis intra globum uisibilibus regestis. nec auditus, nullo extra posito audiendo sono. nec uero respirandi adiumento opus, quippe omnis coërcebatur intrinsecus spiritus. nec membris quidem talibus, per quae nouo admisso cibo uetus liquore posito pelleretur. Neque enim quicquam ex eo recedebat nec erat accedendi facultas cunctis coërcitis, sed corruptela partium intra se senescentium uicem quandam obtinebat cibatus. idemque ut ageret et pateretur etiam omnia mundi globus partibus suis intra se agentibus et perpetientibus. Nec uero [31] manus ei necessarias esse duxit, cum nihil superesset conprehendendum. nec pedes, quoniam ex septem motibus non locularis ei quisquam sed rationabilis conpetebat, qui animarum proprius est circuitus, neque ullum locum ex loco mutans ideoque in orbem fertur et uelut fixo circumuolat cardine. proptereaque rata et inerrabilis eius agitatio est.

Haec igitur aeterni dei prospicientia iuxta natiuum et umquam futurum deum leuem eum et aequiremum indecliuemque et a medietate undique uersum aequalem exque perfectis uniuersisque totum perfectumque progenuit. Animam uero in medietate eius locauit eandemque per omnem globum aequaliter porrigi iussit, quo tectis interioribus partibus extima quoque totius corporis ambitu animae circumdarentur. Atque ita orbem teretem in orbem atque in suum ambitum uoluit conuerti et moueri solum praecipuum, qui uirtutum praestantia sufficeret conciliationi propriae nec extraordinario cuiusquam indigeret auxilio. amicumque semper sibi ideoque summe beatum diuina potentia praeditum genuit.

Nec tamen eo quo nos ad praesens loquimur ordine ortum animae deus adnuit iunioremque et posteriorem corporibus eam fecit. neque enim decebat rem antiquiorem a post genita regi. sed hominibus mos est passim praepostereque et sine obseruatione ordinis fari. At uero deus tam antiquitate quam uirtutibus praeire animam naturae corporis iussit dominamque eam et principali iure uoluit esse circa [32] id quod tuetur. Itaque tertium animae genus excogitauit hoc pacto. Ex indiuidua semperque in suo statu perseuerante substantia itemque alia, quae inseparabilis corporum comes per eadem corpora scindere se putatur, tertium substantiae genus mixtum locauit medium inter utramque substantiam. eodemque modo ex gemina biformique natura, quippe cuius pars idem pars diuersum uocetur, tertium naturae genus commentus est, quod medium locauit inter indiuiduam et item coniugatione corporea diuiduam substantiam. triaque haec omnia in unam speciem permiscuit, diuersa illa natura concretioni atque adunationi generum repugnante. Quibus cum substantia mixtis et ex tribus in unum redactis rursum totum hoc unum diuisit in partes conpetenter, quo singulae partes constarent ex substantia diuersique et item eius, quod idem uocatur, gemina natura, diuisionem instaurans hactenus: unam sumpsit ex uniuerso primitus portionem. post quam duplicem eius quam sumpserat. tertiam uero sescuplam quidem secundae, triplam uero primitus sumptae. at uero quartam sumpsit duplicem secundae. quintam triplam tertiae. sexta fuit adsumptio partibus septem quam prima [33] propensior. septima sex et uiginti partibus quam prima maior. Quibus ita diuisis consequenter conplebat interualla duplicis et triplicis quantitatis ex uniuersitate partes secans etiam nunc et ex his interuallorum spatia conplens, quo singula interualla binis medietatibus fulcirentur. Medietatum porro altera quota parte limitis extimi praecellebat unum extimum limitem, tota praecellebatur ab alio extimo limite. altera pari summa et aequali ad numerum modo praecellebat et praecellebatur ab extimis. Natis itaque limitibus sescuplorum et item eorum quibus accedit pars sui tertia, quod genus a Graecis epitritum dicitur. item eorum quibus accedit pars sui octaua, qui numerus epogdous ab isdem uocatur: ex his nexibus illa prima spatia, id est epogdoi spatiis epitritorum omnium interualla conplebat, ita ut ad perfectam cumulatamque conpletionem deesset aliquid epitrito, tantum scilicet quantum deest habita conparatione ducentis quadraginta tribus aduersus ducentos quinquaginta sex. Et iam omne fere commixtum genus illud essentiae consumptum erat huius modi sectionibus partium. Tunc hanc ipsam seriem in longum secuit et ex una serie duas fecit easque mediam mediae in speciem chi Graecae litterae coartauit curuauitque in orbes, quoad coirent inter se capita. orbemque orbi [34] sic inseruit, ut alter eorum aduerso, alter obliquo circuitu rotarentur. Et exterioris quidem circuli motum eundem, quod erat eiusdem naturae consanguineus, cognominauit, interioris autem diuersum. Atque exteriorem quidem circulum, quem eundem cognominatum esse diximus, a regione dextera per sinistrum latus usque ad dexterum inflexit, diuersum uero per diametrum in sinistrum latus, eidem et simili illi circumactioni uirtute pontificioque rotatus dato. Unam quippe ut erat eam et indiuisam reliquit, interiorem uero scidit sexies septemque inpares orbes fabricatus est iuxta dupli et tripli spatia orbesque ipsos contraria ferri iussit agitatione: ex quibus septem tres quidem pari uelocitate, quattuor uero et sibimet ipsis et ad conparationem ceterorum inpari dissimilique sed cum ratione motu.

Igitur cum pro uoluntate patris cuncta rationabilis animae substantia nasceretur, aliquanto post omne corporeum intra conseptum eius effinxit mediumque adplicans mediae modulamine apto iugabat. Ast illa conplectens caeli ultima circumfusaque eidem exteriore conplexu operiensque ambitu suo ipsaque in semet conuertens diuinam originem auspicata est indefessae sapientisque et sine intermissione uitae. Et corpus quidem caeli siue mundi uisibile factum, ipsa uero [35] inuisibilis, rationis tamen et item modulaminis conpos cunctis intellegibilibus praestantior a praestantissimo auctore facta. Ut igitur ex eiusdem et diuersi natura cum essentia mixtis coagmentata indigete motu et orbiculata circuitione in se ipsam reuertens cum aliquam uel dissipabilem substantiam offenderit uel indiuiduam, facile recognoscit, quid sit eiusdem indiuiduaeque, quid item diuersae dissolubilisque naturae. causasque omnium quae proueniunt uidet et ex iis quae accidunt quae sint futura metitur. motusque eius rationabilis sine uoce, sine sono cum quid sensibile spectat circulusque diuersi generis sine errore fertur ueridico sensu et certa nuntiante cunctae animae, rectae opiniones et dignae credulitate nascuntur. Porro cum indiuiduum genus semperque idem conspexerit, ea quae sunt motu intimo fideliter nuntiante, intellectus et scientia conualescunt.

Quae quidem omnia in anima fieri eidemque insigniri palam est. Quam cum moueri et uiuere animaduerteret factum a se simulacrum inmortalis diuinitatis genitor suus, hilaratus inpendio multo magis ad exemplum eius aemulae similitudinis aliud specimen censuit excogitandum. Ut igitur [36] haec inmortalis et sempiterna, sic mundum quoque sensibilem animal inmortale constituit, sed animal quidem id quod est generale animal natura aeuoque exaequaturum. nam facto natiuoque operi cum aeuo societas congruere minime uidebatur. Quapropter imaginem eius mobilem numeroque serpentem factae a se machinae deus sociabat eam quae tempus dicitur, aeuo intacto et in singularitate perseuerante. Dies enim et noctes et menses et annos, qui ante caelestem exornationem non erant, tunc nascente mundo iussit existere, quae omnia partes sunt temporis. nosque haec cum aeuo adsignamus, id est solitariae naturae, non recte partes indiuiduae rei fingimus. dicimus enim fuit est erit. Ast illi esse solum conpetit iuxta ueram sinceramque rationem, fuisse uero et fore deinceps non conpetit. Haec quippe geniturae temporis proprie sunt. motus enim sunt unus praetereuntis, alter inminentis non aeui sed temporis. aeui quippe mansio perpetua et inmutabilis. Ergo neque iunior se neque senior, nec fuit nec erit nec patietur eorum aliquid quae sensibilis natura patitur, sed sunt haec omnia uices temporis imitantis aeuum. Ac de his quidem fors erit aptior deinceps disputandi locus.

Tempus uero caelo aequaeuum est, ut una orta una dissoluantur, si modo dissolui ratio fasque patietur. simul ut [37] aeuitatis exemplo similis esset uterque mundus. archetypus quippe omni aeuo semper existens est, hic sensibilis imagoque eius is est qui per omne tempus fuerit, quippe et futurus sit. Hac igitur dei ratione consilioque huius modi genituram temporis uolentis creari sol et luna et aliae quinque stellae, quae uocantur erraticae, factae sunt, quo tam partes temporis notarentur certa dimensione quam reditus anfractusque temporarii sub numeri conprehensionem uenirent. corporaque siderea fabricatus adsignauit uitalibus diuersae naturae motibus numero septem totidem corpora: lunae quidem iuxta terram in prima circumactione, solis uero in secunda, tum Luciferi et Mercurii conlocat ignes in eo motu, qui concurrit quidem solstitiali circuitioni, contraria tamen ab eo circumfertur agitatione. quare fit, ut conprehendant se inuicem et a se rursum conprehendantur hae stellae. Ceteros quoque siderum ortus et progressiones diuinae rationis ductu digessit in ordinem. Cuius exornationis causam explicare si quis uelit, plus erit opere ipso quod operis gratia sumitur. Uerum haec, si erunt ad id quo de agitur utilia, post exequemur. Igitur singulis uniuersisque apto et decenti sibi motu locatis, uidelicet iis quae consequens erat [38] tempori prouenire, nexibusque uitalibus ubi constricta corpora facta sunt animalia imperatumque didicerunt, ea quae diuersae naturae motus obliquus per directum eiusdem naturae motum uertens semet utpote constrictus circumferebat partim maiore partim minore circulo rotabantur, citius quidem dimensum spatium peragentia quae minore, tardius uero quae maiore, utpote ambitu circumacta prolixiore. Qua de causa fiebat, ut ex uniformi eiusdem naturae conuersione quae citius circuirent ab iis quae tardius circumferrentur conprehendentia conprehendi uiderentur. Omnes quippe circulos eorum uniformis et inerrabilis illa conuersio uertens in spiram et uelut sinuosum acanthi uolumen, quia gemino et contrario motu ferebantur, tum ipsa etiam cita et uolucris ea quae tardius a se recedebant proxima sibi semper ex consecutione faciebat. Atque ut rationabilis et consulta haec motuum uarietas et moderatio uisu quoque notaretur omniumque octo motuum perspicua esset chorea, igniuit lucem clarissimam deus rerum conditor e regione secundi a terra globi, quam lucem solem uocamus, cuius splendore caelum infraque inlustrarentur omnia numerusque omnium extaret animantium. Hinc ergo noctis dieique ortus ex eodem semper et inerrabili motu factus rata alternaque lucis atque umbrarum successione. mensis uero prouentus, cum lustrato luna circulo suo solem consequitur. anni, cum sol item [39] emensis anfractibus renouat exordia. Ceterarum uero stellarum circuitus neque notant neque dinumerant homines exceptis paucis, nec intellegunt discursus erroresque earum temporis esse genituram, in quo sit admiranda uarietas prouentuum caelestes tramites undique stellis uariantibus. Est tamen intellectu facile, quod perfectus temporis numerus perfectum annum conpleat tunc demum, cum omnium octo circumactionum cursus peracti uelut ad originem atque exordium circumactionis alterius reuertentur, quam semper idem atque uniformis motus dimetietur. Quam ob causam cetera quoque nata sunt astra, quae per caelum meantia conuersiones habent, ut quam simillimum esset omne hoc perfecto illi quod mente perspicitur animali aeuoque exaequatae naturae temporis socia natura nancisceretur imaginem.

Et iam fere cuncta prouenerant usque ad genituram temporis ad germanam conposita similitudinem exempli et ueritatis suae, nisi quod nondum hic mundus cuncta continebat animalia, perinde ut intellegibilis, ad cuius aemulationem fiebat. Hoc igitur quod deerat addebat opifex deus. atque ut mens, cuius uisus contemplatioque intellectus est, idearum genera contemplatur in intellegibili mundo, quae ideae sunt illic animalia: sic deus in hoc opere suo sensili [40] diuersa animalium genera statuit esse debere constituitque quattuor: primum caeleste, plenum diuinitatis. aliud deinde praepes aëriuagum. tertium aquae liquoribus adcommodatum. quartum quod terrena soliditas sustineret. Et diuini quidem generis ex parte maxima speciem ignis serena claritudine perpolibat, ut propter eximium splendorem nitoremque uidentibus esset uisurisque uenerabilis. Figuram porro eius figurae mundi intellegibilis adcommodans indeclinabiliter euenustabat totumque eum posuit in gremio prudentiae caeli, undique ineffabilis pulchritudinis ornamentis stipans eum et conuigetans ad aeternitatem. motumque eius circulis conuenientem et pro cuiusque natura commentus est: alterum circum se perque eandem orbitam semper obeuntem eademque semper deliberantem ac de isdem ratiocinantem, alterum uero talem, qui semper ultra procedere gestiens eiusdem atque inmutabilis naturae coërcitione intra obiectum eius rotabundus teneretur, quinque illis erraticis et contrariis sibi inuicem prohibitis motibus, ut uterque circulus esset in [41] optimo beatissimoque agitationis statu. Qua ex causa facti sunt summa diuinitate praediti omnes illi ignes siderei, qui nullos errores exorbitationesque patiuntur proptereaque in semet ipsos conuertuntur aeterno circuitu. At uero alii uagi palantesque ignes erroris causam habent eam, cuius in superioribus habita commemoratio est. Terram uero matrem et altricem omnium terrenorum animantium constrictam limitibus per omnia uadentis et cuncta continentis poli diei noctisque custodem locauit, antiquissimam et eximiae dignitatis deam ex eorum numero qui intra mundi ambitum continentur deorum. Stellarum uero choreas et alterius adplicationes ad alteram uariosque gyros, quos edunt admirabili uenustate iuxta ambitus circulorum, reditusque et anfractus ad eas sedes ex quibus progressae sunt, accessus etiam et recessus. cumque contiguae sibi inuicem fiunt, quales ex contagione sua condiciones accipiant quamque et cuius modi nanciscantur qualitatem ex uaria designatione. cumque, quod [42] aliquanto interuallo temporis fieri solet, certae stellae mersae ac latentes operiuntur, quae significent et mox aut aliquanto post futura portendant, uel cum insolitis horis curriculisque temporum rursus emergunt et adparent, quantos denuntient metus iis qui rationem motus earum intellegere possunt. cunctaque huius modi ratione atque orationibus persequi nihil agentis ac frustra laborantis est, maxime cum motus earum descriptioque sit a uisu atque oculis disputantis remota. Quapropter ea, quae de sideribus uisibilibusque diuinis potestatibus dicta sunt, satis superque dicta finem habeant suum.

At uero inuisibilium diuinarum potestatum, quae daemones nuncupantur, praestare rationem maius est opus, quam ferre ualeat hominis ingenium. Igitur conpendium ex credulitate sumatur. Credamus ergo iis qui apud saeculum prius, cum ipsi cognationem propinquitatemque diuini generis praeferrent, de natura deorum maiorum atque auorum deque genituris singulorum aeterna monumenta in libris posteritati reliquerunt. Certe deorum filiis aut nepotibus non credi satis inreligiosum. quamuis incongruis nec necessariis probationibus dicant, tamen quia de domesticis rebus [43] pronuntiant credendum esse merito puto. Sit igitur nostra quoque credulitas comes adseuerationi priscorum uirorum, quod Terrae Caelique filii sint Oceanus et Tethys, horum porro Saturnus et Rhea et Phorcus, Saturni porro et Rheae proles Iuppiter et Iuno et ceteri qui sunt in ore hominum ac mentibus et de quorum fraternitate fama celebratur. atque ex his alii nati sunt qui dii putantur.

His igitur omnibus, qui uel uidentur in conuexis caelestibus flammanti corpore uel non uidentur, natis atque altis diuinitatemque obtinentibus conditor uniuersitatis deus obseruanda iubet sancitque oratione tali: Dii deorum quorum opifex idem paterque ego, opera siquidem uos mea, dissolubilia natura, me tamen ita uolente indissolubilia. omne siquidem quod iunctum est natura dissolubile, at uero quod bona ratione iunctum atque modulatum est dissolui uelle non est dei. Quapropter, quia facti generatique estis, inmortales quidem nequaquam nec omnino indissolubiles, nec tamen umquam dissoluemini nec mortis necessitatem subibitis, quia uoluntas mea maior est nexus et uegetatior ad [44] aeternitatis custodiam quam illi nexus uitales, ex quibus aeternitas uestra coagmentata atque conposita est. Iubendi ergo quod iubeo causa haec est. Tria etiam nunc mortalia genera desunt uniuersitati, quibus carens uniuersa res perfectione indigebit. Erit porro inperfecta, si uniuersa mortalia genera intra conseptum suum mimime continebit. Oportet autem, si erit mundus perfectus futurus, -- proueniet porro hoc idem uirtute auctoritatis meae -- esse plenam uniuersi generis substantiam, quo animalibus singulis subpeditato uiuendi uigore ea quae sunt meliora proximam diuinitati fortunam dignitatemque sortiantur. Quapropter, ut et mortalia sint et uniuersa res non indigeat perfectione sed sit tota atque uniuersa uere, iubeo adgrediamini secundum naturam mortalium generum institutionem. Imitantes ergo meam iuxta effectum uestrum sollertiam ita instituite atque extricate mortalia ut, quibus consortium diuinitatis et adpellationis parilitas conpetit, diuina praeditum firmitate fingatis. erit uero tale quod uobis obsequi iustitiamque colere prospexeritis. Huius ego uniuersi generis sementem faciam [45] uobisque tradam. uos cetera exequi par est, ita ut inmortalem caelestemque naturam mortali textu extrinsecus ambiatis iubeatisque nasci cibumque prouideatis et incrementa detis ac post dissolutionem id faenus quod credideratis, facta secessione animi et corporis, recipiatis.

Haec dixit et demum reliquias prioris concretionis, ex qua mundi animam commiscuerat, in eiusdem crateris sinum refundens eodem propemodum genere atque eadem ratione miscebat. nec tamen eadem exoriebatur puritas serenitasque prouentuum nec tam inmutabilis perseuerantiae, sed secundae ac tertiae dignitatis. Coagmentataque mox uniuersae rei machina delegit animas stellarum numero pares singulasque singulis conparauit easdemque uehiculis conpetentibus superinpositas uniuersae rei naturam spectare iussit legesque inmutabilis decreti docuit ostendens, quod prima quidem generatio uniformis in omnibus eiusdemque ordinis esset futura, ne cui conpetens iustum aliqua ex parte a se minueretur. Oportebat porro satas eas certis legitimisque temporum uicibus piae nationis animalium quaeque praeter ceteras animantes deum suspiciant adferre frugem, esse autem naturam hominis geminam, cuius quod melius sit genus censendum fore uiri nomine. Cumque ex necessitate decreti corporibus inserentur corporeaque supellex uarie mutabitur quibusdam labentibus et aliis inuicem succedentibus membris, primo quidem sensum ex uiolentis passionibus excitari, post quem mixtam ex uoluptate tristitiaque cupidinem nasci, tum uero metum atque iracundiam ceterasque pedissequas [46] earum perturbationes diuerso adfectu pro natura sua permouentes. quas quidem si frenarent ac subiugarent iustam his lenemque uitam fore, sin uincerentur iniustam et confragosam. Et uictricibus quidem ad conparis stellae contubernium sedemque reditum patere acturis deinceps uitam ueram et beatam. Uictas porro mutare sexum atque ad infirmitatem naturae muliebris relegari secundae generationis tempore. nec a uitiis intemperantiaque discedentibus tamen poenam reiectionemque in deteriora non cessare, donec instituto meritisque congruas inmanium ferarum induant formas. pausamque malorum non prius fore, quam consecuta eas rata et eadem semper uolucris illa mundi circumactio cuncta earum uitia ex igni et aqua terraque et aëre contracta omnemque inluuiem deterserit, inconsultis et inmoderatis erroribus ad modum rationis temperiemque redactis, quo positis sordibus expiatae purificataeque demum ad antiqui uultus honestatem pertingere mereantur. Quibus cunctis fatalium legum promulgationibus in istum modum patefactis et expositis, ne qua penes se deinceps ex reticentia noxae resideret auctoritas, sementem fecit eius modi deus, ut partim in [47] terra, partim in luna generis humani iacerentur exordia, partim in ceteris quae instrumenta sunt temporis. Ea porro officia quae sementem sequuntur factis a se diis iniunxit, ut dixeram, maximeque formandorum corporum curam mortalium. ac si qua pars etiam tunc hominis animae residua superesset, cuius constitutioni nauanda opera uideretur, ceteraque omnia consequenter adgrederentur hortatus est, quae operis perfectio rerumque ordo deposceret. proque uiribus eniterentur, ut quam optime mortalis natura regeretur exceptis inprosperitatibus, quarum esset auctoritas et causa penes ipsos.

Quibus in istum modum digestis omnibus cum in proposito rerum creator maneret, intellegentes iussionem patris filii iuxta mandatam informationem inmortali sumpto initio mortalis animantis ex mundi materiis igni terraque et aqua cum spiritu faenus elementarium mutuati, quod redderetur cum opus foret, ea quae acceperant conglutinabant non isdem quibus ipsi [continebantur] nexibus, sed aliis ob inconprehensibilem breuitatem inuisibilibus gomphis. Itaque adparata materia circuitus inmortalis animae circumligabant inriguo fluidoque corpori. Circuitus porro ut torrenti rapido defluoque obligati neque tenebant neque tenebantur, sed ita [48] ui ferebantur et inuicem ferebant, ut totum quidem animal moueretur, praecipiti tamen et inordinata iactatione, quippe cum sex sine ratione raptaretur motibus, ultro citro, dextrorsum sinistrorsum, et item sursum deorsumque pergens atque oberrans. Inmenso quippe inrigante et inmoderate effluente gurgite, ex quo cibus et alimenta conparabantur, multo maior extrinsecus turba conflictatioque uexabat, cum corpus aliquod in raptatu incurrisset ignis offensionem uel etiam terrenam conplosionem, similiter aquae lubricas uiolentasque uentorum procellas, hisque interpellationibus omnibus per corpus ad animam commeantibus stimulata mens aestuaret. Qui quidem aestus propterea et initio et nunc usque sensus cognominantur maximos uiolentosque motus cientes, cum naturali deriuatione iugiter et sine intermissione effluente circuitus animae quasi quibusdam turbinibus simul quatiunt, illum quidem prouidum eius consultumque motum, scilicet eiusdem circuli cuius est orbiculata circumuolutatio, statuentes et contra, quam illa mouetur, operantes imperiumque eius respuentes. at uero diuersi circuli diuersis motibus incertisque famulantes usque adeo ut, quia limites duplicis illius et triplicis quantitatis et item interualla terna per utrumque latus epitritorum sescuplorumque et epogdoorum medietatibus confirmata dissolui a nullo quam ab eo solo qui iunxerat poterant, omni tamen iactationis genere diuexarent aduersis sibi inuicem motibus animam, totam eius substantiam diuerse distrahentes, ut una quidem feratur cum confirmationis [49] suae nexibus, uerum sine ratione utpote discordantibus motibus et deprauante rectum iter sensuum inlecebra. Propterea uarias inclinationes existere obliquas et contrarias et item resupinis casibus similes. ut si quis naturalem membris regionem mutans caput pro pedibus solo figat, pedes in altum pro capite sustollat: tunc, opinor, tam eius qui patitur quam eorum qui spectant dextrae quidem partes sinistrae, sinistrae uero dextrae uidentur inuicem. Id ipsum animae quoque circuitus patiuntur proptereaque errant in eiusdem diuersique generis contemplatione, cum quod diuersum, idem et quod est idem, diuersum inbecillitate discernendi autumant. estque haec eorum plena erroris et falsitatis opinio orta ex deprauatione sensuum, nec habet ullum certum ducem talis peragratio. cumque extra positi sensus pulsauerint animam uehementius omnemque eam possederint, tunc illa subiugata et seruiens pontificium aliquod potestatemque retinere falso putatur. eademque passionibus aegra et initio, cum incorporata est, et quamdiu perinde adficietur amens erit. At postquam incrementi nutricationisque tenui iam riuo meatus [50] effluet animaeque circuitus tranquilliore motu uiam suam peragent processuque temporis sedatiores erunt, utpote qui a naturae suae conpetenti motu minime exorbitent, facile iam diuersae naturae uitia bonitatemque et honestatem semper eiusdem cum alterius adpetitu, alterius uero detestatione secernent hominemque ita institutum plena et incolumi prudentia tuebuntur. Ac si ad hunc statum accedat auxiliatrix eruditionis honestae moderationisque diligentia, inmunis omni perturbatione atque aegritudine ducet aeuum. si negleget, claudum iter uitae serpens cum familiari demum stultitia reuocabitur ad inferna. Sed haec quidem nouissime prouenient meritis iam uitae locatis.

Nunc uero diuinae prouidentiae spectari pensum conuenit ex membrorum rationabili conformatione, quae suscipiendo uitali uigori caelestis adparabat prospicientia. Principio figuram capitis diuinae potestates, quibus informandi corporis erat officium concreditum, ex mundi figura mutuatae teretem globosamque finxerunt eidemque duos circuitus uenerandae diuinitatis innexuerunt. Est autem caput praeter ceterum [51] corpus honoratius et optimati quadam eminentia, cui reliqua membra dominanti parent atque obsequuntur iure meritoque subiecta, ne sine sede humiliter in imo plane iacens asperas, cum moueretur, terrenarum lacunarum offensiones procliuitatis et item decliuitatis incurreret, maxime cui esset necesse cuncta motuum genera experiri. Hac igitur de causa uehiculo corporis utpote arx sustinetur. Addita est crurum quoque et brachiorum porrigibilis et flexuosa substantia, ut tenendi omittendi, progrediendi resistendique usus ex arbitrio praesto foret eminente diuino capitis gestamine. Progrediendi porro commodius officium quam recedendi rata diuina mens ire ulterius mage quam recessim uoluit moueri. Priores quoque corporis partes meliores posterioribus iudicans in homine primo omnium e regione certa capitis personam subdidit uultus eamque adpellauit faciem. eidemque instrumenta, quae adminicularentur [52] prouidis animae motibus, adsignauit. Ex quibus primi luciferi oculorum orbes coruscant hac de causa dati. Duae sunt, opinor, uirtutes ignis, altera edax et peremptoria, altera mulcebris innoxio lumine. Huic igitur, ex qua lux diem inuehens panditur, domesticum et familiare corpus oculorum diuinae potestates commentae sunt. intimum siquidem nostri corporis ignem utpote germanum ignis perlucidi sereni et defaecati liquoris per oculos fluere ac demanare uoluerunt, ut per leues congestosque et tamquam firmiore soliditate pandos orbes luminum, quorum tamen esset angusta medietas subtilior, serenus ignis per eandem efflueret medietatem. Itaque cum diurnum iubar adplicat se uisus fusioni, tunc nimirum incurrentia semet inuicem duo similia in unius corporis speciem cohaerent, quo concurrunt oculorum acies emicantes quoque effluentis intimae fusionis acies contiguae imaginis occursu repercutitur. Totum igitur hoc similem eandemque sortitum passionem et ob indifferentem similitudinem eiusdem passionis effectum cum quid aliud tangit uel ipsum ab alio tangitur, tactuum motu diffundens se per omne corpus perque corpus usque ad animam porrigens sensum efficit qui uisus uocatur. At postquam in noctem discesserit [53] cognatus ignis, desertum lucis eius auxilio consortioque uelut uiduatum hebet utpote ad dissimile procedens, proptereaque inmutatum extinguitur nullam habens cum proximo tunc aëre naturae communicationem utpote splendore ignis carenti, uidereque desinit factum inlecebra somni. Etenim diuinae potestates salubre oculis tegmen palpebrarum machinatae sunt, quibus obductis uis illa ignis intimi coniuentia tegminis coërcetur, conpressaque fundit se per membra, mollitisque et relaxatis conualescit quies. Quae cum est uehementior motuum reliquiis, cuius modi erunt et quibus in locis reliquiae, talia pariaque somniorum simulacra nascentur, eorumque expergefactos quoque memoria comitabitur. At uero simulacrorum quae in speculis oboriuntur, umbrarum etiam quae in umida cernuntur superficie facilis adsecutio est. siquidem utriusque ignis tam intimi quam extra positi concursu incidente [54] in tersam aliquam leuemque materiae superficiem formatique in multas et uarias figuras simulacra ex leuigati corporis conspectu resultant. dexterae porro partes quae sunt sinistrae uidentur in isdem speculis insolito quodam more, propterea quod dexteris partibus uisus contra sinistram partem speculi, sinistris item contra dexteram positis, motu facto corporis ex aduerso partis eius unde motus fit, gesticulatur motus imago. At uero dexterae corporis partes dexterae ita ut sunt in speculis quoque, sinistraeque item sinistrae uidentur, cum ex coitu uisus et splendoris e speculo corpulentior conglobata imago recidet. quod fit, quotiens teres speculi serenitas hinc inde tumidioribus et prouectis in molem lateribus dexteram uisus partem in laeua speculi, laeuam item in dexteriora deiecit. Cuius speculi demum si talis facta erit conuersio, ut elatiores illae partes altera superior altera inferior locentur, resupini uultus adparebunt uidentis, splendore luminis e superiore margine cum summis [55] oris partibus et ipso capite ad inferiora deiectis. similis porro ut mento genisque ad superiora sublatis.

Qui quidem sensus famulantur actibus opificis dei summam optimamque et primariam speciem molientis. sed uulgo per semet ipsos sentire existimantur et agere aliquid: ut si quis non opifici sed serrae uel asciae tribuat effecti operis auctoritatem, cum a se plurimum distent causae et ea quae causam sequuntur. Licet enim corporea sint fundamenta omnium sensuum, quod tamen sentit, alienum a natura corporis excipit sensus puro et incorporeo uigore. Quippe corpora frigus et calorem, astrictionem et relaxationem recipiunt, non sentiunt. nec uero rationem intellectumque in rebus ratione prudentiaque agendis sciunt. Sed quod ex omnibus quae sunt intellectum prudentiamque habet, sola anima est. hoc porro inuisibile. at uero ignis et aqua ceteraeque materiae uisibilia sunt corpora. Oportet autem intellectus [et] disciplinae amatorem prudentissimae naturae principalem causam, non adminicula causae principalis inquirere. illas uero, quae ab aliis motae mouent alias, secundas existimandum. Nobis quoque igitur in eundem modum faciendum est et de utroque causarum genere disserendum, sed separatim [56] quidem de optimis, quae cum intellectu prudentiaque cuncta honesta et bona moliuntur, seorsum uero de iis, quae mente prudentiaque cassae temere et ut libet confusa et inordinata quae faciunt relinquunt. Et de oculorum quidem ministerii causa, ob quam nacti sunt eam quam habent uirtutem, satis dictum. De praecipua tamen utilitate operis eorum mox erit aptior disserendi locus. Uisus enim iuxta meam sententiam causa est maximi commodi plerisque non otiose natis atque institutis ob id ipsum quod nunc agimus. neque enim de uniuersa re quisquam quaereret nisi prius stellis sole caeloque uisis. At nunc diei noctisque insinuata nobis alterna uice menses annorumque obitus et anfractus nati sunt, eorumque ipsorum dinumeratio et ex dinumeratione perfectus et absolutus extitit numerus. tum temporis recordatio, quae naturam uniuersae rei quaerere docuit curamque inuestigationis iniecit mentibus quasi quoddam seminarium philosophiae pandens, quo bono nihil umquam maius ad hominum genus a diuina munificentia commeauit. Hoc igitur maximum beneficium uisus oculorumque esse dico. minora [57] alia praetereo quibus, qui a philosophia remoti sunt, carentes debiles caecique maestam uitam lugubremque agunt. Nobis uero causa dicenda demonstrandaque uidetur diuini muneris, quod prouidentia commenta est salubriter hactenus. Deum oculos hominibus idcirco dedisse, ut mentis prouidentiaeque circuitus, qui fiunt in caelo, notantes eorum similes cognatosque in usum redigerent suae mentis circuitusque animae, qui animaduersiones seu deliberationes uocantur, quam simillimos efficerent diuinae mentis prouidis motibus placidis tranquillisque perturbatos licet, confirmatoque ingeneratae rationis examine, dum imitantur aplanem mundi intellegibilis circumactionem, suae mentis motus erraticos corrigant. Eadem uocis quoque et auditus ratio est ad eosdem usus atque ad plenam uitae hominum instructionem datorum, siquidem propterea sermonis est ordinata communicatio, ut praesto forent mutuae uoluntatis indicia. quantumque per uocem utilitatis capitur ex musica, totum hoc constat hominum [58] generi propter harmoniam tributum. Harmonia uero, id est modulatio utpote intentio modificata, cognatas et uelut consanguineas habens commotiones animae nostrae circuitionibus, prudenter utentibus Musarum munere temperantiaeque causa potius quam oblectationis satis est commoda, quippe quae discrepantes et inconsonantes animae commotiones ad concentum exornationemque concordiae Musis auxiliantibus reuocet. Rhythmus autem datus est ut medela contra inlepidam numerorumque et modorum nesciam gratiaeque expertem in plerisque naturam.

Nunc quoniam cuncta exceptis admodum paucis executi sumus, quae prouidae mentis intellectus instituit, oportet de illis etiam, quae necessitas inuehit, dicere. Mixta siquidem mundi sensilis ex necessitatis intellegentiaeque coetu constitit generatio, dominante intellectu et salubri persuasione rigorem [59] necessitatis adsidue trahente ad optimos actus. Itaque uicta et parente prouidis auctoritatibus necessitate prima rerum mundique exordia constiterunt. Si quis ergo uere iuxtaque meram fidem mundi huius institutionem insinuaturus erit, hunc oportet erraticae quoque causae speciem praemonstrare. Quod ita demum commode fiet, si ad eorum quae erroribus inplicantur originem facto recursu, perinide ut in iis quae ex mente sunt fecimus, genituram substantiamque eorum ab exordio retexamus naturamque ignis et terrae, ceterarum item materiarum, ex quibus mundi sensilis coagmentata molitio est, consideremus. nec naturam modo ueram illam ueterem, quae fuit ante concretionem, sed antiquas etiam ipsorum elementorum perpessiones. Nullus quippe ad hoc usque tempus genituram eorum indicauit, sed tamquam scientibus, quid sit ignis et cetera, sic loquimur et dicimus initia uniuersitatis, constituentes ea quae ne syllabarum quidem locum uicemque pro ueri examinis ratione obtinent. Nostra igitur haec est professio nihil ad praesens de uniuersitatis uel initio uel initiis, ut quidam putant, esse dicendum. non quo sit ullum inpedimentum praeter inextricabilem difficultatem, sed quod ita instituto sermone sit inpossibile admodum perueniri ad explanationem rei. Neque igitur uos id expectetis, nec ego mihi persuadeam posse me tantum et tanti [60] oneris sustinere. Atque illud potius obseruabo, quod initio sermonis precario petiui, in rebus imaginariis procliuibusque ad fallendum rationibus rerum earundem uerisimilibus adsertionibus imaginariisque contentus sim initia singulorum et uniuersorum originem pandens. Deum ergo etiam nunc auxiliatorem inuocabimus ante auspicium dictionis, liberatorem ex turbida et procellosa coepti sermonis iactatione.

Erit ergo initium tale demum uniuersae imaginariae rei, eademque magnificentius diuidetur. Etenim tunc duae modo species ueniebant in diuisionem. at nunc tertium quoque aliud oborietur genus. Quippe in prioribus duo nobis satis abunde sufficere uidebantur: unum perpetuum carens generatione exemplaris eminentiae, alterum simulacrum et imago eius aeternitati propagata secundae generationis idque uisibile. At uero tertium tunc quidem minime diuisimus. at nunc inpositura nobis necessitatem ratio uidetur ire obuiam manumque conserere aduersum inexpugnabilem omni ratione et omni eloquio fraudem crassis tenebris inuolutam. Quam igitur eius uim quamue esse naturam putandum est? Opinor omnium quae gignuntur receptaculum est et quasi quaedam nutricula. Atque hoc quod de ea dicitur uerum est quidem, sed dicendum uidetur paulo apertius. Est tamen arduum eo [61] magis, quod praeconfundi mentis aciem necesse est et aestuare tam de igne quam ceteris materiis, quî magis aquam iure aquam dici putarique oporteat quam terram, cum nulla sit certa et stabilis proprietas corporum, quae cuiusque indicet naturalem germanitatem. Principio ut de aqua, cuius modo fecimus mentionem, ordiamur: cum astringitur in glaciem, certe saxum terrenaeque soliditatis corpus et minime fusile adparet. eadem haec ignita et diffluens discretaque uarie in umorem spiritum et aërias auras dissoluitur. aër porro exustus ignem creat, rursumque extinctus ignis aëra corpulentior factus instituit. aër item crassior factus in nubes nebulasque concrescit. quibus elisis et expressis pluuiae stagnorumque et fontium largitas, demumque ex aqua terrenae moles aggerantur. Atque ita circuitu quodam uires fomentaque generationis corporibus inuicem sibi mutuantibus nec in una eademque forma perseuerantibus quae tandem erit certa eorum et a cunctatione semota conprehensio? Nulla certe. Quapropter de cunctis huius modi mutabilibus ita est habendum. Hoc quod saepe alias aliter formatum nobis uidetur et plerumque iuxta ignis effigiem, non est, opinor, ignis sed igneum quiddam, nec aër sed aërium, nec omnino quicquam uelut habens ullam stabilitatem. Denique [62] ne pronominibus quidem ullis signanda sunt, quibus in demonstratione uti solemus cum dicimus hoc uel illud. fugiunt enim nec expectant eam adpellationem, quae de iis tamquam existentibus habetur. Igitur ignem quoque eum esse uere putandum qui semper idem est, et omne cuius proprietas manet. At uero id, in quo fieri singula haec uidentur et demum dissolui pereuntiaque ad alias inde transire formas, solum illud adpellandum puto certo pronomine. recte quippe de eo dici posse hoc uel illud. Porro quod recipit qualitatem uel etiam uerti potest in contrarias qualitates, calidum dici uel candidum. proprioque et certo nomine adpellari, quod sit incertum et mutabile, minime conuenire. Sed, opinor, apertius etiam nunc de eodem erit dissertare conandum. Si quis enim cunctas formas figurasque ex una eademque auri materia fictas iugiter et sine intermissione in alias atque alias reformet: tunc, si quis electa qualibet una figura quaerat quae sit, opinor posse firme et diligenter ac sine reprehensione responderi aurum illud esse, nec addere trianguli cylindriue cuiusue alterius formae uidebitur. Eadem et consimilis ratio difficultasque in ea natura, quae cuncta recipit corpora, reperitur. haec quippe minime recedit ex [63] condicione propria. recipit enim cuncta nec ullam ex isdem formam trahit. et cum uelut intra gremium eius formentur quae recipiuntur, ipsa informis manet estque usus eius similis molli cedentique materiae, in quam inprimuntur uaria signacula. moueturque et conformatur omnimode ab introeuntibus, ipsa nec formam nec motum habens ex natura sua. Quae uero ingrediuntur, formas mutant aliasque alia et diuersa cernuntur. eademque quae introeuut et egrediuntur simulacra sunt uere existentium rerum miro quodam uixque explicabili modo formata ab isdem uere existentibus rebus, quem ad modum mox demonstrare nitemur pro uiribus. At uero nunc trinum genus animo sumendum est: quod gignitur, item aliud in quo gignitur, praeterea tertium ex quo similitudinem trahit mutuaturque quod gignitur. Decet ergo facere conparationem similitudinemque inpertiri illi quidem quod suscipit matris, at uero unde obuenit patris, illi autem naturae quae inter haec duo est prolis. Simul ita intellegendum est fieri non posse, ut una existat facies, quae omnes rerum omnium formas uultusque contineat uariaque corporis undique ora demonstret, nisi subiecto prius informi aliquo corporum gremio, perinde ut quae in picturis substernitur infectio decolor ad colorum lumina subuehenda. Etenim si erit alicuius eorum quae in se recipit simile receptaculum, cum quid [64] obueniet dissimile iis quibus simile est, discordabit, opinor, uultus eius cum introgressi corporis uultu nullamque exprimet similitudinem. Ex quo fit, ut receptaculi sinus nullam propriam naturaliterque expressam habeat figuram, proptereaque informis intellegatur omni quippe forma carens, ut qui odora pigmenta conficiunt ante omnia curant, ut nullius sint odoris proprii quae condientur, susceptura uidelicet umidos sucos odoraminum. et qui materiis mollibus inpressionique cedentibus insignire formas aliquas uolunt, pure leuigatas adparant nec ullam omnino formam in adparata leuigatione adparere patiuntur. sic ei, quod omnibus rerum omnium formis et figuris aeternae uitae mansurisque per saecula recte insignietur, nulla omnino propria species falsa opinione tribuenda est. Ideoque facti generati uisibilis animalis matrem corporeaeque substantiae receptaculum neque terram neque aquam nec uero ignem uel aëra nec quicquam aliud, quod ex iis creatum est, nec uero ex quibus haec ipsa subsistunt adpellandum, sed inuisibilem potius speciem quandam et informem capacitatem mira quadam et inconprehensibili ratione inter nullam et aliquam substantiam nec plane intellegibilem nec plane sensibilem positam, sed quae ex iis quae in ea commutantur [65] intellegi tamen posse uideatur. Ignis quidem pars eius ignita, umectata uero pars eiusdem aqua, si modo expertis rei pars ulla dici potest. terra quoque et aër ratione illa, si qua forte simulacra eorum recipit in se. de quibus singulis huius modi tractatus instituendus uidetur. Estne aliquis ignis seorsum positus et incommunicabilis, item ceterae species, quas concipientes mente dicimus semper separatas a coetu corporearum specierum fore archetypa exemplaria rei sensilis, an haec sola sunt quae uidentur quaeque corporis intentione sentimus, nec praeter haec ulla sunt uspiam, sed frustra praesumitur esse intellegibiles species, quarum sint imagines sensiles, easque nihil aliud esse quam uerba? Quod quidem neque inexaminatum relinqui placet nec ad prolixum natura sua tractatum minime pertinens ad rem uerborum agmen addendum. At uero si quis amplae rei finis disceptationem conpendio dirimet, hunc certe asciscere operae pretium facientis est. Ipse igitur, quid de hac re sentiam, dicam. Si intellectus itemque uera opinio duae res sunt, necesse est haec ipsa per semet esse intellectu potius quam sensibus adsequenda. sin uero, ut quibusdam uidetur, uera opinio ab intellectu nihil differt, omnia quae corporea sentimus [66] certa habenda sunt. Sed opinor duo esse dicendum, propterea quod utraque magna differentia distant. quippe quorum alterum doctrina nobis insinuet, alterum persuasionis adsumptio. et alterum quidem semper cum ratione uera, porro sine ulla ratione alterum. item alterum nulla persuasione transducibile, alterum nutans incertumque semper et deriuabile. quid quod rectae opinionis omnis uir particeps, intellectus uero dei proprius et paucorum admodum lectorum hominum? Quod cum ita sit, fatendum est esse eius modi speciem semotam a sensibus in semet locatam sine ortu sine occasu, quae neque in se recipit quicquam aliunde neque ipsa procedit ad aliud quicquam, inuisibilem insensilem, soli mentis intentioni animaduersionique perspicuam. Porro quod ab hoc secundum est, natiuum sensile sustentabile consistens aliquo in loco et inde rursum cum inmutatione et interitu recedens, sensibus et opinione noscendum. Tertium genus est loci, quod ne ad interitum quidem pertinet. sedem porro praebet iis quae generantur, sed ipsum sine sensu tangentis tangitur adulterina quadam ratione opinabile. Denique cum id animo intuemur, patimur quod somniantes. putamus enim [67] necesse est, ut omne quod est in aliquo sit loco positum regionemque obtineat ullam. porro quod neque in terra neque in caelo sit, minime existere. Ob quam deprauationem itemque alias consanguineas ne in reputatione quidem et consideratione uere existentis uereque peruigilis naturae mente consistimus propter huius modi somnia, cum ne imaginari quidem ullam huius lubricae speciem formamque ualeamus. Propriam quippe nullam habet et habere omnes uidetur, cum intra gremium eius conuersione ad aliud ex alio formae transfigurantur. idemque hoc inter alteram aliquam et nullam substantiam positum inuenitur. suam nullam habet, nec tamen nihil est. At enim uere existentium rerum adsertio perspicua rationis luce firmantur docens, dum quidem hoc erit aliud itemque illud aliud, neutrum in neutro posse consistere nec simul idem unum et duo fieri.

Haec est meae quidem sententiae mens esse et ante [68] mundi quoque sensilis exornationem fuisse tria haec: existens locum generationem. Igitur generationis nutriculam umectatam modo, modo ignitam, terraeque item et aëris formas suscipientem ceterasque pedissequas passiones perpetientem omniformem uisu uideri. quod tamen priuatim neque similibus uiribus neque exaequatis potentiis instruatur, nihil esse eius aequale, sed undique uergentem et in pronum uel absonum praeponderantem agitari quidem materiis agitantibus inuicemque reciproco pulsu pulsare atque agitare materias. Ex quo fluctu turbatas materias in diuersa raptari discernique a se, perinde ut quae in frumenti purgatione pistoriis instrumentis motu et excussione discerni uidemus grauia quidem et solida seorsum, tenuia uero et leuia in aliam partem. sic illa quattuor uelut in euripo fluctuante iactari, uel machina quadam facta ad motus ciendos dissimillima quaeque a dissimillimis plurimum, aliqua uero similitudine sociata nequaquam disparari, proptereaque sedibus fuisse diuisa ante mundi scilicet exornationem. Ac tunc quidem erat huius modi rationis expers rerum inordinata confusio. sed ubi cuncta redigi ad modum placuit, ignem primo terramque [69] et aëra atque aquam concinnauit opifex deus, non talia ut nunc sunt, sed quae praeferrent elementorum uestigia in eo squalore ac deformitate, qui adparet in iis, quibus diuina deest prospicientia. nunc uero singulis luce ac specie tributa numerus quoque inlustratorum omnium genituram sequebatur pulchris omnibus ex non talibus quondam institutis. Nunc iam ordinationem genituramque eorum singillatim demonstrari conuenit nouo quidem et inusitato genere demonstrationis, uerum uobis, qui omnes eruditionis ingenuae uias peragraueritis, neque incognito et ex leui admonitione perspicuo.

CHALCIDII IN PLATONIS TIMAEUM

COMMENTARIUS

I. Timaeus Platonis et a ueteribus difficilis habitus est atque existimatus ad intellegendum non ex inbecillitate sermonis obscuritate nata, -- quid enim illo uiro promptius? -- sed quia legentes artificiosae rationis, quae operatur in explicandis [70] rerum quaestionibus, usum non habebant stili genere sic instituto, ut non alienigenis sed propriis quaestionum probationibus id quod in tractatum uenerat ostenderetur. Illa enim demum certa est probatio, quae congruis adcommodatisque rationibus quaestiones reuelat: ut si de motu stellarum oriatur aliqua cunctatio, ex ea disciplina quae astronomia dicitur demanet adsertio. si de fidium uarietate et de eo qui ex diuersis uocibus sonisque nascitur concentu tractatus habeatur, musicae remediis cunctatio sopiatur. et prorsus id teneatur institutum, quod a peritissimis medicis usque quaque obseruari solet, cum pro natura uulnerum auxilia medicamentorum adhibent in medendo.

II. In hoc porro libro cum de statu agatur uniuersae rei, omniumque eorum quae mundus conplectitur causa et ratio praestetur, necesse fuit multas et uarias existere quaestiones: de planis figuris. de solidis corporibus. de incorporatione animae uiuificantis sensibilem mundum. de motu eius et agitatione perpetua. de stellarum discursibus ratis et errantibus. Cunctis certarum disciplinarum artificialibus remediis occurrendum erat: arithmeticis astronomicis geometricis musicis, quo singulae res domesticis et consanguineis rationibus explicarentur. Ideoque iis, qui in artificialium usu non fuerant, tamquam alienigenum sermonem ignorantibus minime probabantur. Porro aliis, qui unam aliquam ex disciplinis perceperant, id solum quod sciebant recognoscentibus probabatur, cetera ignorationis obscuro latebant.

[71] III. Ex quo adparet hoc opus illis propemodum solis elaboratum esse ac uideri, qui in omnium fuerant huius modi scientiarum usu atque exercitatione uersati. Quos cum oporteret tantam scientiae claritudinem communicare cum ceteris, infelicis inuidiae detestabili restrictione largae beatitudinis fusionem incommunicabilem penes se retinuerunt.

IV. Itaque quia iubentibus uobis mos erat gerundus, licet ea quae iubebantur potiora essent, quam sustinere mediocre ingenium ualeret, sola translatione contentus non fui ratus obscuri minimeque inlustris exempli simulacrum sine interpretatione translatum in eiusdem aut etiam maioris obscuritatis uitio futurum. Et ea quae mihi uisa sunt in aliqua difficultate sic interpretatus sum, ut ea sola explanarem quae incognitarum artium disciplinarumque ignoratione tegerentur. Erat enim adrogantis et uelut ingeniis legentium diffidentis ea quae communi omnium intellegentiae paterent superstitiosa interrogatione frustra retexere. Denique de principio libri, quo simplex narratio continebatur rerum ante gestarum et historiae ueteris recensitio, nihil dixi. rationem tamen totius operis et scriptoris propositum et ordinationem libri declaranda esse duxi.

V. Nam cum pridie Socrates decem libris omnibus de re publica disputasset, ad quem tractatum non ex principali causa sed ex consequenti descenderat, -- siquidem cum de iustitia quaeri coeptum fuisset, quam definierat Thrasymachus orator eam esse quae huic prodesset qui plurimum posset, Socrates contra docuisset immo eam potius quae iis prodesset [72] qui minimum possent -- ut inlustriore uteretur exemplo, si eam non in unius hominis ingenio sed in urbis alicuius populosae frequentia populari scrutaretur: imaginem quandam depinxit urbis, quae iustis moribus institutisque regeretur et conuenienti legibus felicitate frueretur, contraque si quando degenerasset ab institutis, quam inprospera esset ei ciuitati quamque exitiabilis mutatio morum futura.

VI. Igitur cum in illis libris quaesita atque inuenta uideretur esse iustitia quae uersaretur in rebus humanis, superesseet autem ut naturalis aequitatis fieret inuestigatio, huius tanti operis effectum quod ingenio suo diceret onerosum Socrates, Timaeo et Critiae et Hermocrati delegandum putauit. atque illi munus iniunctum receperunt. Ex quo adparet in hoc libro principaliter illud agi, contemplationem considerationemque instituti non positiuae sed naturalis illius iustitiae atque aequitatis, quae inscripta instituendis legibus describendisque formulis tribuit ex genuina moderatione substantiam. perindeque ut Socrates, cum de iustitia dissereret qua homines utuntur, induxit effigiem ciuilis rei publicae, ita Timaeus Locrensis ex Pythagorae magisterio astronomiae quoque disciplinae perfecte peritus eam iustitiam qua diuinum genus aduersum se utitur in mundi huius sensilis ueluti quadam communi urbe ac re publica uoluit inquiri.

[73] VII. Nunc ordinatio libri et species reuelanda est.

I. Quaeritur primo de genitura mundi.

II. Dehinc de ortu animae.

III. Tum de modulatione siue harmonia.

IV. De numeris.

V. De stellis ratis et errantibus, in quarum numero sol etiam constituitur et luna.

VI. De caelo.

VII. De quattuor generibus animalium, hoc est caelestium praepetum nantium terrenorum.

VIII. De ortu generis humani.

IX. Causae cur hominum plerique sint sapientes, alii insipientes.

X. De uisu.

XI. De imaginibus.

XII. Laus uidendi.

XIII. De silua.

XIV. De tempore.

XV. De primis materiis siluestribus et perpessionibus earum.

XVI. De diuersis umoribus corporum et phlegmate.

XVII. De sensibus odorationis et gustatus.

XVIII. De colorum uarietate et conuersione ex alio in alium quaeque coloribus similia sunt.

[74] XIX. De principali uitalis substantiae.

XX. De anima et partibus eius et locis.

XXI. De corporis membris et artubus.

XXII. De nationibus diuersarum gentium.

XXIII. De aegritudine corporis.

XXIV. De aegritudine animae.

XXV. De medela utriusque materiae.

XXVI. De uniuerso mundo et omnibus quae mundus conplectitur.

XXVII. De intellegibili deo. Quorum omnium singillatim secundum ordinem libri expositio fiet.

I.

DE GENITURA MUNDI.

VIII. Iam ut doceat mundi corpus perfectum esse, -- perfecta porro corpora sunt solida quae ex tribus constant: longitudine latitudine crassitudine -- prius epipedas, hoc est planas figuras quae longitudinem modo et latitudinem, nullam uero profunditatem habent, exponit. Quibus ait unam sufficere medietatem, quippe duo distantia una media interiectione continuari habente aliquam inter duo illa distantia cognationem, sic dicens: Cum enim ex tribus uel numeris uel molibus uel potentiis medietas imo perinde quadrat ut summitas medio, rursumque ut imum medio sic medietas summo: tunc certe medietas a summo et item imo nihil differt. rursumque extimis [75] illis ad medietatis condicionem atque ad eiusdem parilitatem redactis cum medietas quoque extimorum uicem suscipit, fit, opinor, ut tota materia una et eadem ratione societur. eoque pacto eadem sibi erunt uniuersa membra, quippe quorum sit una condicio. unis porro effectis membris unum erit atque idem totum. (p. 31C-32A.)

IX. Utitur probatione arithmetica. Sit ergo descripta trigemina figura quae ostendat, quatenus si duo distent a se una media continuentur cognata interiectione. (uide descriptionem I. [Calcidius, 75; text: VI, XII, XXIV] [CHALTIM 01GF]) Quadrati, quod principe loco descriptum est, sit unum latus in momentis uerbi causa duobus, aliud latus in momentis tribus. hoc subputatum facit aream totius perfecti quadrati momentorum sex, bis enim tria sunt sex. Ultimi uero quadrati et distantis primo sit demum latus unum momentorum quattuor, aliud latus momentorum sex. hoc subputatum facit aream integri quadrati momentorum uiginti quattuor, quater enim sex uiginti quattuor sunt. Haec autem medietas quae est in duodecim et ita adhaeret, ut inpulsa extima quadrata continuatura uideatur, cognata est extimis. siquidem quota parte minor est imo, id est dimidia, tota maior est summo, [76] siquidem duodecim uiginti quattuor dimidia pars sit. summa rursum uiginti quattuor posita in imo sit duodecim, quae est in medio dupla. summa item media summae superioris dupla, bis sex enim duodecim.

X. Ita dimidietatis et dupli ratione sociantur et fit extimorum limitum et medietatis una eademque condicio. Quid quod medietas de extimis nascitur? Siue enim summi limitis minorem summam cum imi limitis maiore summa multiplicauero seu contra summi limitis maiorem summam cum imi limitis minore summa contulero multiplicans, utraque hac uia nascitur duodecim numerus. tam enim bis sex quam ter quaterni duodecim fient.

XI. Haec eadem distantium a se duum continuatio unius interiectu medietatis geometricis etiam probationibus reuelatur. Sint ergo etiam nunc descriptae figurae. Duas uero ex aduerso positas lineas parallelogrammas geometrici adpellant, consequenter etiam planas quadraturas parallelogramma. [77] Propositum est probare, quem ad modum duum parallelogrammorum similium unum medium inueniatur quod ratione non careat. (uide descriptionem II. [Calcidius, 77; text: [Alpha], [Beta], [Gamma], [Delta], [Epsilon], [Zeta], [Eta], [Theta]] [CHALTIM 01GF]) Sint igitur duo similia parallelogramma, quibus adsistunt Graecae litterae [Alpha][Gamma][Theta], habentia aequales angulos, unum qui est sub [Beta][Gamma][Delta] ei qui est sub [Eta][Gamma][Zeta]. Porro ubi aequales anguli, latera pro conpetenti erunt. ut enim est [Beta][Gamma] latus iuxta [Gamma][Zeta] latus, ita [Delta][Gamma] latus iuxta [Gamma][Eta] latus. Dico duum horum similium parallelogrammorum inueniri medium aliud rationabile. Sit quippe directum [Beta][Gamma] latus [Gamma][Zeta] lateri: erit igitur etiam [Delta][Gamma] latus [Gamma][Eta] lateri directum. et directis lineis [Alpha][Delta] et [Theta][Zeta] agantur extimae lineae [Delta][Epsilon] et [Zeta][Epsilon], conpleaturque hoc pacto omnis figura. Ut igitur [Beta][Gamma] latus iuxta [Gamma][Zeta] latus, ita [Beta][Delta] parallelogrammum iuxta [Delta][Zeta] parallelogrammum, sunt enim in eadem quadratura [Alpha][Epsilon][Beta][Zeta]. rursumque ut [Delta][Gamma] latus iuxta [Gamma][Eta] latus, sic et parallelogrammum [Gamma][Epsilon] iuxta [Zeta][Eta] parallelogrammum, sunt enim haec quoque in quadratura [Delta][Eta][Epsilon][Theta]. Ut ergo [Beta][Delta] parallelogrammum iuxta [Delta][Zeta] parallelogrammum, sic item [Delta][Zeta] parallelogrammum iuxta id quod subter est [Gamma][Theta] parallelogrammum. Inuentum est ergo unum medium, id est [Delta][Zeta] parallelogrammum, inter duo similia parallelogramma, quod fieri debuit.

XII. Nihilo minus etiam in triangularibus formis medietatis insertio consideratur in huius modi forma. Propositum [78] est probare, quem ad modum duum triangulorum similium unum medium conpetens inueniatur. (uide descriptionem III. [Calcidius, 78; text: [Alpha], [Beta], [Gamma], [Delta], [Epsilon]] [CHALTIM 01GF]) Sint duo similia triangula limitata Graecis litteris, unum [Alpha][Beta][Gamma][Alpha], alterum [Delta][Beta][Epsilon][Delta] aequis angulis: uno qui est sub [Alpha][Beta][Gamma], altero qui est sub [Delta][Beta][Epsilon]. Ubi autem aequales anguli, etiam latera pro conpetenti erunt. ut enim [Alpha][Beta] latus iuxta [Beta][Epsilon] latus, sic [Gamma][Beta] latus iuxta [Beta][Delta] latus. Dico horum duum similium triangulorum unum medium conpetens inueniri. Sit enim concessum directum esse [Alpha][Beta] latus [Beta][Epsilon] lateri, erit etiam [Gamma][Beta] latus directum [Beta][Delta] lateri. et coniungat ducta linea in directum latus quod est [Alpha][Delta]. Ergo ut est [Alpha][Beta] latus iuxta [Beta][Epsilon] latus, sic [Beta][Delta][Epsilon][Beta] triangulum iuxta [Delta][Beta][Alpha][Delta] triangulum. sub eadem quippe altitudine sunt [Alpha] litterae. Ut autem [Gamma][Beta] latus iuxta [Beta][Delta] latus, sic [Delta][Beta][Alpha][Delta] triangulum iuxta [Alpha][Beta][Gamma][Alpha] triangulum. sunt enim sub eadem haec quoque altitudine [Alpha] litterae. Erit ergo ut [Delta][Beta][Epsilon][Delta] triangulum iuxta [Delta][Beta][Alpha][Delta] triangulum, sic item [Delta][Beta][Alpha][Delta] triangulum iuxta [Alpha][Beta][Gamma][Alpha] triangulum. Duum ergo similium triangulorum, id est [Alpha][Beta][Gamma][Alpha] et [Delta][Beta][Epsilon][Delta], inuentum est unum medium triangulum, id est [Delta][Beta][Alpha][Delta], quod faciendum erat.

XIII. Igitur, inquit, si mundi corpus longitudinem et latitudinem solam, soliditatem uero nullam habere deberet essetque huius modi qualis est perfectorum [79] corporum superficies, una medietas sufficeret ad semet ipsam uinciendam et extimas partes. Nunc quoniam soliditate opus erat mundano corpori, solida porro numquam una sed duabus medietatibus uinciuntur, idcirco mundi opifex inter ignem terramque aëra et aquam inseruit libratis isdem elementis salubri modo, ut quae cognatio est inter ignem et aëra, eadem foret inter aëra et aquam, rursum quae inter aëra et aquam, haec eadem in aquae terraeque societate consisteret. (p. 32AB.) Mundi corpus solidum esse dicit et globosum. Huius modi autem corpora duabus medietatibus uinciuntur, quatenus ut in effigie pilae et in illo ambitu. est quippe aliqua longitudo, est etiam latitudo, quas dimetimur inpresso puncto in medietate summitatis, ad quam medietatem undique ab ambitu aequales lineae porriguntur. Una igitur haec medietas in superficie sita est, altera in profundo, ad quam punctum illud peruenit, si deprimatur usque ad altitudinem mediam.

XIV. Qua de causa geminis existentibus medietatibus non, ut in planis figuris, semel est facienda multiplicatio sed bis. Quippe illic duo latera describebamus, quorum alterum in duobus momentis, alterum in tribus constituebamus, duoque ad tria multiplicantes inueniebamus nasci senarium numerum. At in his solidis formis propter geminam medietatem geminabitur multiplicatio: ut cum ex duobus et tribus multiplicatis natus erit idem senarius iuxta unius interim medietatis rationem. iuxta alterius quoque medietatis, quae forte erit in numero [80] quaternario, quater sex subputemus. atque ita omnis summa siue numeri siue molis seu qualitatis in uiginti quattuor partibus inueniatur. Et quoniam mundi summitas, id est ignis, solidum corpus existens habet illa tria, longitudinem latitudinem soliditatem, sed non peraeque, siquidem in illo igne plus est claritudinis, aliquanto minus moderati caloris, exiguum uero soliditatis, in terrae autem globo plus sit soliditatis, aliquantum uero umoris, perexiguum lucis: aëris et aquae duae medietates quam habeant cognationem cum supra memoratis elementis intellegamus.

XV. Descriptio solidarum figurarum cum numeris suis iuxta arithmeticam disciplinam. (uide descriptionem IV. [Calcidius, 80; text: II, III, IV, VI, VIII, XII, XXIV, XLVIII, XCVI, CXCII] [CHALTIM 02GF]) Harum solidarum formarum cognatio numerorum indicatur consortio. siquidem primi limitis summa dimidia pars sit secundi limitis summae, nam uiginti quattuor numerus quadraginta octo numeri dimidia pars est. secunda item tertiae et haec quarti limitis summae dimidietas. aeque retrorsum quoque postrema tertiae dupla, tertia item secundae dupla et primae secunda. Atque his mediis duabus, quae inter duas extimas formas inseruntur, genitura est de isdem extimis. est enim primi limitis medietas in potiore numero, id est senario, qui nascitur ex multiplicatis summis minoribus, bis tribus. est item nouissimi limitis in minore numero medietas, id est octo. Igitur primi limitis maiorem medietatem [81] cum postremi limitis minore medietate multiplicans creo secundi limitis totam in quadraginta octo numero positam substantiam. At uero si primi limitis minorem medietatem, quae est quattuor, cum postremi limitis maiore medietate, quae est in uiginti quattuor summa nata ex quater senis, conparauero, creabitur omnis substantia tertii limitis, quae est posita in nonaginta sex. Sic duo extimi solidorum corporum duabus medietatibus uinciuntur, ut certa minimeque infitiabilis arithmeticae disciplinae confirmat auctoritas testimonium praebens Platoni.

XVI. Haec eadem solidorum duum corporum distantiua seu duplex medietas coniungere distantia corpora geometricis etiam rationibus pro conpetenti modo sic ostenditur. Sed prius, quia est e re adcommodatumque tractatui, quid sit hoc quod conpetens adpellatur a nobis, analogia uero a Graecis, explicabo. Geminum est conpetens, unum continuum, alterum distans. (uide descriptionem V. [Calcidius, 81; text: II, III, IV, VI, VIII, Continuum conpetens in tribus finibus, Distans conpetens in quattuor finibus] [CHALTIM 02GF]) Continuum conpetens est, quod communi medio fine coniungit extima. distans, quod duobus mediis finibus separat extima. Ratio uero est duorum finium iuxta semet ipsos habitus et quasi quaedam conuentio. Itaque conpetens ex conplurium rationum conparatione subsistit. et continuum quidem conpetens in tribus ut parum finibus [82] inuenitur: sicut primus iuxta secundum, sic secundus iuxta tertium, hoc est ut octo iuxta quattuor, sic quattuor iuxta duo. Quorum quidem finium is, qui est medius, in se replicatus aequalis est ei, qui de multiplicatione nascitur extimorum quadrato, bis octoni siquidem sedecim et quaterni quater totidem sunt. Distans autem conpetens in quattuor minimum limitibus reperitur: sicut primus iuxta secundum, sic tertius iuxta quartum, id est ut octo iuxta quattuor, ita sex iuxta tria. non enim possumus dicere repetentes sic quattuor iuxta sex. In quibus aeque ut in continui conpetentis finibus is, qui confit ab extimis, aequalis est ei, qui nascitur ex subputatione mediorum, ter enim octo uiginti quattuor summam efficiunt, aeque sexies quattuor eandem summam creant.

XVII. Utitur ergo nunc ratione ac remedio continui conpetentis, propterea quod natura eius coniugabilis est et adunatrix distantium limitum similisque eius rationis, qua deus mundi sensilis fabricator usus est, cum extimis mundi limitibus, igni atque terrae, aëris et aquae insereret medietatem.

XVIII. Descriptio parallelepipedorum duum distantium, quae parallelepipeda continuantur ad unam soliditatem insertis aliis duobus iuxta rationem continui conpetentis, quod a Graecis adpellatur analogia syneches. (uide descriptionem VI. [Calcidius, 82; text: [Beta], [Gamma], [Delta], [Epsilon], [Zeta], [Eta], [Theta], [Kappa], [Lambda], [Mu], [Nu], [Xi], [Omicron], [Pi], [Rho], [Sigma], [Tau], [Upsilon], [Phi]] [CHALTIM 03GF]) Quatenus ergo [83] haec descriptio demonstrat, duo solida corpora, quae parallelepipeda geometrici uocant, insertis aliis similibus solidis duobus continuari iuxta rationem continui conpetentis tam ex coagmentatione quam ex dissolutione fiet palam. Describitur parallelogrammum, id est quadratura, quam limitant Graecae litterae quattuor hae [Alpha][Beta][Gamma][Delta], et huic quadraturae superinponitur aliud quadratum, quod continetur litteris [Epsilon][Zeta][Eta][Theta]. et conectuntur [Epsilon][Alpha], item [Zeta][Beta], item [Theta][Delta], item [Eta][Gamma], et hoc facto conpletur unum solidum siue parallelepipedum. Huic simile aliud describitur hoc modo: per [Epsilon][Theta] lineam eicitur [Theta][Lambda] et item per [Delta][Theta] eicitur linea [Theta][Xi] et per [Eta][Theta] crescit linea [Theta][Kappa] et ex nota [Kappa] eicitur linea [Kappa][Mu], item ex nota [Mu] deducitur linea [Mu][Lambda], ex nota item [Xi] eicitur linea [Xi][Omicron], et ex isdem [Xi][Omicron] notis aguntur in directum duae lineae, una [Xi][Nu], altera [Omicron][Pi]. et sint aequales [Epsilon][Theta] quidem lineae [Theta][Lambda] linea, [Delta][Theta] uero lineae [Theta][Xi] linea, [Eta][Theta] lineae [Theta][Kappa] linea. item aequalia parallelogramma [Kappa][Theta][Lambda][Mu]. [Nu][Xi][Omicron][Pi], et conectantur [Nu][Kappa][Pi][Mu]. [Omicron][Lambda][Xi][Theta], eritque hoc pacto solidum natum aliud ex hac descriptione. Dico igitur inter haec duo similia solida duo alia similia solida iuxta rationem continui conpetentis inueniri. deduco enim per [Nu][Xi] lineam [Xi][Upsilon] lineam, per [Pi][Omicron] lineam [Omicron][Phi] lineam, per [Mu][Lambda] uero lineam [Lambda][Tau] lineam, per [Alpha][Delta] lineam item [Delta][Sigma] lineam, [84] per [Beta][Gamma] lineam [Gamma][Rho] lineam, et sint aequales [Nu][Xi] linea [Xi][Upsilon] lineae, [Pi][Omicron] linea [Omicron][Phi] lineae, [Mu][Lambda] linea [Lambda][Tau] lineae, [Alpha][Delta] linea [Delta][Sigma] lineae, [Beta][Gamma] linea [Gamma][Rho] lineae. parallelogramma item sint aequalia quae in isdem sunt quadraturis, et conectantur [Upsilon][Eta], [Sigma][Lambda], [Phi][Tau], [Tau][Rho] et si qua alia latera, eruntque expresse conexa quattuor solida.

XIX. Quatenus hoc probatur? Ut est [Epsilon][Theta] latus iuxta [Theta][Lambda] latus, ita in longum erit [Epsilon][Zeta][Theta][Eta] parallelogrammum iuxta [Theta][Eta][Tau][Lambda] parallelogrammum. erit ergo etiam [Alpha][Beta][Gamma][Delta][Epsilon][Zeta][Eta][Theta] solidum iuxta [Delta][Gamma][Rho][Sigma][Theta][Eta][Tau][Lambda] solidum. At enim latera supra conprehensa habent aduersum se conpetentem modum, utpote quae sub isdem quadraturis sint. quadraturae item sibi conpetunt, quia sunt sub eadem altitudine: et solida ergo supra dicta habebunt aduersum se conpetentem parilitatem. Rursum ut est [Delta][Theta] latus iuxta [Theta][Xi] latus in altitudine, ita erit [Theta][Delta][Gamma][Eta] parallelogrammum iuxta [Theta][Xi][Upsilon][Eta] parallelogrammum. erit ergo etiam [Delta][Gamma][Rho][Sigma][Theta][Eta][Tau][Lambda] solidum iuxta [Theta][Eta][Tau][Lambda][Xi][Upsilon][Phi][Omicron] solidum. At enim latera supra conprehensa habent aduersum se conpetentem modum, utpote quae sub isdem quadraturis sint. [85] quadraturae quoque sibi conpetunt, quia sunt sub eadem altitudine: et solida ergo supra dicta habebunt aduersum se conpetentem parilitatem. Rursum ut est [Eta][Theta] latus iuxta [Theta][Kappa] latus in altitudine, ita erit [Theta][Eta][Tau][Lambda] parallelogrammum iuxta [Kappa][Theta][Lambda][Mu] parallelogrammum. erit ergo etiam [Theta][Eta][Tau][Lambda][Xi][Upsilon][Phi][Omicron] solidum iuxta [Kappa][Theta][Lambda][Mu][Nu][Xi][Omicron][Pi] solidum. At enim latera supra conprehensa habent inter se analogiam, utpote quae sub isdem quadraturis sint. quadraturae quoque sibi conpetunt, quia sunt sub eadem altitudine: et solida ergo supra dicta habebunt inter se analogiam siue conpetentiam. Ut ergo [Alpha][Beta][Gamma][Delta][Epsilon][Zeta][Eta][Theta] solidum iuxta [Delta][Gamma][Rho][Sigma][Theta][Eta][Tau][Lambda], sic hoc ipsum solidum iuxta [Theta][Eta][Tau][Lambda][Xi][Upsilon][Phi][Omicron] solidum et item hoc ipsum iuxta [Kappa][Theta][Lambda][Mu][Nu][Xi][Omicron][Pi] solidum. Quo pacto ostensum est duum solidorum parallelepipedorum similium duo media similia solida parallelepipeda iuxta rationem continui conpetentis inueniri, quod oportebat ostendi.

XX. Dicet aliquis duo quidem solida corpora interuallo longiore distantia coniungi duabus interiectis medietatibus iuxta rationem continui conpetentis sufficienter probari sibi, sed inter ignem et terram, quae sunt solida corpora, nullam adparere similitudinem, quando iuxta ipsum Platonem ignis quidem forma et figura pyramoides esse dicatur, id est in modum pyramidis excrescat, terra uero cubus sit. hae porro formae nullam ex se similitudinem mutuentur, quia non sint [86] aequalibus angulis, quippe cubus omnis rectis est angulis. Ergo quia terra in cubica est figura, rectos angulos habeat necesse est. At uero pyramidis anguli productiores sunt in acumine. ubi autem non sunt aequales anguli, ne latera quidem erunt pro conpetenti, proptereaque similia sui non erunt. Quae distantia corpora si alia duo solida interiecta continuabunt, inpedietur hoc pacto continuatio, siquidem inter duo non quaelibet sed quae similia sunt inuicem sibi solida corpora inseri debent.

XXI. Cui respondebitur hactenus memores nos esse debere eorum, quibus Plato hanc ipsam difficultatem multo ante praeuidens eos, qui ita sensuri sint, ab errore reuocauerit. Dixit enim, si meminimus, similitudinem non solum in formis et figuris, sed etiam in potentiis et qualitatibus quaeri oportere, cum ita dixit: Cum in tribus siue numeris seu molibus seu potentiis perinde erit medietas imo, quem ad modum summitas medio. (p. 31C.) Quare si inter ignem et terram nulla est in specie et uelut in uultu similitudo, quaerenda erit in naturis ac qualitatibus ipsorum elementorum, iuxta quas faciunt aliquid aut patiuntur, et in iis proprietatibus, ex quibus utriusque elementi uis et germanitas adprime designatur. Sunt igitur tam ignis quam terrae multae quidem et aliae proprietates, sed quae [87] uel maxime uim earum proprietatemque declarent, nimirum hae: ignis quidem acumen, quod est acutus et penetrans, deinde quod est tener et delicata quadam subtilitate, tum quod est mobilis et semper in motu. terrae uero, quod est retunsa, quod corpulenta, quod semper inmobilis. Hae uero naturae licet sint contrariae, habent tamen aliquam ex ipsa contrarietate parilitatem. tam enim similia similibus quam dissimilia dissimilibus conparantur. et haec est analogia, id est ratio continui conpetentis. quod enim est acumen aduersum obtunsitatem, hoc subtilitas iuxta corpulentiam, et quod subtilitas iuxta corpulentiam, hoc mobilitas aduersus inmobilitatem. et si uerteris, ut id quod medium est extimum fiat, quae uero sunt extima singillatim in medio locentur, seruabitur analogiae norma.

XXII. Quatenus igitur inter haec duo solida corpora, quorum est talis similitudo qualem demonstrauimus, alia duo solida interiecta faciant continuationem iuxta rationem continui conpetentis, docet arithmetica disciplina. Si enim uicinum igni elementum quod sit et ex quibus conflatum uoluerimus inquirere, sumemus ignis quidem de proximo duas uirtutes, subtilitatem et mobilitatem, unam uero terrae, id est obtunsitatem, et inuenietur genitura secundi elementi quod est subter ignem, id est aëris. est enim aër obtunsus subtilis mobilis. rursumque si eius elementi quod est uicinum terrae, id est aquae genituram consideremus, sumemus duas quidem terrae uirtutes, id est obtunsitatem et corpulentiam, unam uero ignis, id est motum, et exorietur aquae substantia, quae est corpus obtunsum corpulentum mobile. [88] Atque ita inter ignem et terram aër et aqua de extimorum concretione nascentur, ex quibus constat mundi continuatio. Conseruatur autem hoc pacto analogia quoque geometrica iuxta rationem continui conpetentis. ut enim ignis aduersum aëra, sic aër aduersum aquam et demum aqua iuxta terram. retrorsumque ut terra aduersum aquam, sic aqua aduersus aëra et aër aduersus ignem.

XXIII. Hactenus de constitutione mundani corporis et de materiarum, ex quibus constat, germanitate disseritur. Quem cum factum esse, quia sit corporeus, adfirmet et eundem indissolubilem, cum quae fiunt quaeque nascuntur facta dissoluantur, nata occidant: ut huic quod est praeter opinionem hominum medeatur, dicit a quo factus sit, ex quibus constet, ad quod exemplum institutus, qua de causa, quatenus aeternitati propagatus. Omnia enim quae sunt uel dei opera sunt uel naturae uel naturam imitantis hominis artificis. Operum naturalium origo et initium semina sunt, quae facta conprehenduntur uel terrae uisceribus ad frugis arboreae cerealisue prouentum, uel genitalium membrorum fecunditate conceptum animalium germen adolentium. quorum omnium [89] ortus in tempore. par enim et aequaeuum natale naturae ac temporis. Ita naturae opera, quia ortum habent ex eo quo esse coeperunt tempore, finem quoque et occasum intra seriem continuationemque eius sortita sunt. At uero dei operum origo et initium inconprehensibile. nulla est enim certa nota, nullum indicium temporis, ex quo esse coeperunt. Sola si forte causa, et haec ipsa uix intellegitur, cur eorum quid quamue ob causam existat. certum est siquidem nihil a deo factum esse sine causa. Ut igitur illis quae lege naturae procreantur fundamenta sunt semina, ita eorum quae deus instituit fundamenta sunt causae, quae sunt perspicuae diuinae prouidentiae. Deus autem ante institutionem temporis et per aeuum. simulacrum est enim tempus aeui. Causae igitur operum omnium dei tempore antiquiores. et sicut deus per aeuum, sic etiam causae per aeuum. Quod sequitur ut, quidquid a deo fit, temporarium non sit, quod temporarium non sit, nulla temporis lege teneatur. Et tempus inmutationem aetatis, morbos, senectutem, occasum inuehit. His ergo omnibus quod a deo instituitur inmune est, origoque eius causatiua est, non temporaria. Et mundus sensilis opus dei. origo igitur eius causatiua, non temporaria. Sic mundus sensilis, licet corporeus, a deo tamen factus atque institutus, aeternus est.

[90] XXIV. Constat porro ex materiis inlibatis atque integris. Ex omni, inquit, igni et ex universo spiritu et ex ceteris sine ullius partis inminutione. ita fit, ut nulla ne minima quidem pars cuiuslibet corporis extra ambitum mundi relicta sit. (p. 32C.) Quae quia omnia corpora partim frigida partim calida sunt, nulla inportuna frigoris calorisue extrinsecus accessione moueant aegritudinem mundo. Igitur extra necessitatem incommodi positus aeternus est. Sed natura corporis fluida est. et mundus constat ex corpore. sed et detrimentum et interitus partium non in fluxu est sed in effluendo, id est extra fluendo. amittitur quippe id quod ex uniuersitate defecerit. intra mundum uero regestis omnibus nihil certe extra mundi ambitum est. Ita quod secundum naturam corporis fluit quo effluat non habet. influit ergo, non effluit. et ad summam uniuersitatis iactura demum recurrens fatigatarum diuturnitate partium recreatio est.

XXV. Quid quod institutus est ad exemplum alterius intellegibilis et inmutabilis perennitatis? Iam illud nemo dubitat, quae ad similitudinem instituuntur exempli sempiterni, habere similitudinem perpetuitatis. et perpetuitas in aeuo. quare exemplum, id est intellegibilis mundus, per aeuum. id uero quod ad exemplum institutum est, sensilis scilicet mundus, per tempora. Et temporis quidem proprium progredi, aeui propria mansio semperque in idem perseueratio. [91] temporis item partes dies noctes, menses et anni, aeui partes nullae. temporis item species praeteritum praesens futurum, aeui substantia uniformis in solo perpetuoque praesenti. Mundus igitur intellegibilis semper est. hic simulacrum eius semper fuit est erit.

II.

DE ORTU ANIMAE.

XXVI. Hinc ad animae mundi tractatum pergens Plato prius illud curat, quod praepostere de corporis eius constitutione ante quam de inspiratione animae disputatum sit, cum animam corpore omni constet aniquiorem. Nec recedit ab instituto ut, quia mundum a deo factum adseruit, animam quoque eius factam esse a deo dicat. Quod in hoc solo libro facere animaduertitur, aeternarum rerum genituras comminisci, credo propterea ne, si audiant homines esse quaedam quae fuerint ex origine nata numquam, principatui summi dei derogari putent, si pari atque eadem sint qua deus antiquitatis praestantia, nescientes longe aliter dici originem rerum aeternarum et item caducarum. siquidem mortalium auctoritas et origo illa est quae praecedit ortum ceterorum, ut origo est pater filii et populorum atque urbium conditores earum. At uero diuinorum generum aeternarumque gentium origo et arx non in anticipatione temporis sed dignitatis eminentia consideratur, uel quod effecti operis pontificium et auctoritatem manibus magis quam dispositioni mentis soleamus ascribere, uel quod plerique ex mortali natura sua diuinam naturam aestimantes nasci omnia neque esse quicquam, quod non natum sit, existiment. Quorum animis sic institutis [92] difficile persuadeatur mundi esse auctorem deum, nisi eum tamquam opifex aliquis manibus ceterorumque artuum molitione construxerit. Certe propositum scriptoris considerandum puto. nam si id ageret in hoc libro principaliter, ut inmortalem esse animam probaret, non conueniret animae genituram comminisci, proptera quod cuncta quae gignuntur intereunt. At uero cum de mundi, hoc est uniuersae rei constitutione tractetur, ad praesens e re fuit nascentem et uelut in lucem proditam inducere animam eius, quo audientes imaginarentur animae formam aliquam, perinde ut eorum omnium quae nascuntur uident.

XXVII. Itaque deus, inquit, tertium animae genus excogitauit hoc pacto. Ex indiuidua semperque in suo statu perseuerante substantia itemque alia, quae inseparabilis corporum comes per eadem copora scindere se putatur, tertium substantiae genus mixtum locauit medium inter utramque substantiam et cetera. (p. 34C sequentes) Quid est quod ait? Docet nos substantiam siue, ut Cicero dicit, essentiam duplicem esse, unam indiuiduam, alteram per corpora diuiduam. Et indiuiduam quidem esse eam, cuius generis sunt omnia aeterna et sine corpore, quae intellegibilia dicuntur. diuiduam uero, quae corporibus existendi causa est. unumquodque enim corpus est certe. quod uero est, habet essentiam. Et corpora multa sunt, una uero diuidua essentia, quae in cunctis corporibus inuenitur. Quae igitur una in multis simul inuenitur, recte scindere se putatur recteque diuidua. Igitur ex his duabus ait [93] opificem deum tertium genus essentiae miscuisse idque medium locasse inter essentiam utramque. Similiter docet naturam quoque non esse simplicem sed bimembrem. et ex his duabus facit opificis iussu tertium naturae genus extitisse, quod aeque medium positum esset inter utramque essentiam, indiuiduam uidelicet atque diuiduam.

XXVIII. Quatenus ergo bimembris est natura? Omnia, inquit, naturalia uel eadem sibi uel diuersa sunt. (p. 35A.) Eadem genere, diuersa specie, ut puta homo et item equus idem sunt. nam et hoc et illud animal est. At uero specie diuersa sunt. alterum enim eorum rationabile animal est, alterum inrationabile et mutum. et alterum bipes, alterum quadrupes. Haec igitur omnia existentia, idem et essentiam et diuersum, in unam, inquit, speciem commiscuit deus et fecit ex tribus unum, idem diuersum diuiduum, diuersa illa natura difficile se commodante concretioni atque adunationi generum. rursumque unum illud ex tribus concretum diuisit in partes, ita ut singulae partes tres illas potentias obtinerent. (p. 35AB.) Hoc est, ut idem non solum idem esset sed etiam substantia et haberet aliquid ex diuersitate, essentia quoque et essentia esset et idem et diuersum, diuersum quoque et diuersum esset et essentia et haberet aliquid ex eo quod idem uocatur.

[94] XXIX. Disceptatum tamen est a ueteribus, quae sit quae a Platone dicitur indiuidua, quae item diuidua substantia, ex quibus mundi sensilis fabricator deus tertium substantiae genus quamue ob causam conflauerit. num speciem intellegibilis mundi, ad cuius similitudinem formas mente conceptas ad corpora transferebat, indiuiduam substantiam nuncupauerit, diuiduam uero siluam, quae uelut exordium et fons est corporum, ita ut tertium illud mixtum substantiae genus formam esse intellegendum sit, qua informanta sint tam mundi quam cetera quae mundus conplectitur corpora, an potius indiuiduam Plato substantiam censeat eminentiorem animam, quae nulli sit incorporationi obnoxia cuiusque ueneranda puritas nulla corporis contagione uioletur, diuiduam uero substantiam illam animam dicat, quae non solum cunctis animalibus sed etiam stirpibus et arboribus dat uitalem uigorem: ut sit ex his duabus conflatum tertium animae genus rationabile, idcirco ne omnia muta essent et ratione carerent quae uitam sortirentur corpora, uidelicet animalia, sed esset praeterea genus animantium huius modi, quod rationis disciplinaeque et intellectus capax diuini operis admirandam rationem dispositionemque intellegens ueneraretur mundani operis auctorem.

XXX. Quod itaque ii qui speciem intellegibilis mundi, quod semper eadem sit nec inmutetur umquam, putabant a Platone indiuiduam substantiam dici, diuiduam porro siluam, negabant habere rationem, cum mundi esset instituta generatio animantique quasi mox futuro quaereretur conpetens anima, illam animam, quae tam mutis animalibus quam stirpibus et arboribus uitam daret, esse uspiam dici a Platone, [95] nondum natis animalibus nec uero arboribus et ceteris quibus datura uitas foret: propetereaque indiuiduam quidem substantiam mundi intellegibilis speciem, ad cuius similitudinem formatus sit sensilis mundus, Platonem cognominasse dicebant, diuiduam porro siluam.

XXXI. At uero ii qui ex indiuidua substantia, id est inmuni ab incorporatione anima, item alia inseparabili corporum comite, id est stirpea conflatum tertiae animae genus adserebant, id est rationabile, sic adsistebant sententiae propriae. Primo omnium praeposterum esse, cum de constitutione mundani corporis in superioribus tractatum esset finitoque eo tractatu peruentum foret ad animae genituram, quae uiuificaret sensilem mundum, rursum ad priorem tractatum retrorsum iri, ut de silua et corporibus mundi formaque eorum tractatus de integro fieret et a genitura animae recederetur. deinde frustra dici animam stirpeam nondum esse posse, propterea quia quae uiuificatura erat animalia nondum essent. fuisse enim semper tam animae quam corporis uim, nec deum ex iis quae non erant fecisse mundum, sed ea quae erant sine ordine ac modo ordinasse. Itaque potius ea quae existebant exornasse, quam generasse quae non erant. inordinatos quippe animi errores et agitationem fluctibus similem intellectu adsignato ex inordinata iactatione ad ordinem redegisse. corporis etiam motum instabilem salubri [96] moderataque agitatione frenasse, et eidem formam et figuram congruam et conuenientem ornatum dedisse, ut ipse in superioribus dixit meliorem ordinatorum fortunam inordinatis ratus. Quare cum sensili mundo conueniens anima instituatur, ortum eius ex indiuidua una, quae mens intellectusque est, et alia, quae per uniuersa corpora diuiditur et scinditur, prouenire. eamque mediam inter indiuiduam et diuiduam animas locatam, scilicet ut inmunis quidem ab incorporatione in mundo esset intellegibili semper, stirpea mutis et item nihil sentientibus opitularetur. Haec uero media, quia necesse erat in mundo fore genus animalium, quod ratione uteretur, huic eidem generi uitam et spiritum ministraret interque duas posita naturas, eandem diuersamque, modo eiusdem naturae contemplaretur diuinitatem adtollens aciem ad sublimia, modo ad ima sedemque diuersae naturae uergens, haec etiam iuxta opificis scita dispensaret terrenisque inpertiret prouidentiam.

XXXII. Deinde progrediens ultra Plato demonstrat ipsam partitionem. Unam, inquit, sumpsit ex uniuerso primitus portionem. post quam duplicem eius quam sumpserat. tertiam uero sescuplam quidem secundae, triplam uero primitus sumptae. at uero quartam sumpsit duplicem secundae. quintam triplam [97] tertiae. sexta fuit adsumptio partibus septem quam prima propensior. septima sex et uiginti partibus quam prima maior. (p. 35B. -- uide descriptionem VII. [Calcidius, 97; text: I, II, III, IV, VIII, IX, XXVII] [CHALTIM 03GF]) In hac forma uirium animae tamquam e speculo simulacrum resultat. Partitio quippe consideratio est uirium ordinatioque ueluti membrorum actuum eius officiorumque et omnium numerorum designat congruentiam, tribus hoc adserentibus praecipuis disciplinis, geometrica, arithmetica, harmonica, ex quibus geometrica uicem obtinet fundamentorum, ceterae uero substructionis. Etenim quod nullas partes habet proptereaque sub nullos sensus uenit, est tamen et animo cernitur, geometrae notam adpellant, lineam uero sine latitudine prolixitatem, quae in notas suas desinit. porro eam, in qua est aliqua latitudo, superficiem uocant, ut sit superficies nacta latitudinem longitudo. Quod uero ex tribus constat, id est longitudine, latitudine, profunditate, solidum corpus cognominant.

XXXIII. Ista ergo descriptio quae partium, ex quibus anima constare dicitur, genituram seu coagmentationem [98] deliniat, ostendit rationem animae corporisque coniugii. Quippe corpus animalium, quod inspiratur animae uigore, habet certe superficiem, habet etiam soliditatem. Quae igitur cum uitali uigore penetratura erat tam superficiem quam soliditatem, similes soliditati, simimiles etiam superficiei uires habere debuit, siquidem paria paribus congregantur. Unam igitur primitus sumpsit, inquit, ex uniuerso portionem. Quo uniuerso? Quod ex tribus in unam speciem redactum, sicut supra demonstrauit, essentia uidelicet et eodem et diuerso, diuidebat. Portionis quoque elocutio notanda est. non enim partem quippe simplicis et incorporeae rei sed portionem, id est partis instar dixit esse sublatum, quod est geometricae illius notae simile. Postea duplicem eius sumpsit quam sumpserat, hoc est duo, quae subter unum posita sunt in laeua parte formulae. Tertio sescuplam quidem secundae, triplam uero primitus sumptae. Merito. tria enim aduersum duo sescupli ratione praecellunt. constant enim tria ex duobus et item uno, quod duum dimidia pars est. Quarto duplicem secundae, ideo quia bis duo quattuor. Quinto triplam tertiae, id es nouem. ter enim tria nouem sunt. Sexta fuit adsumptio partibus septem quam prima propensior, id est in numero octonario, qui est ultimus in eo latere, quod ex paribus numeris [99] est ordinatum. Septima sex et uiginti partibus quam prima maior, hoc est uiginti septem, qui numerus tantundem ualet quantum octonarius, ut docebo. Apex ergo numerorum singularitas sine ullis partibus, ut geometrica nota. cuius duplum linea, sine latitudine longitudo. lineae duplum superficies, quae est prolixitas cum latitudine. cuius duplum cubus, corpus per longum, latum profundumque diuisum: bis duo bis, quod est octo. Eodemque modo iuxta rationem tripli in altero latere numerorum germanitas reperitur cubusque, qui est in summa uiginti septem, primus est inparis numeri cubus. ter enim tria ter conficiunt summam supra dictam. Igitur secundum rationem continui conpetentis, quae est ratio geometrica, quod ualet octo aduersum quattuor, hoc quattuor aduersum duo et duo aduersum unum. rursus quod ualet uiginti septem numerus aduersum nouem, hoc nouem aduersum tria et tria aduersum unum.

XXXIV. Quaeritur hoc loco primo quidem, cur in tantum produxerit diuisionem, ut septem constitueret limites, terna autem in utrisque lateribus interualla tam in eo, quod ex duplicibus et paribus numeris est ordinatum, quam in eo, quod ex triplicibus et inparibus. deinde, quos oporteat numeros inponere partibus. si enim primam partem singularitatem semper posuerimus et deinceps ceteras secundum descriptionem, inter hos numeros duos alios, qui conpleant uniuersam interuallorum continuationem, sicut iubet fieri, [100] minime inueniemus. tertio, qualis debeat esse forma descriptionis.

XXXV. Quod igitur ex tribus principe loco diximus quaeri solere, hoc primum demonstrandum erit: rationabiliter septem limites esse digestos, quibus interualla sex continentur. Erit autem probatio auctoritatibus nixa. Etenim septem numerus laudatur a Pythagoreis ut optimus et naturalissimus et sufficientissimus. Nam perfectus quidem numerus est decem, ideo quod a singularitate orsi usque ad decem numerum numeramus. residua uero numeratio non tam numeratio est quam eorundem numerorum, quibus ante usi sumus in numerando, replicatio. undecim enim et duodecim et ceteri tales nascuntur ex praecedentium replicatione. Quem quidem decimanum numerum Pythagorici adpellant primam quadraturam, propterea quod ex primis quattuor numeris confit: uno, duobus, tribus, quattuor. Symphoniae quoque ratio ex eorundem numerorum, qui decimanum numerum conplent, quasi quodam fonte demanat: siquidem ex his epitriti et sescuplares et duplices et triplices et quadruplices numeri sonique nascuntur. Epitriti quidem, ut quattuor aduersum tres. habent enim totum numerum trientem et eius teriam partem, id est unum. sescuplares uero, ut tres aduersum duo. habent enim tres totum numerum dualem et eius partem dimidiam, id est unum. duplices uero, ut sunt duo aduersus unum. triplices porro, ut sunt tres aduersus unum. et quadruplices, ut sunt [101] quattuor aduersus unum. Epitritus autem in calculando idem est, qui diatessaron dicitur in canendo. sescuplaris uero idem est, qui diapente dicitur in canendo. duplex uero, qui diapason dicitur in canendo. [triplex, qui diapason et diapente dicitur in canendo.] quadruplex, qui disdiapason dicitur in canendo.

XXXVI. Deinde alia quoque septenarii numeri proprietas consideratur, quam ceteri numeri non habent: siquidem, cum alii numeri, qui finibus decimani numeri continentur, partim ipsi alios pariant, partim ab aliis pariantur, partim et pariant alios et pariantur ab aliis, solus septenarius numerus neque gignat ex se alium numerum infra decimanum limitem neque a quoquam ipse nascatur. Etenim duo duplicati pariunt quattuor numerum. tria nullo duplicato nascuntur, ipsa autem duplicata pariunt senarium numerum. quattuor numerus et paritur et parit: paritur quidem a bis duobus, parit autem duplicatus octonarium numerum. rursum quinque numerus a nullo nascitur bis subputato, ipse autem bis [102] subputatus parit decem. item sex numerus nascitur quidem ex duplicato triente, parit autem infra decimanum limitem neminem. octauus nascitur ex bis subputatis quattuor, ipse autem neminem parit. nonus nascitur ex ter tribus, ipse autem neminem parit. decimus nascitur ex duplicato numero quinque, ipse porro neminem parit. Itaque omnibus partim nascentibus, partim parientibus, partim et nascentibus et parientibus solus septenarius numerus neque ex duplicatione alterius nascitur nec infra decimanum limitem parit quemquam. proptereaque Minerua est a ueteribus cognominatus, item ut illa sine matre perpetuoque uirgo.

XXXVII. Naturalis uero atque optimus habetur idcirco quia multa eorum, quae naturae lege proueniunt, iuxta hunc numerum fieri notantur. Principio septimani partus ante ceteros legitimi sunt in generis humani fetibus. deinde quod post partum septimo mense dentes aguntur, septimo deinceps anno mutantur. idem quoque secunda hebdomade pubertatem adfert utrique sexui gignendique et pariendi maturitatem. tertia uero hebdomade ostentat se flos et lanugo circa genas. quarta uero hebdomade definiuntur incrementa staturae. quinta plenam iuuenilis aetatis adfert perfectionem. In aegritudinibus [103] quoque iuxta eundem numerum motus fieri usus experientiaque docuit, et Hippocrates cum saepe alias in plerisque libris suis tum etiam in iis euidenter, quos de Hebdomadibus instituit. Dinumerantur quoque sensuum omnium, qui sunt in capite, septem meatus: oculorum, aurium, narium atque oris. Uitalia quoque paris numeri: lingua, pulmo, cor, lien, hepar, duo rienes. Uocalium quoque litterarum numerus idem, ex quibus consonantium confragositas leuigatur. Lunae quoque crescentis et senescentis multiformis illa transfiguratio in eodem numero notatur: siquidem de obscura crescente lumine fit bicornis, dehinc sectilis, dehinc dimidiata maior, dehinc plena. retrorsumque maior dimidiata, sectilis, bicornis. Quid quod in mundo septem sunt planetes distantes a se musico modulamine, sicut ipse testatur, cum dicit deum sexies scidisse diuersae naturae circulum septemque orbes inpares esse fabricatum, qui contrariis motibus agitationibusque uertantur iuxta dupli et tripli spatia, in quibus solem et lunam et ceteros erraticos ignes conlocat.

XXXVIII. Et limitum quidem septem sic ratio praestatur. interuallorum uero ternorum hanc dicunt esse rationem. rursus enim tria numerus alio quodam genere habetur optimus. primus enim et ante omnes perfectus est, habens initium, finem, medietatem, quibus crescunt corpora et iuxta quae corporea incrementa progrediuntur: quippe cum interuallum unum lineam faciat, duo superficiem, tria corpus indiuisum [104] atque indiuiduum, quo nihil est perfectius. tria enim haec interualla corpus absoluunt: longitudo, latitudo, soliditas. Certe tria primitus dicta sunt omnia, quod de duobus dici non potest. utrumque enim dicitur de duobus. Haec igitur terna interualla in utroque latere descriptionis sita sex interualla conficiunt. Et senarius numerus plenus et perfectus merito habetur, quippe qui sit aequalis iis partibus, ex quibus ipse constat. habet enim dimidietatem in tribus, habet tertiam portionem in duobus, habet sextam in uno, quae simul atque in unum conlecta conplent eundem. Denique qui ab eo quadratus nascitur, id est triginta et sex numerus, secunda dicitur quadratura constans ex quattuor quidem inparibus numeris, hoc est uno, tribus, quinque, septem, et ex aliis paribus numeris quattuor aeque, id est duobus, quattuor, sex, octo. Rursum quinquaginta et quattuor numerus, qui nascitur ex triangulo supra descripto, tertia quadratura cognominatur, quia continet quattuor quidem limites in duplici latere, hoc est unum, duo, quattuor, octo: quattuor uero alios in eo latere, quod ex triplicibus conpositum est, uno, tribus, nouem, uiginti septem, communi uidelicet accepta singularitate, quae est utriusque lateris caput. ideoque singularitas par atque inpar habetur. iure igitur septem quidem limites constituuntur, terna uero per utrumque latus interualla cernuntur. nam singularitas initium est numerorum paris et inparis, proptereaque par atque inpar habetur et omnes in [105] se formas numerorum creditur continere, epipedam, triangularem, cubum. Quae singula persequi longum est. sufficiat igitur demonstrasse rationem nascentis animae, quae incorporationi erat destinata, quod orsa a singularitate indiuidua atque incorporea re gradatim per lineam et superficiem increuerit usque ad perfectum corpus prolixitatis, latitudinis profunditatisque interuallis, proptereaque tam subtilia quam solida penetret mundi sensilis corpora.

XXXIX. Nunc praestanda ratio est formae istius trangularis, in qua sunt limites septem et sex interualla duplicis et triplicis quantitatis. Nullam dico aptiorem esse figuram quam est haec, in qua singularitas cacumini superinposita summitatem atque arcem obtinere consideratur, ut per eam uelut emissaculum quoddam tamquam e sinu fontis perennis prouidae intellegentiae quasi quidam largus amnis effluat, ipsaque singularitas mens siue intellegentia uel ipse deus opifex intellegatur esse. Cum enim sit origo numerorum omnibusque ex se substantiam subministret rationesque eorum tam simplices quam multiplicatas ipsa contineat, ceteris numeris incrementis inminutionibusque mutatis atque ex propria natura recedentibus, sola inconcusso iure est atque in statu suo perseuerat semper eadem, semper inmutabilis [106] et singularitas semper, quem ad modum diuina omnia, quae nulla temporis progressione mutantur suntque semper inpetibili felicitate.

III.

DE MODULATIONE SIUE HARMONIA

XL. Deinde prosequitur Plato: Quibus ita diuisis consequenter conplebat interualla duplicis et triplicis quantitatis ex uniuersitate partes secans etiam nunc et ex his interuallorum spatia conplens, quo singula interualla binis medietatibus fulcirentur. Medietatum porro altera quota parte limitis extimi praecellebat unum extimum limitem, tota praecellebatur ab alio extimo limite. altera pari summa et aequali ad numerum modo praecellebat et praecellebatur ab extimis. (p. 36A.) Ut harmonici modulantes organa inter duos extimarum fidium limites grauissimae hypates et acutissimae netes alias internectunt medias dispari strepitu tinnituque chordas, quae mediae sunt acutiores quidem primo limite, grauiores autem ultimo, atque ita per accentum ad acuminis postremi sonum peruenitur, qua pererrant digitorum et pectinis pulsus: sic deus animam mundi modulans inducitur sex illa interualla duplicis et triplicis quantitatis singula binis medietatibus stipans, ita ut una ex duabus medietas potior sit minore limite tertia eius parte, maiore autem limite inferior eadem tertia parte maioris limitis. Describenda est itaque figura similis eius, quae paulo superius exscripta est, solis ab ea numeris distans, ita ut [107] maiores numeri contineantur, quorum interualla binum medietatum capiant interiectionem. (uide descriptionem VIII. [Calcidius, 107; text: VI, VIII, IX, XII, XVI, XVIII, XXIV, XXVII, XXXII, XXXVI, XLVIII, LIV, LXXXI, CVIII, CLXII] [CHALTIM 03GF])

XLI. Quia sex numerus facit unum limitem et item duodecim secundum efficit limitem iuxta rationem duplicis quantitatis et a se distant, interponuntur duae medietates, una octonarii numeri, altera nouenarii. Ergo octo numerus aduersum sex limitem conparatus praecedit eum tertia eiusdem senarii limitis portione, id est duobus, ipse autem praeceditur tertia portione duodecim limitis, id est quattuor. Sic una medietas octo numeri quota parte praecedit senarium limitem, tota praeceditur a duodecim limite. Rursum nouem medietas altera praecedit sex limitem tribus numeris et praeceditur a duodecim limite isdem aeque tribus, nec inmerito. octo enim aduersum sex conparata epitrito potiora sunt. epitritum autem dicunt interuallum, quotiens numero ad numerum conparato maior minorem totum in se continet et eius tertiam portionem. Aeque duodecim limes aduersus nouem, unam ex medietatibus, conparatus epitritus esse eius inuenitur. continet enim totum nouem et eius tertiam portionem. Rursumque duum medietatum interuallum epogdoum est. nouenarius enim numerus totum octonarium in [108] se continet et eius octauam portionem, id est unum. Sic duae medietates praecellunt limites et a limitibus praecelluntur duplici diuersaque ratione, altera partibus, altera numeris, sicut ostensum est.

XLII. Haec eadem ratio etiam in triplicibus numeris inuenitur. Sex enim limes unus distans a decem et octo altero limite interuallum quod interiacet triplum esse demonstrat in altero formulae latere. Sunt hic quoque duae medietates, una in nouem, altera in duodecim numeris. Nouem medietas aduersum sex limitem conparata sescuplo superat. habet enim totum sex et eius dimidiam portionem, id est tria. Eadem aduersum decem et octo limitem conparata duplo praeceditur. bis enim nouem decem et octo sunt. Rursum alia medietas, id est duodecim, si aduersum sex limitem conparetur, duplo praecellit. sin uero aduersum alium qui maior est, id est decem et octo, sex numeris minor inuenitur, quae sex numeris aeque potior erat senario limite. Haec eadem ratio inuenitur inter alios quoque duos limites dupli ratione distantes, id est duodecim et uiginti quattuor. nam et hic medietas sedecim duodecim limitem epitriti ratione praecedit. Uiginti quattuor quoque limes decem et octo medietatem epitriti ratione praecellit. Et rursum uiginti quattuor limes aduersum quadraginta octo dupli ratione [109] distat et medietates habet, unam triginta duo, alteram triginta sex. Triginta duo medietas aduersum uiginti quattuor limitem conparata facit interuallum epitritae quantitatis. habet enim totum uiginti quattuor et eius tertiam portionem, id est octo. At uero quadraginta octo limes triginta sex numeri, quae medietas est altera, epitritus est. continet enim in se totum triginta sex numerum et eius tertiam portionem, id est duodecim. triginta sex enim et duodecim conplent numerum quadraginta octo.

XLIII. Haec eadem ratio inuenitur etiam in eo latere, quod ex triplicibus numeris est ordinatum. Quia igitur nouem et octo epogdoum faciunt spatium et ex his duo limites dupli ratione distantes, id est sex et duodecim conplentur, recte dixit epogdoi spatio epitritorum omnium interualla conpleri. Rursum enim decem et octo numerus aduersum decem et sex numerum epogdoi rationem obtinet. ex quibus duabus medietatibus epogdoum spatium habentibus duodecim limitis et uiginti quattuor aeque limitis interuallum conpletur. Rursum uiginti quattuor et quadraginta octo limitis spatium conplent duae medietates epogdoae, id est [110] triginta sex et triginta duo. Euidenter itaque epogdoi spatio epitritorum interualla conplentur.

XLIV. Deinde prosequitur: ita ut ad perfectam cumulatamque conpletionem deesset aliquid epitrito, tantum scilicet quantum deest habita conparatione ducentis quadraginta tribus aduersum ducentos quinquaginta sex. (p. 36B.) Quid est quod uult intellegi? Dicam. sed quae ante dicenda sunt prius explicabo. Etenim quem ad modum articulatae uocis principales sunt et maximae partes nomina et uerba, horum autem syllabae, syllabarum litterae, quae sunt primae uoces indiuiduae atque elementariae, -- ex his enim totius orationis constituitur continentia et ad postremas easdem litteras dissolutio peruenit orationis -- : ita etiam canorae uocis, quae a Graecis emmeles dicitur et est modis numerisque conposita, principales quidem partes sunt hae, quae a musicis adpellantur systemata. Haec autem ipsa constant ex certo tractu pronuntiationis, quae dicuntur diastemata. Diastematum porro ipsorum partes sunt phthongi, qui a nobis uocantur soni. hi autem soni prima sunt fundamenta cantus. Est autem in sonis differentia iuxta chordarum intentionem: siquidem acuti soni uehementius et citius percusso aëre excitantur, grauiores autem, quotiens leniores et tardiores pulsus erunt. Et accentus quidem existunt ex nimio incitatoque pulsu, succentus uero leni et tardiore. [111] Ex accentibus porro et succentibus uariata ratione musicae cantilena symphonia dicitur. Prima igitur symphonia, quae in quattuor primis modulis inuenitur, diatessaron dicitur. secunda uero, quae ex quinque primis modulis constat, diapente cognominata est. Quibus conpositis in ordinem nascitur ea cantilena, quae epogdous et diapason uocatur: propterea epogdous, quia ueteres musici octo solis chordis utebantur, quarum princeps erat hypate edens grauissimum sonum, ultima uero nete acutum edens sonum. Qui duo diuersi soni habent inter se miro quodam genere concentum et consonantiam. Post uero aucta musica est adsumptis in utramque partem pluribus fidibus. priores tamen symphoniae perseuerant in suo nomine, et ex his hae, quae addebantur, conponebantur: ut diapason adiuncta sibi ea quae diatessaron dicitur, adiuncta quoque alia diapente accepit duplicem perfectionem, proptereaque disdiapason uocatur.

XLV. Hos igitur concinentes sibi inuicem sonos primus dicitur Pythagoras notasse et intellexisse habere aliquam cum numeris germanitatem. Itaque diatessaron cantilenam dixit eandem habere rationem, quam habet epitritus in numeris. [112] rursum diapente symphoniam habere rationem similem eius quantitatis, quae est sescuplaris in numeris. diapason uero uim obtinere duplicis quantitatis. Itaque conparationem fecit huius modi, ut diapason et diatessaron symphonias tantam habere differentiam diceret, quantam habent inter se octo et tria. octo enim et duplex est et bis epitritus trium numeri. Rursum diapason et diapente rationem obtinere dixit tripli. at uero disdiapason quadrupli. tonon uero epogdoi dixit habere rationem. Hemitonium quod dicitur, a ueteribus autem diesis adpellabatur, limma cognominauit. limma uero est, cum aliquid deest integritati. Hoc igitur ipsum quod deest, id est hemitonium siue limma, dixit hanc habere rationem, quam habent inter se numeri conparati, id est ducentorum quinquaginta sex summa aduersus summam ducentorum quadraginta trium, experiendo ad disciplinam harum rerum atque intellectum uocatus. Suspendit enim, opinor, momenta ponderum certa chordis aequalibus tam in prolixitate quam in crassitudine, et inuenit eum qui tonos dicitur in octo esse momentis.

[113] IV.

DE NUMERIS.

XLVI. Ita symphonia musicae symphoniae numerorum concinere inuenitur. Quia igitur diapason ex duabus primigenis cantilenis diatessaron et diapente constat, ratio autem diapason quidem in duplici quantitate posita inuenitur, diatessaron uero in epitrito, diapente autem in sescuplo: etiam is numerus, quem in duplici quantitate diximus inueniri, constet necesse est ex epitrito et sescuplo. Etenim octo numerus sex numeri epitritus est, octo uero numeri duodecim numerus sescuplaris. Duodecim igitur numerus sex numeri duplex, qui diuiditur in epitritam rationem, scilicet duodecim aduersum nouem, et aliam sescuplarem, scilicet nouem aduersum sex. Rursum diapente aduersum diatessaron symphoniam praecellit uno tono: quippe diapente constat ex tribus tonis et hemitonio, diatessaron uero ex duobus tonis et hemitonio, id est dimidio tono. Ex quo adparet tonon in epogdoa ratione inueniri et sescuplum modum epitrito modo potiorem esse ratione epogdoa: siquidem ex sescuplo, ut puta nouem aduersum sex, sublato epitrito octo aduersum sex, superest epogdous modus, id est nouem aduersum octo. Item quia diapason symphonia in duplici modo posita inuenitur, diatessaron autem in epitrito, quod ex his confit, in ea ratione positum dinoscitur, in qua est octo numerus aduersum tria numerum. etenim trium epitrita sunt [114] quattuor, horum duplicia octo. Diapason autem et diapente in ratione tripla. sescuplaris enim et duplex simul conpositi efficiunt hunc eundem, id est decem et octo: quippe nouem aduersum sex conparatus sescuplaris inuenitur, cuius decem et octo numerus duplex est, triplex uero aduersum sex conparatus. Similiter etiam ea symphonia, quae disdiapason adpellatur, rationem obtinet quadrupli. additus enim triplex numerus epitrito numero conplet quadruplam quantitatem. et diapente symphonia addita diapason symphoniae triplam efficit quantitatem. diatessaron uero symphonia epitrita ratio est, ut saepe iam diximus. Ex his autem disdiapason constat symphonia. etenim decem et octo numerus sex numerum triplo anteit. Hunc autem ipsum decem et octo numerum epitriti ratione praecellit uiginti quattuor numerus. uiginti quattuor autem numerus aduersum sex conparatus quater tantus est. Rursumque sex numeri epitritus est octonarius numerus. huius autem ipsius triplus est is, qui in uiginti quattuor momentis inuenitur. idem autem uiginti quattuor numerus sex numeri quadruplus inuenitur.

XLVII. His igitur in hunc modum peragratis ad ordinationis ipsius considerationem reuertamur. Natis itaque [115] limitibus sescuplorum et item eorum quibus accedit pars sui tertia, quod genus a Graecis epitritum dicitur, et item eorum quibus accedit pars sui octaua, qui numerus epogdous ab isdem uocatur: ex his nexibus illa prima spatia, id est epogdoi spatiis epitritorum omnium interualla conplebat. (p. 36A.) Quae sunt igitur illa prima spatia? Illa scilicet quae continentur primitus descripta forma, quae ex duplicibus numeris est ordinata, in qua nascuntur sescuplares et epitriti. In hac uero, quae secundo loco descripta est, inueniuntur nasci epogdoi numeri, qui toni sunt. Deinde ait epogdoi spatiis epitrita conpleri omnia. hoc est etiam illa epitrita, quae sunt in sescuplaribus numeris. nam et in his epitrita ratio continetur, propterea quod epogdoa subputatione maior est sescuplaris numerus epitrito numero, id est uno tono. Eadem epitriti ratio etiam in duplici et triplici quantitate contineatur necesse est, nec inmerito. Prima enim symphonia est haec ipsa quae adpellatur diatessaron, in epitrito modo posita. et quia epitritus non solum ex duobus epogdois constat, sed etiam ex alio quoque aliquantulo scilicet, sicut diatessaron non ex solis duobus tonis constat, sed ex hemitonio, quod ueteres limma adpellabant: huius quoque rationis tractatum habens dixit singulorum epitritorum esse quandam portiunculam reliquam, hanc ipsam scilicet rationem hemitonii designans, quod ait tantum esse, quantum desit ducentis quadraginta [116] tribus aduersum ducentos quinquaginta sex, quo minus sit plenus epogdous numerus.

XLVIII. Quare rursum tertia est faciencda descriptio quae subest, ut non solum intellegendo sed uidendo etiam adsequamur, quid sit et quantum illud, quod epitritis deest epogdoa ratione dimensis. Sumentur itaque maiores numeri, ut totius uocis densitas et omnis quasi quaedam constipatio procedat, admittente id fieri maiorum summarum capacitate.

Descriptio tertia, quae est harmonica, iuxta epogdoam rationem modulans utramque symphoniam diatessaron et diapente. (uide descriptionem IX. [Calcidius, 116; text: Octaua 192, 64 Epitritus siue Quarta, 128 Hemiolius siue Quinta, Tonus siue Epogdous, Hemitonium siue limma, CXCII, CCXVI, CCXLIII, CCLVI, CCLXXXVIII, CCCXXIV, CCCLXIV1/2, CCCLXXXIV, XXIV, XXVII, XIII, XXXII, XXXVI, XL1/2, XIX1/2] [CHALTIM 04GF])

XLIX. Quis igitur primae portionis numerus conueniet institutae ratiocinationi? Nimirum centum nonaginta duo, quem sic inuenio. Sumo cum, qui ante omnes numeros ex tribus partibus constat, id est trientem. hunc octies sibi conplico: nascetur uiginti quattuor numerus. hunc ipsum uiginti quattuor numerum octies subputo: inuenitur is qui quaeritur numerus centum nonaginta duo, cuius tertia pars est sexaginta quattuor, dimidiata uero nonaginta sex. Sed quia epogdoi rationem discutere instituimus, adhibeo alium limitem distantem ab eo, duplicem eius qui est in summa, [117] trecentos octoginta quattuor. Dico numerum ducentos quinquaginta sex epitritum esse eius numeri, quem constituimus limitem summum, id est centum nonaginta duum. habet enim hunc ipsum numerum centum nonaginta duo et tertiam partem eius, sexaginta quattuor. Cuius limitis centum nonaginta duum epogdous numerus est ducenti sedecim. habet enim in se totum limitem centum nonaginta duum et eius octauam partem, uiginti quattuor. Huius ipsius ducentorum sedecim numeri epogdous est is, qui est in summa ducentorum quadraginta trium. continet enim ducentos sedecim et eorum partem octauam, id est uiginti septem. At uero ducentorum quinquaginta sex, quem epitritum diximus esse centum nonaginta duum numeri, epogdous est qui summam conplet ducentorum octoginta octo. habet enim eundem et octauam partem eius, hoc est triginta duo. Huius ipsius numeri, qui est in ducentis octoginta octo, epogdous numerus est trecenti uiginti quattuor, habens ipsum et octauam partem eius, id est triginta sex. Rursum huius ipsius numeri trecentorum uiginti quattuor epogdous est [118] numerus is, qui habet summam trecentorum sexaginta quattuor semis. habet enim ipsum et eius octauam portionem, quadraginta semis.

L. Supersunt duae summae, una quae est in ducentis quinquaginta sex, alia quae est in ducentis quadraginta tribus. Non possumus dicere ducentos quinquaginta sex ducentorum quadraginta trium epogdoum esse. non enim in numero ducentorum quinquaginta sex numerus ducentorum quadraginta trium totus continetur et eius octaua pars. est etenim octaua pars ducentorum quadraginta trium triginta et prope semis. at inter ducentos quinquaginta sex et item ducentos quadraginta tres soli intersunt tredecim numeri. non igitur epogdoi ratio inter hos numeros conseruari potest. Et quoniam epogdous in numeris idem est, qui est in musica tonus perspicuum est, quantum ad conplendum tonum desit supra dictis inter se numeris conparatis. Nec uero integrum hemitonium conseruari potest, unde recte addidit: ita ut ad perfectam cumulatamque conpletionem deesset aliquid epitrito, tantum scilicet quantum deest habita conparatione ducentis quadraginta tribus aduersum [119] ducentos quinquaginta sex. (p. 36B.) Quae ratio inuenitur etiam in ceteris numeris, qui sunt in formula. Certe conueniens oratio disputanti. Iste enim Timaeus, qui in hoc libro tractat, ex Pythagorae magisterio fuit, quem rationabiliter inducit Plato domesticis et familiaribus sibi probationibus utentem docere animae naturam congruere numeris, concinere etiam modulaminibus musicae.

LI. Nunc quoniam ex quibus constet anima mundi uirtutibus, uelut ex partibus membrisque coagmentata, et quem ad modum isdem uirtutibus natura eius numerisque modisque conueniat, palam factum est, quod illud propositum exequens ad hunc tractatum descenderit Plato, manifestandum est, ut rationabili ductu ad destinatum operis effectum ratione ac uia peruenerimus. Uult igitur animam sensibilis mundi tamquam permissa usurpandi licentia nasci, cognitricem tamen rerum omnium, quae sunt tam intellegibiles quam sensibiles. Est porro Pythagoricum dogma similia nonnisi a similibus suis conprehendi. Quod etiam Empedocles sequens ait in suis uersibus:

[120] Terram terreno conprendimus, aethera flammis,

Umorem liquido, nostro spirabile flatu,

Pacem tranquillo, litem quoque litigioso.

Haec quippe constituebat elementa et initia uniuersitatis, ex quibus animae quoque censebat constare substantiam. proptereaque penes eam omnium rerum esse plenam scientiam simili suo similitudinem habentia conprehendentem.

LII. Atque ipse etiam Plato hoc ipsum adserens animam ex omnibus initiis conflat, ut et ipsorum initiorum et quae initia sequuntur et prorsus omnium rerum existentium scia esset ac de omnibus iudicaret. Denique postquam commiscuit eam ex iis uirtutibus, ex quibus conponendam putauit, et conpositam diuisit in partes iuxta quasdam geometricas et arithmeticas et musicas rationes, hoc addidit: Tunc hanc ipsam unamque eius seriem secuit in longum et ex una duas fecit easque mediam mediae in speciem chi Graecae litterae coartauit curuauitque in orbes, quoad coirent inter se capita. orbemque orbi sic inseruit, ut alter eorum aduerso, alter obliquo circuitu rotarentur. (p. 36C.) Hoc etiam addidit quibusdam interpositis: Itaque ut ex eiusdem diuersique natura cum essentia mixtis coagmentata indigete motu et orbiculata circuitione in se ipsam reuertens cum aliquam uel dissipabilem substantiam offenderit uel indiuiduam, facile recognoscit, quid sit eiusdem indiuiduaeque, quid item diuersae dissolubilisque naturae. causasque omnium quae proueniunt uidet [121] et ex iis quae accidunt quae sint futura metitur. (p. 37A.)

LIII. Ex quo perspicuum est, cum sint antiquissima initia rerum essentia siue substantia et haec duplex, altera indiuidua, diuidua altera, naturaeque gemina diuersitas longe uetustissima, conflatam animam ex utraque substantia, eademque et item diuersa natura, constare ex omnibus originibus. ideoque naturam eius numerorum naturae maxime conuenire, quos constet antiquiores esse etiam ipsis geometricis formis. Geometricae formae in aliquo numero inueniantur necesse est, ut trium et quattuor et item plurium laterum figurae. rursum quae uocantur hexahedra et octahedra. haec quippe sine numeris esse non possunt, numeros uero sine his formis esse nihil inpedit. Sic igitur antiquissima numerorum natio esse inuenitur omnibus rationibus. Ipsorum porro numerorum initia et principia sunt singularitas et item duitas, siquidem has duas ceterorum numerorum origines esse constat. Qua ratione concluditur animam ex duplici concretam substantia geminaque natura numerorum potentiae concinentem uiuificantemque caelestia corpora animaliaque, in quibus insit [122] ratio et disciplina, habere omnium rerum conscientiam, ex quarum potentiis ipsa constet.

LIV. Haec est illa rationabilis mundi anima, quae gemina iuxta meliorem naturam ueneratione tutelam praebet inferioribus, diuinis dispositionibus obsequens, prouidentiam natiuis inpertiens, aeternorum similitudine propter cognationem beata, dissolubilium rerum auxiliatrix et patrona, cuius in consulendo ratiocinandoque uirtutis in moribus hominis adparent insignia, qui cultor eximius dei diligentiam mansuetis inpertit animalibus. Isdem quippe uirtutibus animae quibus sensilis mundus fouetur, quando ad ceteros uitales uigores, qui sunt communes hominibus et bestiis, stirpibus etiam, id est crescendi, mouendi semet adpetendique et imaginandi, accedens ratio propriam hominis animam perficit, ut non solum uitae conpos sit, sed etiam bene uiuendi non desit optio. Atque ita naturalis et rationabilis item animae contubernio uita hominum temperatur.

LV. Quod quidem uerum esse testatur eminens quaedam doctrina sectae sanctioris et in conprehensione diuinae rei prudentioris, quae perhibet deum absoluto inlustratoque sensili mundo genus hominum instituentem corpus quidem eius parte humi sumpta iuxta hanc effigiem aedificasse formasseque, uitam uero eidem ex conuexis accersisse caelestibus postque intimis eius inspirationem proprio flatu intimasse, inspirationem hanc dei consilium animae rationemque significans. Et ratio dei deus est humanis rebus consulens, quae causa est hominibus bene beateque uiuendi, si non concessum [123] sibi munus summo a deo neglegant. Ac de anima quidem mundi ex duabus essentiis, eiusdemque et item diuersae naturae concretione conflata, deque diuisione eius iuxta rationes harmonicam, arithmeticam, geometricam facta, quoue modo natura eius numeris sonisque conueniat, satis dictum est.

V.

DE STELLIS RATIS ET ERRANTIBUS.

LVI. Nunc quem ad modum animae sectio sectioni caelestium membrorum inflexionique conueniat circulorum, quorum motibus concurrat animae conuersio, prosequemur. Artificialiter quippe satis agit, ut ostendat animam pari qua caelestia ratione institutam facile cognationem suam recognoscere: uel quia dogma eius huius modi est uniuersi motus initium penes id esse, quod ex se ipso mouetur. nec est quicquam nisi anima, quod ex se moueatur. Unde perspicuum est eandem fore mundi quoque motus originem et causam. Fertur porro mundus in gyrum. prius igitur animae motus gyris circuit [et] anfractibus, ut omne caelestis conuexi corporeum isdem orbitis circumferatur. Quod autem ex semet ipsa moueatur anima, declarat idem, cum differentiam faciens [124] opinionum et scientiae dicit haec: Ut igitur ex eiusdem et diuersi natura cum essentia mixtis coagmentata indigete motu et orbiculata circumfertur agitatione in se ipsam reuertens, cum aliquam uel dissipabilem substantiam offenderit uel indiuiduam, facile recognoscit, quid sit eiusdem indiuiduaeque, quid item diuersae dissolubilisque naturae. causasque omnium quae proueniunt uidet et ex iis quae accidunt quae sint futura metitur. motusque eius rationabilis sine uoce, sine sono cum quid sensile spectat circulusque diuersi generis sine errore fertur ueridico sensu et certa nuntiante cunctae animae, rectae opiniones et dignae credulitate nascuntur. Porro cum indiuiduum genus semperque idem conspexerit, ea quae sunt motu intimo fideliter nuntiante, intellectus et scientia conualescunt. Quae quidem omnia in anima fieri eidemque insigniri palam est. (p. 37A-C.)

LVII. Hoc idem aliquanto apertius significat in Phaedro dicens ita: Omnis anima inmortalis, quia quod semper mouetur semper in uita est. At uero quod aliud mouet, aliunde sumpta uirtute motus, pausam mouendi [125] patiens pausam quoque uiuendi patiatur necesse est. Solum ergo quod se ipsum mouet, ut quod numquam motum suum deserat, numquam mouere se desinit. quin ceteris etiam, quae motum ex natura sua non habent, fons et initium motus fit. Initium porro sine ortu, quando quae gignuntur ex initio creantur, ipsum porro ex nullo initio. nam si ex aliquo, initium non erit initium, quando cuncta quae gignuntur ex initio sint oportet. Et quia caret generatione, caret etiam morte. quippe initio sepulto neque ipsum ex aliquo reparabitur nec quicquam ex eo. nimirum enim ex initio cuncta, quae sunt in generatione, subsistunt. Sic ergo motus quidem initium, quod intimo et genuino motu mouetur. hoc porro nec nasci nec emori fas est, aut uero omne caelum omnemque genituram labefactatam consistere nec ullum remedium fore quo demum, quae moueri conseruationis rerum exigat causa, recreentur. Quare ostensa inmortalitate eius, quod ex se mouetur, animae mentisque inmortalitas reuelata est. Omne enim corpus, quod quidem habet intra se motiuum uigorem, cum anima est, quod uero extra, sine anima: siquidem haec animae natura sit. Quod cum ita sit, adparet animam solam fore, quae ex se ipsa [126] moueatur. proptereaque positam extra ortus interitusque necessitatem. (p. 245C-246A.)

LVIII. Hanc igitur, inquit, constitutionem deus tamquam seriem in longum scidit et ex una duas fecit easque mediam mediae in speciem chi Graecae litterae coartauit curuauitque in orbes, quoad coirent inter se capita. orbemque orbi sic inseruit, ut alter aduerso, alter obliquo circuitu rotarentur. Et exterioris quidem circuli motum eundem, quod erat eiusdem naturae consanguineus, cognominauit, interioris autem diuersum. Et exteriorem quidem circulum, quem eundem cognominatum esse diximus, a regione dextera per sinistrum latus usque ad dexterum inflexit, diuersum uero per diametrum in sinistrum latus, eidem et simili illi circumactioni uirtute pontificioque rotatus dato. Unam quippe ut erat eam et indiuisam reliquit, interiorem uero scidit sexies septemque inpares orbes fabricatus est iuxta dupli et tripli spatia, orbesque ipsos contraria ferri iussit agitatione: ex quibus septem tres quidem pari uelocitate, quattuor uero et sibimet ipsis et ad conparationem ceterorum dispari dissimilique sed cum ratione motu. (p. 36CD.)

[127] LIX. Rursum quo etiam expertibus astronomiae adsecutio tradatur aliquatenus, ea quae ad praesentem tractatum pertinent breuiter dilucideque, prout natura eorum est, explicabuntur. Ait Plato mundi formam rotundam esse et globosam. terram item globosam in medietate mundi sitam, eamque puncti quidem instar obtinere, quod ad positionem pertinet, quod uero ad exiguitatem, notae cum uniuersae rei magnitudine conparatam. Sed, opinor, dixisse hoc eum non sufficit, nisi hoc ita esse euidentibus ostendatur rationibus. Quatenus igitur est mundi forma teres et globosa? Principio caelestium ignium ortus uelut emergentium ex imo peragrationesque cum certis exaltationibus et deinceps descensionibus usque ad occasuum submersionem, eorumque rursum ipsorum ortus ex eodem loco et item occasus in occiduum mare testantur ambire se diebus ac noctibus caeli extimam superficiem. Dehinc quod ex qualibet regione terrae dimidia et in summitate posita mundi pars uideatur a nobis, inferior uero non uideatur nisi dierum et noctium uicibus et successione superior reddita, obiecta et uisui nostro obsistente terra. Tum quod ex omni uisu omnes lineae undique uersum porrectae usque ad extimos ambitus caeli aequales uideantur, similiter ut circuli, cuius a puncto radii peruenientes usque [128] ad extimam circumactionem aequali mensura sunt. Praeterea quod signifer circulus obliqua uertigine leuans in ortum signa certa ex aduerso consistentia diametroque distantia, signa alia signis orientibus condat et premat in occasum: item ut in rotae uertigine, cuius cum certa pars ascendat descendit eius aduersa, quod in alia forma nisi in sola rotunditate non prouenit.

LX. Sphaerae autem similitudo in effigie terrae multimode conprehenditur: uel quod non isdem momentis temporum dies ubique inlucescit noxque succedens umbras facit, sed tam ortus quam occasus in eois quidem citius fiunt, in occiduis uero regionibus tardius, ut perspicuum sit esse aliquam elatiorem eminentiam inter utramque caeli plagam quae obiecta, priusquam sol fiat excelsior, teneat noctis umbras: uel quod lunae defectus idem ubique eodemque momento accidens diuersis temporibus notatur, orienti quidem uicinis regionibus tardius, ceteris uero pro locorum diuersitate, propter anfractus metasque et naturales eminentias terrae non isdem ubique curriculis inlustrante sole terrae plagas, ideoque luci eius e diuerso terrenis umbris etiamnunc obstantibus et a lunae inlustratione prohibentibus, cum lunae labor nocturna tempestate fiat. Quid quod globositas terrae liquido adparet inter aquiloni septentrionique et item austro meridieque subiecta, cum ex utraque regione huc atque illuc nocturnis itineribus commeantes incognitas sibi [129] stellas spectant cum admiratione nouitatis, cum sit euidens non regionum stellas esse proprias, sed homines inpediri, quo minus omnes uideant sciantque, terrae molibus atque exaggerationibus uisui obiectis. Ex quo concluditur terram sphaerae [globo] similem esse, cuius ex omnibus regionibus crescere in molem superficies conprehendatur.

LXI. Idem hoc etiam naturaliter intellegi et conprehendi potest: siquidem omnia, quae in aliquo pondere sunt, undique et ex qualibet parte directo tenore descendentia ad unum punctum medietatis commeent descensusque rigidi tractus faciant in modum et speciem linearum a latiore exordio profectarum et angustiore semper tramite usque ad puncti sedem peruenientium, eandem puncti sedem aequalibus undique circumsistentibus angulis, quae est imago rotunditatis. Porro quod omnia in qualicumque pondere festinent ad medium sic probatur, quod etiam ui extrinsecus adhibita sibi pleraque pondera, ubi primum uis recesserit, secundum naturam prona in terram feruntur: ut in iaculorum tormentis, quae quam diu uiget pulsus suspensa uolitare et secare auram uidentur. ubi porro uis illa quae inpellebat defecerit, conuerso mucrone descendunt ad terram, quae medietas mundi est, festinantia.

LXII. Maris etiam et totius aquae, cum est in tranquillitate stabili, forma et species adparet globosa. Quae enim stantes in litore uidemus ultra fretum, ut arborem turrimue aut etiam in eodem freto nauim, haec iacentes, exaequata [130] facie uisuque cum dorso et superficie maris, aut omnino non uidemus aut multo certe minora quam prius uidebantur, obsistente uidelicet contemplantibus marina incuruitate. Atque etiam in nauigando saepenumero, cum de naui terra nondum uideretur, ascensa arbore uidere nautae, scilicet ut praetexto oppositae molis emenso libere iam ex altiore despectu subiecta undique considerentur. Artificialiter quoque considerantes inuenimus aquae placidae et quiescentis globositatem: siquidem natura tributum sit, ut ex superioribus locis umor in depressiora defluat. Sunt porro celsiora quidem ea, quae a puncto terrae plurimum distant, humiliora uero, quae minimum. (uide descriptionem X. [Calcidius, 130; text: [Alpha], [Beta], [Gamma], [Eta], [Kappa]] [CHALTIM 04GF]) Quare si ponamus aquae superficiem planam et in directa linea positam, ut est [Alpha][Beta][Gamma], dehinc a puncto terrae, ut puta [Kappa], sursum uersum ducatur linea [Kappa][Beta], coniungantur autem extimae superficiei partes duabus lineis his [Kappa][Alpha] et [Kappa][Gamma]: maiores erunt utraeque hae lineae [Kappa][Beta] lineae conparatae. quam si exaequare uoluerimus, perueniet incrementum usque ad [Beta][Eta], et erit uera superficies in [Alpha][Eta][Gamma]. Itaque ex superioribus partibus tam [Alpha] quam [Gamma] fluet aqua in humiliorem [Beta] usque eo, quoad conpleto uase a fundo [Kappa] contegatur incremento aquae etiam [Beta], et perueniatur usque ad [Eta], quo aequabiliter se per omnia membra fundat aqua cum ambitu cumuli. Ex quo perspicuum est marinam quoque et totius aquae superficiem globosam esse, siquidem una eademque sit ratio uniuersitatis et partium.

[131] LXIII. Quod si quis ad cacumina montium prolixitatemque et saxosam asperitatem aspiciens similem dicat esse ad tornum leuigatae pilae [deformitatem asperiorum montium], non recte sentit. non enim nos terram globum esse dicimus sed globosam, nec pilam sed similem pilae. Certe totius terrae magnitudinem animo rationabiliter concipientes ueritatem non uisu et sensibus inuestigamus, sed ad rationis intellegentiaeque remedia potius examinationemque deducimus.

LXIV. Nunc iam, quo pacto mediam mundi sedem obtineat, considerabitur. Opinor, si media non est atque a medietatis rigore deflectit, non ex omni et qualibet sui parte dimidietatem caeli supra se, dimidietatem uero alteram infra se habebit. nec lineas porrectas ex qualibet nota et usque ad extremum ambitum mundi peruenientes aequales inuicem et aequalia spatia linearum non esse nullus docet. minime ergo a medietate deflectit. Quod uero cum amplitudine uniuersae rei conparata notae obtineat modum, declaratur acie uerutorum, qui gnomones adpellantur a mechanicis, ad faciendam [132] solariis umbram, qua declarantur horae. Quippe mechanici horologia instituentes per omnes prouincias omnesque etiam plagas habitabiles sumunt sibi promisce atque indifferenter horum ipsorum gnomonum mucrones pro puncto et medietate solstitialis pilae. nec errant. Ergo si est una uera et certa medietas solstitialis pilae, omnes autem notae atque omnia puncta ex omni regione terrarum adsequuntur ueram istam solis medietatem: perspicuum est, quod omnis terra puncti uicem habeat aduersum solis globum conparata. Sed de forma quidem totius mundi, terrae etiam, hoc amplius de eiusdem media positione, conparatione quoque aduersum uniuersi corporis inmensitatem hactenus dictum.

LXV. Sed enim caelite sphaera uertente semet circa fixos et manentes semper polos continuantemque eosdem polos axem, cui adhaeret medio media tellus, comitatur uertiginem caelitis sphaerae stellarum omnium populus et promisce signa caelestia gyris aequabiliter ex propria conuersione distantibus depingentia circulos aduersos atque obuios axi. quorum multitudo uincit dinumerationem. pauci tamen nobili celebres adpellatione, quos scire utile est ad spectaculum caelestis choreae. Unus, qui excelso cognitoque nobis et perspicuo polo uicinus est, septentrionalis adpellatur ob constellatum sibi sidus septentrionis. alter aduersus, aequalis huic, iuxta submersum latentemque semper polum ipse etiam latens, [133] antarcticus. medius et maximus omnium bis diuidens sphaeram aequidialis, quem isemerinon adpellant, propterea quod subiectis sibi regionibus terrae noctes omnes diebus omnibus aequales exhibet. nihiloque minus in aliis quoque minime subiectis sibi regionibus, quae solis ortus et occasus uident, cum idem sol ad hunc se adplicuerit circulum, pares horas diei noctisque metitur.

LXVI. Inter hunc porro et arctoos hac atque illac duo tropici, aestiuus et brumalis: hic e regione nostra uicinus aquiloni, brumalis austro propinquus. per quos obliquus curuatur signifer, et ipse maximus circulus contingens tropicos singulis signis, aestiuum quidem Cancro, brumalem autem Capricorno. idemque aequidialem bis secat circulum et ipse ab eo totiens secatur per Chelas et Arietem, sub quem sol et luna feruntur ceterique ignes qui uocantur planetes: Phaenon idemque Saturni, et Phaëthon Iouis, Pyrois [134] quoque Martius, item Lucifer Ueneris, qui alio quoque censetur Hesperus nomine, praeterea Stilbon, Mercuriale sidus. Dicitur etiam circulus finalis, quem noster uisus imaginatur, horizon Graeco nomine, limitans mundum diuidensque in duas partes iuxta hominum uisum, quando obiectu terrae solum id hemisphaerium quod superne fuerit uidetur, alterum interim latet sub australi polo quem, ut ait poëta,

Sub pedibus Styx atra uidet Manesque profundi. magnus et ipse et maximos secans gemina sectione aequidialem atque zodiacum: unde fit, ut signorum diametro a se distantium alterum quidem in ortu, alterum adpareat in occasu. Hunc autem ipsum bifariam diuidit meridialis, qui mesembrinos dicitur, maximus hic quoque per ambos curuatus polos, sed qui rectus intellegatur aduersum finalem, quem urget. meridialis adpellatur, quia medio die per eum sol excelso itineris elatior terram directo despicit nutu. (uide descriptionem XI. [Calcidius, 134; text: Occidens Capricornus, Oriens Cancer, Polus arcticus, Polus antarcticus, Zodiacus circulus, Septentrionalis, Tropicus aestiuus, Aequidialis circulus, Tropicus brumalis, Australis, Meridialis circulus] [CHALTIM 05GF])

LXVII. Sed aequidialis quidem et qui latera eius circumsistunt tam magnitudine quam positione fixi confirmatique. Zodiacus autem magnitudine quidem fixus et firmo cardine, positione etiam iuxta caelum rata, iuxta nos tamen [135] praeponderat pro obliquitate uarie nutans aliterque nobis atque aliter insistens. Meridialis quoque et item finalis, quod ad magnitudinem spectat, uigorati sunt, quippe maximi, sed positione nutant per diuersas terrae plagas his et item aliis se adplicantes. At uero uicini polis, id est septentrionalis et huic diuersus antarcticus, neque magnitudine neque positione solidati sunt, sed pro differentia regionum aquilentanae itemque australis apud quosdam maiores, apud alios minores putantur. contra meditullium tamen terrae, id est ubi sub aequidialem circulum zona se porrigit, exusta ardore flammanti proptereaque inhabitabilis est, utrisque polis illic uisibilibus et perspicuis, per quos limes it partes mundi determinans.

LXVIII. Etiam illud addendum ceteros circulos id ipsum esse circulos iuxta definitionem, quae docet circulum esse planam figuram, quam una linea circumducta contineat: itaque singulos singulis lineis circumductis contineri. signiferum uero ex multis constare in speciem circuli tympanorum, in cuius latitudine signorum adumbrantur figurae. secat porro latitudinem eius circulus, qui inter signa medius adpellatur, existens maximus, contingens utrumque tropicum [136] et aequidialem bis secans. reliqui extimi duo signiferae latitudinis circuli huius ipsius, qui inter signa medius uocatur, breuiores sunt.

LXIX. Igitur fixae quidem stellae nec errantes et item poli cum maxima cunctaque amplexu proprio continente sphaera, quae aplanes uocatur, circumferuntur una simplicique circa illam agitatione, adhaerentes ei quaque circumegerit circumactae, unam et eandem semper positionem obtinentes ordinemque inmutabili tenore seruantes neque umquam uel in corformatione uel in ortu uel in quantitate uel etiam in colore admittentes ullam mutationem. Sol uero et luna et ceteri quinque qui uocantur planetes una quidem maioris globi conuersione rapiuntur ab oriente in occidentem per dies singulos item ut illae ratae atque inerrabiles stellae, uarias tamen alias agitationes facere uidentur, cum uel in praetereuntis signi locum migrant tamquam uniuersi globi motui contrarios motus agentes, uel cum ab aquilentanis ad australia et contra latiore deflexione oberrant atque ab aestiuo ad brumalem tropicum et inde demum ad aestiuum reuertuntur. Cuius quidem causa esse signiferi orbis latitudo aestimatur. atque etiam in ipsius zodiaci latitudine obliqua modo ad [137] aquilonem, modo ad austrum uertentes cum quidem aquiloni se adplicant, elatiores, cum uero austro, humiles cognominantur. idque ipsum non omnes peraeque, sed alii magis, quidam minus. Uidetur etiam non nulla intuentibus in quantitate diuersitas, siquidem e longinquo minores, de proximo, cum ad ima uergunt, maiores uideantur necesse est. proptereaque etiam in motu non aequa uelocitas, quod aequa signorum dimensa non aequis uideantur conficere temporibus, sed citius quidem tunc, cum ex proximitate maiores adparent, tardius uero, cum longius a terra remoti minores uidentur.

LXX. Euagatio tamen in latum, quae fit in zodiaco, non aequa est omnium: quippe solis minor quam ceterorum ignium. tota enim euagatio sub unius portionis aestimationem uenit. lunae uero et Luciferi iuxta opinionem ueterum uirorum longe maior ad duodecim fere portiones, Mercurii fere ad octo partes, Pyrois et Phaëthontis ad quinque, Saturni ad tres portiones. Obeunt porro signiferi orbis circulos in longum, id est qua finis exordiique confinium est. luna quidem dierum et noctium spatiis XXVII et tertia parte diurni nocturnique spatii dimetitur. sol item anno, id est CCCLXV diebus et propemodum quarta diurni et nocturni spatii. Lucifer et Stilbon inparibus quidem gressibus, isdem tamen paene temporibus quibus sol cursus conficiunt, modo incitato uolatu conprehendentes eum, modo pigro tractu [138] demum ab eodem conprehensi. Pyrois paene biennio, Phaëthon prope annis duodecim, Phaenon triginta annis modico minus. proptereaque solis peragrationibus effulsionibusque et obscurationibus, quas ortus et occasus uocamus, minime concurrunt. quippe luna quidem post conuentum coitumque solis, quia prior conuenit ad destinatum, prior uesperi semper adparens et exoriens, matutina conditur in occasum. contra Phaenon et Phaëthon et Pyrois, quia tardius quam sol signorum spatia peragunt, tamquam ab eo conprehensi et praeteriti semper uespere occidentes exoriuntur matutinae lucis auspicio. Lucifer porro et Stilbon concurrentes soli iuxtaque eum plerumque comitantes, conprehendentes etiam et ab eo inuicem conprehensi si quidem uespere orientur, condentur in aliam uesperam, si matutino inlucescent, in aliud mane mergentur. Etenim ceteris erraticis stellis a sole longo interuallo recedentibus, ut plerumque diametro distent, Stilbon et Lucifer circa solem semper uidentur, Stibon quidem uiginti momentis non amplius, id est duabus unius signi partibus uel ad aquilonem uel non numquam ad austrum propensior, Ueneris uero prope quinquaginta momentis ad orientem occidentemque discedens.

[139] LXXI. Ortus autem uarie dicitur: proprie quidem prima stellarum et solis effulsio et ultra finalem circulum elatio, promisce uero primus splendor solis inuehentis diem. hunc poëtae iubar et interdum auroram cognominant. tertia, quae adpellatur acronychos, cum sole occidente astrum diametro distans in parte orientis uidetur. Similiter occasus proprie quidem primus descensus infra circulum limitantem, aliter tamen etiam prima stellae alicuius obscuratio sole obumbrante. tertia acronychos, cum sole oriente diametro distans mergitur stella. Ortuum uero et occasuum, quorum sol auctor est, hoc est effulsionum et occultationum, quidam matutini, quidam uespertini sunt. Matutinus ortus dicitur, quotiens solis splendore praeuento stella quaepiam ante ortum eius adparet, ut canicula. uespertinus, cum post occasum solis primitus exoriens astrum uidetur, ut lunam nouam dicimus exoriri. Similiter occasus matutinus quidem, quotiens stella, quae pridie ante solem exorta erat, proximante sibi sole splendore eius obumbrata obscuratur et latet, ut lunam uidemus, uespertinus uero, cum in occasu positam stellam aliquam sol consecutus primum eam corusco splendore condit.

[140] LXXII. Positionem uero atque ordinem conlocationis globorum uel etiam orbium, quibus conlocati feruntur planetes, quidam ex Pythagoreis hunc esse dixerunt: citimum quidem terrae praecipue esse lunae globum, post quem Mercurii secundo loco, supra quos Luciferi, superque eum solis, ultra quos globum Martium, ulterius Iouium, ultimum uero et uicinum aplani stellisque adhaerentibus ei Saturnium sidus: scilicet ut inter planetas sol medius locatus cordis, immo uitalium omnium praestantiam obtinere intellegatur. Consentit his Alexander Milesius ita dicens:

Sortitos celsis replicant anfractibus orbes:

Uicinum terris circumuolat aurea luna.

Quam super inuehitur Cyllenius. alma superne

Nectareum ridens late splendet Cytherea.

Quadriiugis inuectus equis sol igneus ambit

Quartus et aetherias metas. quem deinde superne

Despicit Armipotens. sextus Phaëthontius ardor

Suspicit excelsum brumali frigore sidus:

Plectricanae citharae septem discriminibus quos

Adsimulans genitor concordi examine iunxit.

LXXIII. Pythagoreum dogma est ratione harmonica constare mundum caelestiaque distantia congruis et consonis [141] sibi inuicem interuallis inpetu nimio et uelocitate raptatus edere sonos musicos. Quem secutus Eratosthenes motu quidem stellarum sonos musicos edi consentit, sed ordinem conlocationis non eundem esse dicit. Statim quippe post lunam secundam altitudinem a terra soli dat memorans fabulose Mercurium commenta recens a se lyra, cum caelum ascenderet, primitus transeuntem per ea, quae in motu planetum ad organicum modum personabant, a se inuentae lyrae similem miratum, quod imago a se inuenti operis in caelo quoque reperiretur stellarum conlocatione, quae causa esset concinentiae recensere. primum se a terra transmisisse lunae globum, post quem superasse solis, dehinc Mercurii Stilbontis et ceterorum cum aplani summa et excelsa. Mathematici tamen neque hanc neque unam omnes ordinationem stellarum errantium ponunt, sed solem quidem post lunam, ultra hunc autem quidam Mercurium, quidam alium aliquem ex residuis conlocant. Plato etiam in hoc ipso Timaeo primam altitudinem a terra usque ad lunarem circulum, secundam usque ad solem liquido dimensus est. etiam in Politia, non ordinationem modo commemorans planetum, sed singulorum [142] magnitudines, uelocitates, etiam colores, hoc est splendores ac serenitates notans, axem caelitem fuso circulosque axem ambientes tam extimos et uicinos polis quam medios tres uerticulis conparans. (uide descriptionem XII. [Calcidius, 142; text: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, Luna, Mercurius, Uenus, Sol, Mars, Iuppiter, Saturnus, Aplanes, Ordo secundum Pythagoreos, Ordo secundum Eratosthenem] [CHALTIM 05GF])

LXXIV. Superest ut tractatui, qui est habitus de stellis errantibus, illud addatur quasdam earum sequaces esse, quas adpellant hypolipticas mathematici, ut sol et luna sunt. Hi quippe ignes numquam ad praecedentia signa transitum faciunt, sed ad ea semper quae sequuntur, proptereaque nec subsistunt in motu nec regradantur umquam. Alias uero stellas non numquam praeire, non numquam deseri, ut ceterae, quae interdum stare, interdum redire pro spisso motu uidentur. Est quippe sequacitas uisum imaginatioque stellae uelut ad sequentia signa pergentis atque ad orientem transeuntis, ut a Cancro ad Leonem. statio uero uisum et imaginatio stellae diu manentis in eodem loco iuxta aliam fixam stellam nec errantem. porro regradatio uisum et imaginatio stellae propter stationem, quasi ad contrarium iter prioris itineris prouectio. Quae omnia ita fieri nobis uidentur, sed reapse non ita fiunt, ut uidentur. Causa uero erroris in contemplando ea est quod, cum per proprios orbes ferantur seu [143] globos idem planetes infraque aplanis orbis excelsa, nobis e regione terrae uidentibus, obiectu aërii corporis inpediente aspectum, zodiacum exteriorem orbem peragrare uideantur. Faciendum ergo, ut expositis demonstratisque errorum causis falsa opinio conquiescat.

LXXV. Est igitur totius mundi talis constitutio ex corporibus materiisque integris prouidentiae gubernaculis ad motum aeternitati conuenientem directa motuique proprio similem formam praeferens globeam. Uerum ad dinumerationem conuersionesque temporum, inmutationesque et diuersitatem terrenorum stellarum errantium uarius motus necessarius omnibus, qui nunc accidunt, prouentibus auctoritatem dedit. Quippe simplex atque uniformis aplanis, utpote eiusdem naturae, rata atque eadem semper conuersio aequalis et ordinata. errantium uero orbiculata quidem et ipsa, sed neque aequalis et inordinata uariaque, nec una sed multiformis.

LXXVI. At uero sub luna usque ad nos omne genus motuum, omne etiam mutationum, prorsus ut est in uetere uersu Naeuii:

Exuuiae, rabies, furiarum examina mille.

Namque generatio et item mors in isto loco, incrementa [144] quoque et inminutiones et omnifaria commutatio transitioque ex locis ad loca. quae cunctae passiones originem trahunt ex motu planetum. Quod tamen [hac ratione] hactenus dicitur, ne quis putet illa aeterna et beata generatorum et occiduorum causa sic esse disposita, quin potius illa quidem habere congruum felicitati suae cursum, haec uero ex accidenti quodam et aliquatenus consentienti cum illis consortio imitari, quoad possunt, diuinam felicitatem. Ut enim uniuersae rei motus similis esset semperque in orbem rotaretur, ipsa haec agitatio uita, actus atque operatio mundi existens et uita diuina, necesse fuit terram mediam manere, circa quam, quae per medium ferrentur, irent. Terra porro manente ignem diuersam regionem capessere leuem altiuagam, quae materiam sequebatur. hisque late distantibus ratio poscebat ceteras quoque aëris et item aquae materias inseri medias continuandi totius corporis causa. His porro ad unam ueluti seriem continuatis demum erat necesse fore aliquam ex alio ad aliud elementum transfusionem, cum eorum [145] silua sit utrobique mutabilis, ipsarum autem materiarum uis et natura contraria.

LXXVII. Causa itaque mutationum ex uario motu planetum. Nam si una eademque esset perinde ut fixarum stellarum circumuectio, unum semper eundemque modum obseruantibus omnibus stellis, ne ista quidem ulla proueniret diuersitas. At nunc conuersiones et aequinoctia processusque et regradationes per latitudinem perque altum maxime quidem solis et lunae, tum ceterorum quoque siderum uices temporum mutant et omnem istam inportant commutationem atque inconstantiam. Quae quidem inconstantia non ita, ut nobis uidetur, prouenit. Nulla enim in diuinis actibus inconstantia, sed ut ita uideatur fit ex eo, quod illis positis et inmobiliter adhaerentibus propriis circulis, per quos feruntur aequali semper ordinatoque gressu, noster uisus ferri ea per altiora conuexa signiferi orbis imaginetur, ex ordinatione rati et aequabilis motus nascente motu praepostero iuxta uisum hominum consequenter. Est enim aequalis quidem motus, qui aequalia spatia aequalibus curriculis temporum conficit sine pigritia uel incitatione. ordinatus uero, in quo neque resistitur nec retrorsum reditur, sed ad proxima quaeque moderato incessu peruenitur. Uidentur tamen nobis omnes quidem planetes non aequali motu, quidam tamen inordinata quoque agitatione ferri.

LXXVIII. Quam igitur causam dicemus huius erroris [146] praesumptionisque? Supra memoratam a Pythagora intellectam quod, cum in globis suis consistentes ferantur, per zodiacum ferri languente uisus acie putentur. Id adeo in aliquo ex errantibus, immo in eo, per quem uidentur omnia, sole consideretur. (uide descriptionem XIII. [Calcidius, 146; text: [Alpha], [Beta], [Gamma], [Delta], [Theta], Aestiua conuersio, Autumnale aequinoctium, Hiemalis conuersio, Aequinoctium ueruum, XCII semis, XCIV semis, XC et parte octaua, LXXXVIII et octaua parte] [CHALTIM 06GF]) Sit enim zodiacus circulus per [Alpha][Beta][Gamma][Delta] notas circumactus, cuius et uniuersi mundi in medietate, iuxta quam stipatam manere dicimus terram, posita sit littera [Theta], per quam lineae duae dirigantur, bis secantes circulum in aequalia dimensa quattuor, hae [Alpha][Gamma] et [Beta][Delta], diametros utraque, intellegaturque [Alpha] in exordio Arietis locatum, [Beta] in exordio Cancri, item [Gamma] in regione Librae, [Delta] Capricorni. Ergo sol accedens ad [Alpha] facere uidetur aequinoctium uernum, ad [Beta] autem aestiuam conuersionem, item ad [Gamma] autumnale aequinoctium, ad [Delta] hiemalem conuersionem. Aequales ergo partes mundi quattuor has [Alpha][Beta]. [Beta][Gamma]. [Gamma][Delta]. [Delta][Alpha] iniquis et inparibus temporibus uidetur circumire. siquidem ex aequinoctio uerno usque ad aestiuam conuersionem spatium [147] caeli quod interiacet nonaginta fere et quattuor semis diebus et noctibus conficit, ex conuersione uero aestiua usque ad autumnale aequinoctium nonaginta et duobus semis diebus et noctibus peruenit, ab autumnali porro aequinoctio pergens ad brumalem conuersionem octoginta et octo diebus peruenit et octaua parte unius diei. residuum item spatium, quod inter brumalem conuersionem et uernum aequinoctium interiacet, nonaginta fere diebus et parte octaua diei conficit. proptereaque omnem circuli meatum trecentis sexaginta et quinque diebus ac noctibus et parte quarta diei propemodum obire consensu omnium creditur: e regione Germinorum tardissimus, e finibus Sagittarii uolucer, medius in transitione tam Uirginis quam etiam Piscium. Fieri tamen non potest, ut contra naturam suam diuinitate praeditam faciant aliquid uel patiantur inordinatum. Ex quo adparet per suum circulum et solem et ceteras stellas meantes aequabiliter et ordinate nobis e regione terrae spectantibus uideri per [Alpha][Beta][Gamma][Delta] circulum, qui est non solstitialis sed zodiacus, meare.

LXXIX. Quia igitur non per hunc zodiacum circulum sol, sed per alium solstitialem, qui est eius proprius, incedit, siquidem utriusque circuli punctum unum et idem esset in [Theta], eadem ratione diuisus solstitialis, qua zodiacus, in isdem uitiis et [148] iniquitatibus inueniretur, eodemque modo [Alpha][Beta][Gamma][Delta] circuli partes aequales quattuor pluribus has, paucioribus alias obiret diebus. Sed si haec contra naturam siderum falso putare homines ratio monstrauerit, certe perspicuum erit illius globi, per quem sol mouetur, punctum in [Theta] non esse. Ergo circulus solis uel intra se continebit [Theta], sed non ut punctum uel medietatem, uel per idem [Theta] transiet uel excludet omnino a gremio suo. At enim per [Theta], id est terram, ire solem inpossibile est. conflagrabunt enim terrena solis ardoribus, semperque solis globo superiore existente dies erit perpetua nec ei succedet nox, numquam scilicet mergente sole. Superest igitur, ut [Theta] uel intra ambitum solstitialis circuli sit uel extra. utrumque enim adsumptum rationem habere monstrabitur. Quae quidem res inter mathematicos disceptationem creauit, siquidem alii sphaeris eccentris, id est quae terram intra se contineant quidem sed non ut punctum suum, uehi [149] planetas adserunt, alii epicyclis potius, hoc est a terra separatiuis nec inminentibus ei globis.

LXXX. Sit igitur solstitialis eccentrus circulus [epsilon][zeta][eta][kappa] et habeat punctum sub [epsilon][zeta] ambitu in medietate, scilicet ubi est [Mu]. (uide descriptionem XIV. [Calcidius, 149; text: [Alpha], [Beta], [Gamma], [Delta], [Theta], [epsilon], [zeta], [eta], [kappa], [Mu], [Nu], [Xi], XCII semis, XCIV semis, XC et pars octaua, LXXXVIII et octaua pars, Aquarius, Pisces, Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Uirgo, Libra, Scorpius, Sagittarius, Capricornus] [CHALTIM 06GF]) Hoc igitur circulo in trecentas sexaginta quinque partes et partem quartam unius portionis diuiso, ad earundem partium exaequationem [epsilon][zeta] quidem ambitus nonaginta quattuor semis portionibus continebitur, [zeta][eta] uero nonaginta duum semis erit partium, item [eta][kappa] octoginta et octo partes habebit et unius partis octauam, residuus ambitus [kappa][epsilon] ex nonaginta constabit partibus et octaua unius partis. Necesse est itaque ut, cum sol accedat ad eam partem, in qua est [epsilon], nobis in puncto agentibus mundi totius [Theta], id est terra, et inde quoad possumus intuentibus super [Alpha] tunc ferri uideatur, cum illa regio non solstitialis circuli sed zodiaci sit multo altioris summitas, ad quam uisus noster non potest peruenire. Atque ita per [eta][zeta] ambitum means aequabiliter, qui ambitus tribus ceteris maior est, pluribus ut necesse est diebus maiorem ambitum conficiens ubi ad [zeta] peruenerit, ad [Beta] peruenisse uidebitur: et tamquam [Alpha][Beta] peragrato ambitu aequalem quartam partem zodiaci circuli pluribus, quam ratio aequabilitatis exigit, diebus obisse creditur. rursumque [zeta][eta] ambitu sui circuli secundae magnitudinis peragrato aequabiliter diebus nonaginta duobus semis -- tot enim partium est idem ambitus -- ubi ad [eta] peruenerit, uidebitur nobis ad [Gamma] peruenisse et [Beta][Gamma] ambitum uelut aequalem [150] priori paucioribus diebus emensus. eodemque modo [eta][kappa] minimum ambitum lustrans, utpote qui sit in octoginta octo partibus et octaua, ubi totidem diebus obierit perueneritque ad [kappa], e regione [Theta] spectantibus uidebitur quidem ferri supra [Delta], putabitur autem [Gamma][Delta] ambitum aequalem ceteris paucioribus diebus obisse. similique erroris perseuerantia [kappa][epsilon] ambitu emenso nonaginta diebus et octaua parte iuxta numerum portionum repraesentatusque demum in [epsilon] finito anniuersario anfractu [Delta][Alpha] ambitum putatur emensus aequalem ceteris iniquo et inpari gressu nec in [epsilon] exordium sui circuli repraesentatus sed in [Alpha] alieni, id est zodiaci circuli summitatem. Quod si duum circulorum, id est maioris zodiaci et minoris solstitialis eccentri, duo puncta coniungantur et fiat [Mu][Theta], deinde per hanc ducta perexeat [Nu][Xi] linea: quia [epsilon][zeta][eta][kappa] circuli [151] punctum et medietas est [Mu] [et [Alpha][Beta][Gamma][Delta] circuli punctum et medietas est [Theta]], aequales erunt lineae [Nu][Mu] -- [Mu][Xi]. maior igitur est [Nu][Mu] linea quam [Xi][Theta], multo ergo maior [Nu][Theta] quam [Theta][Xi]. Cum ergo sol per [Nu] feretur longius a terra remotus, id est a [Theta], minor nobis uidebitur e longinquo, etiam tardior, quod fit iuxta quintam semis fere partem Geminorum. cum uero per [Xi] feretur proximus terrae, maior putabitur uelociorque intuentibus, quod demum fit iuxta quintam semis partem Sagittarii. mediae uero tam staturae quam uelocitatis, cum aut Pisces aut Uirginem transiet.

LXXXI. Et quoniam solis motus intemperiem falso putari demonstrauimus in eccentris circulis, nunc si, ut quidam putant, per epicyclos globos fertur, nihilo minus moderatis eum gressibus temperatisque conficere annuos cursus exposita epicyclorum forma docebiumus. Epicyclus dicitur globus, qui per aliquem circulum fertur. (uide descriptionem XV. [Calcidius, 151; text: [Alpha], [Beta], [Gamma], [Delta], [Theta], [epsilon], [zeta], [eta], [kappa], [mu], [nu], [xi], [omicron], Aquarius, Pisces, Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Uirgo, Libra, Scorpius, Sagittarius, Capricornus] [CHALTIM 07GF]) Sit igitur etiam nunc zodiacus circulus, quem limitant notae [Alpha][Beta][Gamma][Delta], solstitialis uero excludens zodiaci circuli punctum, id est [epsilon][zeta][eta][kappa], habens ipse proprium punctum [mu]. et a puncto quidem [theta], interuallo autem [mu] describatur circulus [mu][omicron][nu][xi]. et [epsilon][zeta][eta][kappa] epicyclus intellegatur cum uniuersi mundi uertigine rapi similiter ut ceteri ignes ab oriente in occidentem raptatu cotidiano, ferri tamen naturaliter aduersum totius mundi uolatum. solque rursus in eodem epicyclo constitutus iuxta totius mundi conuersionem moueri. Ergo [epsilon][zeta][eta][kappa] epicyclus per [152] descriptum [mu][omicron][nu][xi] circulum naturali motu means contra quam mouetur totius mundi raptatio moderate et aequabiliter anni spatio cursum istum conficiat. solque item in hoc eodem epicyclo constitutus epicycli quidem sui motui contrarium motum moliatur, mundi uero totius comitatum sequatur. Ibit ergo [epsilon][zeta][eta][kappa] epicyclus per [mu][omicron][nu][xi] circulum gradiens: et cum peruenerit ad o litteram, quartam mundi partem obibit. Tunc sol ab [epsilon] ad [kappa] perget: erit ergo sol, ubi est o littera. nobis tamen a terra, id est [theta] spectantibus directa uisus acie uidebitur esse apud notam [Beta]. Ita, cum quartam confecerit mundi partem, maiorem quartam confecisse uidebitur. Ac rursum idem epicyclus a regione o litterae profectus perueniat ad [nu]: et sol a [kappa] ad [eta] perget eritque ubi est [nu]. nobis tamen directo uisu intuentibus uidebitur esse, ubi est [Gamma] littera. Ita, cum aequalem quartam mundi partem confecerit a littera [Beta] usque ad [Gamma] litteram, maiorem quartam citius et incitatius uidebitur peragrasse. Rursum idem epicyclus conficiat aliam mundi aequalem partem, id est [nu][xi]. sol quoque item ut in prioribus ab [eta] ad [zeta] pergat: erit ubi est [xi], nobis autem uidebitur, ubi est [Delta] littera. Ita, cum aequalem quartam mundi partem peragrauerit, maiorem peragrasse putabitur [Gamma][Delta] [153] zodiaci circuli. Residuum demum quadrantem [xi][mu] idem obeat epicyclus, et cum peruenerit ad [epsilon] repreaesentatus post annum loco suo, uidebitur tunc esse sol, ubi est [Alpha], et putabitur zodiaci circuli obrepsisse semitam [Delta][Alpha].

LXXXII. Qua ratione palam fit etiam secundum epicycli motum ea quae uidentur nobis aliter quam reapse fiunt uideri. Tardior enim et minor uisu uidetur sol, cum uelut in Geminis erit, maximus uero et incitatissimus, cum uelut in Sagittario. Nec inmerito. quippe [epsilon][zeta][eta][kappa] epicyclo moto per [mu][omicron][nu][xi] circulum sol ab [epsilon] ad [kappa] pergens contra quam fertur epicyclus suus moram faciens tardius ad [omicron] deferetur tardiusque [mu][omicron] obibit ambitum multoque tardius zodiaci circuli [Alpha][Beta] regionem obisse existimatur. et rursum epicyclo supra dicto moto ad [omicron][nu] ambitum sol demum a [kappa] ad [eta] pergens concurrere uidebitur mundi circumactioni et adiutus ab ea propere et citius obire zodiaci quadrantem. eodemque modo epicyclo moto per [nu][xi] ambitum sol demum ab [eta] ad [zeta] pergens tamquam [154] praecurrens epicycli sui motum praecipitare cursum per zodiacum uidetur. rursumque eodem epicyclo moto per [xi][mu] ambitum sol a [zeta] ad [epsilon] pergens contra quam fertur epicyclus suus moram faciens tardius ad [mu] deferetur tardiusque [xi][mu] obibit quadrantem multoque putatur tardius [Delta][Alpha] zodiaci circuli quadrantem peragrasse. Sic et epicyclus anno uertente conficiet cursum suum et sol naturalem. estque in solis circuitu maximum interuallum a [theta] ad [epsilon], id est a terra ad summum limitem solstitialis epicycli, minimum uero ad eiusdem infimum limitem.

LXXXIII. Eodem modo ceteri planetes, cum in globis suis consistentes ferantur, per zodiacum ferri nobis ob supra demonstratas causas uidentur. tarditatisque et celeritatis idem intellectus in erraticis omnibus rationem adsequetur, licet diuersis temporibus ceteri nec isdem quibus sol cursus suos peragant, usque adeo ut quidam eorum propter nimiam tarditatem interdum consistere, interdum repedare uideantur. Sol enim minorem utpote anniuersarium circulum lustrans minores euagationes, uel cum exaltatur uel cum humiliatur uel cum a medietate ad diuersas caeli plagas discedit, incurrere nobis uidetur, eamque omnem intemperiem anni uertentis termino claudit. Ceteri planetes, quia singillatim uniuscuiusque eorum pro magnitudine circulorum, quos obeunt, et prolixitate temporum, quibus confecto cursu ad exordia reuertuntur, fit reditus ad exordia, uarias et multiformes motuum condiciones pati non inmerito putantur. quippe unus biennio, alter duodecim annis, tertius prope triginta [155] orbes suos obeunt. Ex quo fit, ut uisus noster motum stellarum notans sine intellectu et recordatione alterius stellae conpendii ex breuitate circuli prouenientis, aliarum item tarditatis, quae prouenit ex amplissimorum orbium peragrationibus, praeire alios planetas, alios subsistere, alios regradari, id est ferri retrorsum imaginetur. Quod in circuitu solis Luciferique et Stilbontis minime adparet propter breuitatem circulorum angustiasque temporis, intra quod conficiunt cursus suos. multoque etiam magis in lunae motibus. quippe in horum motibus uel statio uel regradatio nulla cernitur, sed in illis solis, quorum maiores ambitus conpetenti temporis prolixitate peragrantur.

LXXXIV. Aristoteles tamen contra opinionem omnium neque quiescente corpore aetherio ferri stellas ueluti soluto ac libero motu nec secundum uniuersae rei motum uel contra moueri docet, quin potius omnes eas trahi una et eadem naturali mundi circumactione. Idemque et eccentrorum et epicyclorum tollit opinionem propterea quod circulis, hoc est lineis picturatis et carentibus corpore uehi stellarum uera et solida corpora non posse dicat. Quatenus enim corpus incorporeae rei nexu uinciri possit? Sed sphaeras esse quasdam quinti illius corporis naturae congruentes easdemque per omne caelum ferri uario diuersoque motu. earum alias esse maximas, alias minimas, quasdam ex alto moueri, quasdam [156] ad ima esse depressas. iamque alias cassas, item alias solidas, stellarum corpora continentes, easdemque omnes perinde ut ceteras stellas minime errantes infixas esse caelo atque ex diuersis regionibus depressisque et elatioribus locis ad occidentem meare eamque esse causam, cur circulorum effigies depingatur, quia concursus ad unum locum ex diuersis caeli plagis tamquam uestigia uariorum deliniet tramitum, ut si naues ex omnibus maris regionibus ad unum eundemque portum uariis temporibus deferantur. Ac de stellarum quidem errantium inconstanti discursione dictum satis est.

LXXXV. Sequitur ut, quoniam uidentur quaedam nobis earum modo stare in progressu, modo regradari, et interdum praecurrere certa signa zodiaci circuli, interdum remanere ac relinqui, quae causa sit huius imaginis, consideretur. Sit ergo zodiacus circulus [Alpha][Beta][Gamma][Delta], cuius punctum in medietate [Theta], epicyclus autem erraticae cuiuslibet stellae [Epsilon][Zeta][Eta], cuius item punctum in medietate sit littera [Mu], per quam medietatem uelut axem proprium feratur idem epicyclus cum stella in semet locata zodiaci circuli pari motu, hoc est ab oriente in occidentem. agantur etiam e regione [Theta] obliquae duae lineae stringentes utrimque extremos ambitus epicycli [Theta][Zeta][Beta] -- [Theta][Eta][Delta], perque epicycli punctum [Mu] ducatur in altum linea [Theta][Mu][Alpha]. Ergo stella cum erit in [Zeta], nobis e terra directo uisu spectantibus uidebitur consistere in regione zodiaci, in qua est [Beta], et cum [157] [Zeta][Epsilon] lustrauerit ambitum, putabitur zodiaci [Beta][Alpha] ambitum peragrasse et ad praecedentia signa uersum progressa esse. similiter [Epsilon][Eta] ambitu lustrato uidebitur [Alpha][Delta] zodiaci ambitum obisse et ad praecedentia signa uersum etiam nunc festinasse. rursum [Eta][Zeta] regione peragrata uidebitur nobis per [Alpha][Delta] ad [Beta] demum repedasse obuia facta signis sequacibus proptereaque esse regradata. cumque non multum spatii a [Zeta] recedet, etiam nunc tamquam in [Beta] diu in eodem loco morari putabitur. at uero cum recesserit longius transitoque [Epsilon] limite ad [Eta] peruenerit, rursum consistere in [Delta] et praecedentia signa existimabitur praecurrisse recedensque ab [Eta] longius per [Eta][Zeta] ad [Beta] repedasse. (uide descriptionem XVI. [Calcidius, 157; text: [Alpha], [Beta], [Gamma], [Delta], [Epsilon], [Zeta], [Eta], [Theta], [Mu]] [CHALTIM 07GF])

LXXXVI. Mathematicorum tamen non eadem est opinio quae philosophorum, qui non ad ea quae uidentur, sed ad naturalem stellarum motum animaduertunt. Nullam quippe stellam diuerso contrarioue motu moueri contra uniuersae rei motum circumactionemque adserunt, sed omnes uniformiter ferri secundum naturam suam. Faciam ergo, ut etiam iuxta mathematicos [Epsilon][Zeta][Eta] epicyclus contra totius mundi motum feratur. Ergo stella cum erit in [Eta], uidebitur esse penes [Delta], et cum [Epsilon][Eta] lustrauerit ambitum, [Alpha][Delta] zodiaci orbis ambitum obisse credetur iuxta signorum sequentium ordinem pergens. [Epsilon][Zeta] autem ambitu lustrato similiter etiam nunc ad sequentia signa putabitur progredi. [Zeta][Eta] porro ambitum emensa rursum consistere putabitur in [Delta], per [Beta][Alpha] ambitum ad [Delta] retrorsum reuersa proptereaque regradata. Atque ita [158] tam physicorum quam mathematicorum rationibus stationum praecessionumque et regradationum uisa patefiunt.

LXXXVII. Longum est demonstrando persequi, quae sit et quatenus accidat maxima stellarum errantium altitudo, quaeue media, quae minima, seu per eccentros ferantur seu per epicyclos circulos. Itaque ueniemus ad demonstrationem coetuum, quos etiam alio nomine concursus solemus uocare, item obstaculorum effulsionumque et repentinarum obscurationum. Erit porro dissertationis initium tale. Quia naturaliter uisus noster in directum porrigitur, est porro longe excelsa et eminens sphaera quae aplanes dicitur, subter quam sunt positae sphaerae planetum ita, ut supra demonstrauimus, ordinatae: perspicuum est lunae globum, qui est infimus proximusque terrae, ceteris ultra se locatis obstare sideribus omniaque tam rata quam errantia, cum inter uisum nostrum et aliquod ex sideribus ad directam lineam se obiecerit, obumbrare. Sol autem, cui luna non numquam obstat, alias stellas superiores diuersa ratione condit, uel cum proximus factus lucis suae claritudine ceterorum luces tegit, uel cum obiectu suo uisui nostro resultat. Stilbon uero et Lucifer et superiores a uisu nostro stellas interpositi remouent et plerumque sibi inuicem obsistunt propter mensuras non aequas obliquationesque orbium et positionum diuersitatem superiores inuicem humilioresque facti. mera enim prehensio difficilis est in ipsis propter inseparabilem prope concursum comitatumque. solus quoque Mercurius minimo corpore exiguoque igne soli magis proximus adhaerensque eiusdem inflammatione [159] obumbratur. Mars duos supra se planetas plerumque condit. Phaenon quoque summus ab obsistente sibi occultatur Phaëthonte, et omnes planetes inminentes sibi ad directam lineam ratas stellas obumbrant. Luna item diametro a sole distans et incurrens umbram terrae obscuratur, nec tamen omnibus mensibus, sicut ne omni quidem coetu, hoc est omni noua luna solis obscuratio interuenit, aut omni plena perfectaque luna lunae labor fit atque obscuratio, propterea quod circuli eorum nimia obliquitate a se inuicem differant.

LXXXVIII. Quippe sol sub ipsam Libram medietatis signiferi omnis modico dicatur ferri deflexior ad dimidium fere momentum declinans uel in austrum uel in aquilonem. at uero luna, ut adseuerat Hipparchus, decem utrimque momentis deuia reperitur. Igitur si utrosque orbes epipedos, id est planos et sine ulla soliditate, tam solis quam lunae consideremus animo positos aduersum se ita directa positione, ut una per medios orbes ducta linea spinam duobus planis orbibus insigniat, erit diametros amborum eadem linea. et eius summa pars scindens proximum circulum catabibazon adpellatur, ima uero secans aeque sursum uersum maiorem orbem anabibazon. Quare si coetus solis et lunae fiet directus et uelut ad perpendiculi destinationem utpote proximis sibi factis ex concursu corporibus, obiciet se ante uisum nostrum et obstabit angustum uidendi obsidens tramitem luna lucemque solis a nobis arcet, minor licet multo maiorem obcaecans [160] ob directum proptereaque angustum oculorum nostrorum tramitem. Si uero non ad perpendiculam coetus eorum factus erit, sed prolixitas quidem interualli erit, latera porro a rigore declinabunt aliquatenus, ita ut alter ignium ad aquilonem, alter uero ad austrum uergat, obscuratio nulla fiet. (uide descriptionem XVII. [Calcidius, 160,1; text: Sol, Luna, Terra] [CHALTIM 08GF])

LXXXIX. Lunae uero labor siue defectio sic demonstratur. Quod quidem, cum incurrerit umbram terrae, deficere uideatur, constat apud omnes. sed cur non semper aut omnibus mensibus, hoc dicendum. Ignium lucem praebentium radii directi feruntur umbras obiectorum corporum formantes in uarias figuras. Ergo cum ignis lucem praebens aequalis erit corpori, ex quo emicant umbrae, si tam ignis quam corporis globosa erit forma, umbrae nascentur in modum cylindri. ut puta sit lucem adferens et luminans [Alpha][Beta], quod uero inluminatur [Gamma][Delta]. haec uero aequalia sint et globosa utraque: perspicuum est radios, unum [Alpha][Gamma], alterum [Beta][Delta], in directum exaltatos iuxta se esse dispositos aequali distantia. Merito: quia circuli [Alpha][Beta] diametros circuli [Gamma][Delta] diametro aequalis est. Idem radii crescant in altum: erit [Alpha][Gamma][Epsilon] radius radio [Beta][Delta][Zeta] distans aequali rigore, hoc est sine inclinatione. et [Gamma][Epsilon] ergo aduersum [Delta][Zeta] radium sine inclinatione distabit et uterque radius in inmensum licet auctus aequali crescet rigore nec eorum cacumina coniungentur umquam uel contingent se inuicem. Quod cum ita sit, dubium non est [Gamma][Delta] sphaerae umbram in effigiem cylindri formari crescentem per inmensum licet (uide descriptionem XVIII. [Calcidius, 160,2; text: [Alpha], [Beta], [Gamma], [Delta], [Epsilon], [Zeta]] [CHALTIM 08GF])

XC. Si tamen quod inluminat breuius erit, ut [Eta][Theta], quod uero inluminatur maius, ut [Kappa][Lambda], manifestum est umbram orbis [Kappa][Lambda], quae est [Kappa][Mu][Lambda][Nu], in formam quidem effigiari calathi, [161] nec tamen hanc speciem mutari, etiamsi crescat umbra in inmensum. (uide descriptionem XIX. [Calcidius, 161,1; text: [Eta], [Theta], [Kappa], [Lambda], [Mu], [Nu]] [CHALTIM 08GF]) Nam cum sit maior [Kappa][Lambda] diametros [Eta][Theta] diametro, profecto tam [Eta][Kappa][Mu] radius quam [Theta][Lambda][Nu] in inmensum porrecti latiorem, quo plus crescent, effigiant opacitatem. Ergo siue umbra cylindroides seu calathoides erit, contingat necesse est, ut multae stellae, quae supra nos inminebunt per noctem, non uideantur a nobis hac aut illa alia umbris obiectis et obstantibus. Sed hoc rationem non habet. oportet igitur semper maiorem esse inlustrantem globum iis quae inluminantur. Itaque si lucem aduehens praestabit magnitudine, ut [Xi][Omicron], minus uero erit quod inlustratur, ut [Pi][Rho], utraque autem globosa: [Pi][Rho] circuli umbra, quae est [Pi][Rho][Sigma], nascitur in modum coni desinens in acumen ibidemque finita, [Xi][Pi] et [Omicron][Rho] radiis porrectis in altum et contingentibus se inuicem apud notam [Sigma]. Quod fit ex eodem, quia [Pi][Rho] diametros minor est diametro [Xi][Omicron]. proptereaque umbrae species erit conoides. (uide descriptionem XX. [Calcidius, 161,2; text: Sol, Terra, Luna, [Xi], [Omicron], [Pi], [Rho], [Sigma]] [CHALTIM 08GF])

XCI. Quia igitur Hipparchus in eo opere, quod inscribitur de secessibus atque interuallis solis et lunae, docet magnitudinem solis mille octingentis octoginta partibus potiorem esse quam terram, terram demum uiginti septem partibus potiorem esse quam lunam, multoque solem altiorem esse quam luna sit, adparet umbram terrae coni similem effici. Quippe radii solis [Xi][Pi] et item [Omicron][Rho] angustant se iuxta diametrum terrae [Pi][Rho] et dextra laeuaque omnia inluminant. Terra uero obiecta lumini solis circumfluente se lumine [162] umbram efficit a diametri sui latitudine in angustiam prouectam et usque ad finem ultimum angustiarum adtenuatam. Quam cum inciderit nocturna luna diametro a terra et sole distans, ut quae propria luce indigeat atque a sole semper mutuetur et sit minor quam terra, obsistente sibi ea in tenebras conditur. Porro cum non ad directum rigorem solis terraeque et lunae positio conueniet, ut per puncta medietatum transeat diametra linea, sed sol in aquilonem, luna in austrum uergat uel contra: euasa terrena umbra nullam patitur obscurationem. Ac de his quidem hactenus. Nunc uero iam peragratis omnibus ueniamus ad orationem.

XCII. Et iam omne fere commixtum illud genus essentiae consumptum erat huius modi sectionibus partium. Tunc hanc ipsam seriem in longum secuit et ex una serie duas fecit easque mediam mediae in speciem chi Graecae litterae coartauit curuauitque in orbes, quoad coirent inter se capita. (p. 36BC.) Ex tribus his, essentia scilicet et eodem et diuerso miscuerat animam et eam secuerat in numeros partim duplices usque ad cubum, qui primus ex duplicibus nascitur, partim triplices usque ad cubum, qui primus ex triplicibus nascitur. Horum numerorum interualla numeris aliis contexi uolebat, ut esset in animae textu corporis similitudo. Itaque limitibus constitutis, uno sex, altero duodecim qui est duplex, duabus medietatibus, octo et nouem, sex et duodecim limitum interuallum continuauit epitrita, item sescuplari potentia. perindeque ut inter ignis limitem terraeque alterum limitem insertis aëris et aquae materiis mundi corpus continuatum est, ita numerorum potentiis insertis, ut tamquam elementis [163] materiisque membra animae intellegibilia conecterentur essetque aliqua inter animam corpusque similitudo. Hanc igitur seriem, non materiam neque corpus, secuit, inquit, deus. ut si quis [Alpha][Beta] rectam lineam in longum findat et de segminibus duobus chi faciat [Gamma][Delta] -- [Epsilon][Zeta], id ipsum incuruet demum et duos innexos sibi inuicem circulos faciat [Eta][Theta][Kappa][Lambda] et [Eta][Mu][Kappa][Nu], hosque ipsos exteriore alio circulo, cuius motus conuersioque idem semper et uniformis sit, circumliget, id est aplani. (uide descriptiones XXI. et XXII. [Calcidius, 163; text: [Alpha], [Beta], [Gamma], [Delta], [Epsilon], [Zeta], [Eta], [Theta], [Kappa], [Lambda], [Mu], [Nu]] [CHALTIM 09GF]) Huius quippe orbiculata est agitatio semper eadem, semper aequali uelocitate nec locum quidem ullum desiderans extra consueti ambitus semitam. Et exterior quidem circulus, quem dicit eundem, is est, qui in aplani globo summus est, quem meridialem nos, Graeci mesembrinon adpellant, utrumque conplectentem polum cumque isdem uertilabundum aplanis globi effigiem delineare. interior uero circulus intellegi debet is, in quo signorum circumfertur ordo, subter quem planetes feruntur. Ideoque exteriorem motum eundem cognominauit, quia idem semper minimeque differens est aplanis uolatus. interiorem uero diuersum. Cuncti enim qui subter zodiacum oberrant planetes, licet in orbem ferantur singuli, diuersas tamen [164] uariis de causis et conpugnanter accidentibus casibus faciunt agitationes uel facere potius uidentur, dum exaltantur et humiliantur, tardius interdum, interdum incitatius pergunt. proptereaque rapiuntur ab uniuersae rei motu et tamen ut possunt renituntur, interdum etiam latius euagantur, saepe etiam praecurrere signa, saepe remanere, saepe subsistere putantur, saepe repedare.

XCIII. Quod autem de nullis aliis sed de his ipsis sentiat ac loquatur, ipse manifestat, cum ita dicit: Et exteriorem quidem circulum, quem eundem cognominatum esse diximus, a regione dextra per sinistrum latus usque ad dextrum inflexit, diuersum porro per diametrum in sinistrum latus. (p. 36C.) Eadem quippe semper et constans sibi circumuectio, id est aplanes, per quam meridialis circulus uoluitur, dextera parte mundi mouetur. Dextera porro mundi pars oriens esse docebitur. Diuersum porro, inquit, per diametrum, id est interiorem motum, quo subter obliquitatem orbis signiferi planetes mouentur. Latera uero, cum sit mundi corpus sphaerae simile et globosum et undique uersum simile nec differens, itemque dextrae laeuaeque partes mundi non recte dici uidentur sphaeram cogitantibus et ad solam eius speciem respicientibus. Quia tamen idem mundus animal est et animal intellegens, dexteras [165] partes habebit profecto eas, in quibus est initium motus, et ex qua parte perinde ut cetera animalia mouentur primitus. Haec porro mundi pars in eois est, proptereaque Homerum puto lapsum alitis augurantem dixisse:

Dexter ad eoum uolitans solemque diemque.

Nec uero summum quid aut imum erit in effigie pilae. sed in uiuente atque animali pila uere dici haec nihil inpedit. Demus enim corpori nostro quaedam extrinsecus ex luto ceraue additamenta usque ad tumorem globi, certe mutata forma erit. Ac undique uersum membris omnibus similibus effectis et ad indecliuem rotunditatem redactis nullum dextrum, nullum sinistrum uidetur latus nec imi pedes nec summum caput, cum sint membra condita inuolucris. Uitalis uero substantiae ratio imas summas, dextrasque et sinistras partes scit intus latere. Sic mundi partium diuersa interstities quamuis indifferenti membrorum similitudine occultatur in superficie, motu tamen et spirabili proditur conuigetatione ut corpus animalque formatum.

XCIV. Deinde prosequitur: eidem et simili illi circumactioni uirtute pontificioque rotatus dato. unam quippe ut erat eam et indiuisam reliquit. (p. 36C.) Merito. nam sphaera una, quae aplanes dicitur, multas et innumerabiles stellas circumagit, cum planetas singulos multae [166] sphaerae circumferant. Potest tamen et alio genere uirtus eius, quam obtinet aduersum motum omnium planetum, intellegi, quod eadem semper atque indifferens eius conuersio tam ipsos planetas quam ceteras stellas cohaerentes sibi curriculo noctis dieique circumagat ab oriente in occidentem. Ex quo aiunt planetas mutabilis illius naturae, quae diuersa cognominatur, esse participes, utpote qui rapti uertigine uniuersae rei ab eois ad occidua referantur, demum ab occiduis ad eoa: ut in nauigando, cum ad destinata uenti pulsu naui uolante e regione prorae quidam ex nauigantibus ad puppim recurrunt.

XCV. Deinde ait: interiorem uero scidit sexies. Interiorem, id est diuersum circulum. septemque inpares orbes fabricatus est iuxta dupli et tripli spatia. (p. 36D.) Tenemus memoria primam psychogoniae descriptionem sic esse formatam, ut unum quidem latus ex duplicibus, alterum uero ex triplicibus numeris ordinatum sit, septemque utrimque limites factos, quorum per singula latera sint interualla terna. Huic ergo adumbrationi, qua depinxit animam, imaginem similitudinis aemulae speciemque mundi deliniat. septemque circulos instituit planetum eosdemque aduersum se distare facit interuallis musicis, ut iuxta Pythagoram motu harmonico stellae rotatae musicos in uertigine [167] modos edant: similiter ut in Politia Sirenas singulis insistere circulis dicens, quas rotatas cum circulis unam ciere mellifluam cantilenam atque ex inparibus octo sonis unum concordem concentum excitari. Erit ergo animae aplanes ratio, planetes ut iracundia et cupiditas ceterique huius modi motus, quorum concentu fit totius mundi uita modificata.

XCVI. Sectioni quoque partium, ex quibus animam constituit, positio planetum conueniens uidetur: cum unam ab uniuerso facit sumptam primitus portionem, id est minimam, a terra ad lunam. cuius duplicem secundam, id est quae inter lunam solemque interiacet. cuius triplam tertiam, scilicet Ueneris. quartam duplicem secundae, id est quadruplam primae, Mercurii. octuplam uero Martis, quae quinta sectio est. sextam triplam tertiae, id est regionem seu circulum Iouis. septem porro et uiginti partium Saturni nouissimam sectionem. (uide descriptionem XXIII. [Calcidius, 167; text: I, II, III, IV, VIII, IX, XXVII, Terra, Lunae, Solis, Ueneris, Mercurii, Martis, Iouis, Saturni, Aplanes] [CHALTIM 09GF])

XCVII. Quod uero dicit deum septem illos circulos contraria ferri agitatione iussisse, plerique sic intellegunt, ut omnes contra mundi totius moueantur agitationem, quando quidem semper eiusdem motus conuersio a dextro latere incipiat moueri, ut hae septem conuersiones uni rapienti semet intellegantur occurrere. Alii non ita, sed ut ipsorum planetum sit diuersa contrariaque conuersio idemque sibi inuicem occursus obuios faciant, propterea quod in anfractibus eorum uaria et multiformis inueniatur diuersitas: [168] siquidem solis et lunae conuersiones, comites uniuersitatis motus eccentri sui uel etiam epicycli, quatenus possunt, ab instituto naturalique cursu remorentur progressionem. aliorum uero quinque naturalis motus is esse conprehendatur, qui totius mundi conuersioni resistat, licet eum praepotens illa uertigo corripiat. Ex quo fit, ut subsistere, non numquam etiam repedare uideantur. hoc amplius, quod quaedam ex stellis errantibus uesperi semper occidunt, interdiu sub claritudine solis latentes et exacta demum nocte ante solis ortum adparescentes, ut Saturni stella et Martis et Iouis. contra autem luna, cum uespere ante omnes stellas adpareat, mane conditur in occasum. Lucifer uero et Stilbon utroque genere et oriuntur et occidunt. Quid quod ceteri planetes longius a sole discedunt usque adeo, ut certis temporibus diametro distent? Stilbon porro et Lucifer numquam diametro distant a solis orbitis ex utraque regione mundi eois aut occidentalibus satis proximi facti, sed soli semper proximi cursus suos peragunt. proptereaque dixisse uidetur Plato: tres quidem pari atque eadem uelocitate, illos uero alios quattuor et sibimet inuicem et his tribus dissimiliter incedere. (p. 36D.) Quos tamen omnes diuersos motus contrariasque agitationes planetum ratione subnixos esse dicit, ea uidelicet, quam iugi tractatu manifestare curauit.

[169] VI.

DE CAELO.

XCVIII. Is deinde prosequitur: Igitur cum pro uoluntate patris cuncta rationabilis animae substantia nasceretur, aliquanto post omne corporeum intra conseptum eius effinxit mediumque adplicans mediae modulamine apto iugabat. Ast illa conplectens caeli ultima circumfusaque eidem exteriore conplexu operiensque ambitu suo ipsaque in semet conuertens diuinam originem auspicata est indefessae sapientisque et sine intermissione uitae. (p. 36E.) Caelum diuerse et dicitur et accipitur: partim mundi superficies, quam uranon Graeci adpellant uelut uisus nostri limitem, ultra quem porrigi nequeat, quasi oranon, partim sphaera, quae aplanes uocatur. proprie uero omne hoc, quod a lunari globo surgit. communiter autem quidquid supra nos est, in qua regione nubila concrescunt, et aliquanto superius, ubi astra sunt. Nam et pluuias ex caelo dicimus demanare et stellas in caelo adparere, quae adpellantur cometae, et cetera quae adparent infra lunae globum. Caelum quoque usurpantes mundum omnem uocamus.

XCIX. Animam ergo mundi dicit orsam ex medietate usque ad extremitatem mundani corporis et inde usque ad aliam extremitatem circumfusam omni globo corporis operuisse uniuersum eius ambitum. Ex quo [170] adparet a uitalibus mundi per extimas partes conplexum esse circumdatum, hoc est ut intra atque extra uitali uigore foueatur. Neque enim uniuersum corpus alterius corporis, quod nullum supererat, auxilio conplexuque indigebat, sed incorporeae naturae uiribus totus uitali conplebatur substantia.

C. Illud uero, quod a meditullio porrecta anima esse dicitur, quidam dici sic putant. ut non tamquam a medietate totius corporis facta dimensione porrecta sit, sed ex ea parte membrorum uitalium, in quibus pontificium uiuendi situm est. ideoque uitalia nuncupantur. Non ergo a medietate corporis, quae terra est, sed a regione uitalium, id est a sole animae uigorem infusum esse mundano corpori potius intellegendum pronuntiant. siquidem terra inmobilis, sol uero semper in motu. Itemque uteri medietas inmobilis, cordis semper in motu, quando etiam recenter extinctorum animalium corda superstites etiam tunc motus agant. ideoque solem cordis obtinere rationem et uitalia mundi totius in hoc igne posita esse dicunt.

CI. Ipsam uero animam in semet conuertere non utique corporali conuersione facta intellegendum, sed cogitationis recordationisque gyris et anfractibus parente sibi corpore, sicut quoque nostrae animae motibus corpus obsequitur. idque mundo fuisse initium, inde auspicium indefessae ac sine intermissione uitae. Praeclare. quando quidem indefessa et sine intermissione uita tempori curriculisque eius propagata sit. Aeui tamen alia quaedam est et in sublimiore maiestate perseuerantia. Temporis enim partes anni, menses, dies, horae. at uero aeui neque initium [171] neque finis ullus, proptereaque indeterminatum et perpetuum. Cum ergo mundum generatum intro daret, consequenter temporis quoque generationem mundo aequaeuam commentus est.

CII. Atque haec quidem mox ipse latius explicabit. Nunc tamen animam docet esse incorpoream, cum dicit: Et corpus quidem caeli siue mundi uisibile factum, ipsa uero inuisibilis, rationis tamen et item modulaminis conpos cunctis intellegibilibus praestantior a praestantissimo auctore facta. (p. 36E.) Cum enim dicit inuisibilem, sensui minime subiacere pronuntiat. Et quod nec uisu nec ceteris percipitur sensibus, hoc corpus esse minime potest. rationis tamen conpos, ut declaret naturam rationabilem carentem corpore, quae quidem est animae rationabilis propria et conueniens adumbratio. Porro quod eandem modulatam esse adserit, originem eius et quasi quaedam elementa, ex quibus eandem inter initia constituit, recordatur et repetit, ut ex ternis originibus, id est indiuiduae diuiduaeque substantiae itemque eadem diuersaque naturis coagmentata similitudinem dissimilitudinemque rerum, bonitatisque et malitiae diuersitatem, optandaeque et execrandae naturae disparilitatem facile ipsis in rebus recognoscat, utpote quae diuisa sit numeris, conposita analogiis, stipata medietatibus, ordinata rationibus musicis scissaque adeo sexies et rursum deuincta inmortalibus uinculis conuenientibus diuerso uarioque totius mundani corporis motui omnia sciat et omnia iuxta naturam propriam adsequatur.

[172] CIII. Denique addit: Ut ergo ex eiusdem et diuersi natura cum essentia mixtis coagmentata indigete motu et orbiculata circuitione in se ipsam reuertens cum aliquam uel dissipabilem substantiam offenderit uel indiuiduam, facile recognoscit, quid sit eiusdem indiuiduaeque, quid item diuersae dissolubilisque naturae. causasque omnium quae proueniunt uidet et ex iis quae accidunt quae sint futura metitur. (p. 37AB.) In his enim clare manifestat nihil esse quod animam lateat, eiusdemque intellegentiam manifeste reuelat, cum dicit: Motus eius rationabilis sine uoce, sine sono, cum quid sensile spectat circulusque diuersi generis sine errore fertur ueridico sensu et certa nuntiante cunctae animae, rectae opiniones et dignae credulitate nascuntur. Porro cum indiuiduum genus semperque idem conspexerit, ea quae sunt motu intimo fideliter nuntiante, intellectus et scientia conualescunt. (p. 37BC.)

CIV. Sine uoce ac sono motus ratio est in intimis mentis penetralibus residens. Haec autem differt ab oratione. est enim oratio interpres animo conceptae rationis. Quae ratio cum se exerit in iis, quae nascuntur et occidunt uel manu fiunt, et prorsus omnibus quae sentiuntur, et recte tamen mouetur idem hic motus intimae mentis, nascuntur uerae opiniones et credulitate dignae. Nec tamen satis certa prouenit et firma cognitio, siquidem inter scientiam et opinionem sit ampla distantia. Cum autem constituerit [173] se spectatricem rerum inmutabilium, quae sunt eaedem semper, intellegibilemque naturam suspexerit et in isdem spectaculis perspicacem mentis contemplationem conuigetauerit: tunc motus similis eius globi motui, qui aplanes uocatur, sine errore circumactus ueram menti cognitionem diuini generis creat.

CV. Nunc uenit ad aeui temporisque discretionem et docet: quia mundus intellegibilis exemplum est mundi sensilis, utpote principatum obtinens animal inter ceteras intellegibilis diuinitatis animantes, per omne aeuum manet inconcussa stabilitate. Imago quoque eius hic sensilis simulacro aeui facto atque instituto iungetur. imago enim demum aeui tempus est manentis in suo statu. Tempus porro minime manens, immo progrediens semper et replicabile. Imago itaque ut intellegibilis mundus per aeuum, sic sensilis per omne tempus. Alia quippe exemplorum, alia imaginum uita. recteque uno eodemque momento mundus exaedificabatur sensilis et dierum noctiumque instituebantur uices, elementa seriesque temporis, ex quibus menses et anni, partes eius ratione ac subputatione diuiduae.

CVI. Nosque haec cum aeuo adsignamus, inquit, id est solitariae naturae, non recte partes indiuiduae rei fingimus. dicimus enim fuit est erit. ast ili esse solum conpetit. (p. 37E.) Propter eos qui addubitant, [174] num tempus, quod dicitur esse, nullum sit, haec processit adsertio. Dicunt enim praeterita quidem omnia iam esse desisse. si quid porro inmineat, hoc nondum esse. praesentia uero neque plane esse neque omnino non esse propter instabile atque inrefrenabile momentorum agmen. fluere enim et transire omnia ostendit. Ergo praeteritam quidem temporis partem sic dicit esse, ut intellegatur fuisse, non ut ad praesens existere: ut cum Homerum esse dicimus diuinum poëtam. futurum uero sic esse dicit, ut non iam existat atque ad praesens habeatur: ut cum dicimus ad annum proximum lustri esse conclusionem uel certamen Olympiacum. porro quod ad praesens fiat ita esse, ut non per aliquam diuturnitatem mansurum esse uideatur, sed ut tamquam fluat atque praetereat: ut cum dicimus Conpitalia esse hodie ullamue aliam publicam priuatamque celebritatem, quippe cum eiusdem diei quaedam iam exacta momenta sint, aliquanta uero adhuc maneant. eodemque modo mensem nunc esse Ianuarium uel alium quemquam, uel sacrum certamen agi, cum puerorum certamine exacto adulescentes citantur et post eos deinceps perfectae aetatis iuuenes manus conserunt.

CVII. Quid quod etiam illa, quae non sunt, esse dicimus, cum eadem non esse uolumus ostendere? ut cum dicimus quadrati latus esse dispar lateribus ceteris uel diametrum lateribus esse maiorem. ita enim dicentes probamus [175] minime esse aequalem lateribus, proptereaque absonum. uel cum idem Plato siluam esse dicit in nulla substantia, propterea quod nulla siluestria habeant ullam perfectionem. dum enim sunt adhuc siluestria, informia sunt ac sine ordine ac specie, ut saxa: quorum tamen est naturalis possibilitas, ut accedente artificio simulacrum fiat uel quid aliud huius modi. quod uero sola possibilitate et sine effectu uidetur esse, minime est, utpote carens perfectione. Uerum haec disputatio, quia nihil pertinet ad naturalem tractatum, cum sit rationalis, differetur.

CVIII. Genituram uero temporis necessario esse dicit institutam, ut tam eadem tempora sub dimensionem uenirent quam dierum mensiumque et annorum dinumerari spatia possent. proptereaque solis lunaeque inlustrationes et occasus necessarios fuisse ceterasque erraticas stellas superinpositas esse gyris circulorum iussasque agere motum septemplicem diuersis et dissimilibus maeandris in ea regione, quae sub zodiaci orbis circumflexum iacet: lunae quidem iuxta terram in prima circumactione, solis uero in secunda diametro a luna distantis. tum Luciferi et Mercurii conlocat ignes, inquit, in eo motu, qui concurrit quidem solstitiali circuitioni, contraria tamen ab eo circumfertur agitatione. quare fit, ut conprehendant se inuicem et a se rursum conprehendantur [176] hae stellae. (p. 38D.) Cur has stellas pari esse dicat uelocitate, manifestat ipse, cum adserit anni uertentis spatio cursus ab omnibus peragi, sed ita, ut modo tardius modo incitatius euntes conprehendant subinde solem et subinde a sole conprehendantur.

CIX. Ait tamen hos ignes contrariam quoque habere uim. quam rem alii aliter accipiunt: quidam enim contrarietatem hanc nasci putant ex eo, quod sol quidem, cum naturaliter ab eois ad occidua semper feratur, perinde ut omnis mundus mouetur, epicyclum tamen suum peragat anni spatio, cuius epicycli contraria est conuersio, Lucifer uero et Mercurius contrarios semper motus exerant mundi circumactioni. quidam uero putant contrariam uim esse in his stellis, propterea quod conprehendant solis incessum Mercurius et Lucifer et interdum remorantes eos sol conprehendat, cum ortus et item occasus, effulsionesque et obumbrationes interdum mane, interdum uesperascente patiantur praecedentes modo, modo relicti. sic enim fere semper iuxta solem comitari uidentur. Quod iis usu accidit ex eo, quod una medietas atque unum punctum est tam solstitialis circuli quam cuiuslibet alterius stellarum harum.

CX. Denique Heraclides Ponticus, cum circulum Luciferi describeret, item solis, et unum punctum atque unam medietatem duobus daret circulis, demonstrauit ut interdum Lucifer superior, interdum inferior sole fiat. Ait enim [177] et solem et lunam et Luciferum et omnes planetas, ubi eorum quisque sit, una linea a puncto terrae per punctum stellae exeunte demonstrari. Erit ergo una linea directa ex terrae medietate solem demonstrans, duae uero aliae dextra laeuaque nihilo minus directae lineae a sole quidem distantes quinquaginta momentis, a se autem inuicem centum. quarum altera linea orienti proxima demonstrat Luciferum, cum Lucifer plurimum a sole distabit factus uicinus orientalibus plagis, proptereaque idem Hesperi nomen accipiens, quod in eois uespere postque occasum solis adpareat. altera uero occidenti proxima, cum plurimum distabit idem Lucifer a sole factus uicinus occiduis, proptereaque Lucifer nominatur. Etenim perspicuum est Hesperum quidem dici tunc, cum in partibus orientis uidetur sequens solis occasum, Luciferum uero, cum ante solem mergitur et rursus exacta propemodum nocte oritur ante solem (uide descriptionem XXIV. [Calcidius, 177; text: [Alpha], [Beta], [Gamma], [Kappa], [Xi], momenta L, Hesperus, Lucifer] [CHALTIM 10GF])

CXI. Sit igitur punctum terrae caelique, ubi est littera [Chi], zodiacus uero circulus, super quem sunt [Alpha][Beta][Gamma] notae. et sit [Alpha][Beta] ambitus momentorum quinquaginta, item [Beta][Gamma] ambitus totidem momentorum. et per [Chi][Beta] lineam punctum sit solis in littera [Kappa]. Erit ergo linea [Chi][Kappa][Beta], quae solem demonstrat, id est litteram [Beta]. tantum autem moueatur haec eadem linea, quantum sol mouetur prope cotidiana momenta singula. similiter ceterae lineae [Chi][Alpha] et [Chi][Gamma] diuidantur in quinquaginta momenta. Sit porro [Chi][Alpha] linea in parte orientis, [Chi][Gamma] uero linea in parte occidentis. haec quidem, id est [Chi][Gamma] linea prius occidens et prius oriens quam sol, illa uero alia [Chi][Alpha] posterius occidens et posterius exoriens. Necesse est igitur, ut haec [178] quidem, id est [Chi][Alpha] linea demonstret Luciferum [in] littera [Alpha] Hesperum eo uidelicet tempore, quo eadem stella longius a sole discesserit. illa uero alia linea, id est [Chi][Gamma] eandem stellam demonstret esse Luciferum temporibus matutinis in signo litterae [Gamma]. Hoc autem fiet apertius, si per [Chi][Kappa][Beta] lineam circumducatur circulus, qui contingat duas a se distantes lineas, id est [Chi][Alpha] et [Chi][Gamma], quae demonstrant modum discessionis a sole Luciferi.

CXII. At uero Plato, quique huius indaginis diligentius examen habuerunt, adfirmant aliquanto quam solis esse elatiorem Luciferi globum, qui limitatur notis [Delta][Epsilon][Zeta][Eta] contingens [Kappa][Alpha] quidem lineam per [Epsilon] litteram, [Kappa][Gamma] uero per [Eta]. (uide descriptionem XXV. [Calcidius, 178; text: [Alpha], [Beta], [Gamma], [Epsilon], [Zeta], [Eta], [Kappa], Hesperus, Lucifer] [CHALTIM 10GF]) Quare, cum Lucifer lustrans circulum proprium perueniet ad [Epsilon], uidebitur in [Alpha] locatus a sole plurimum, utpote momentis quinquaginta omnibus, separatus et ad orientem ac diem uergens. quippe sol non nisi ubi est [Beta] littera indifferenter uidetur. Porro cum in [Eta] erit Lucifer, uidebitur in excelsitate [Gamma] consistere isdem quinquaginta demum momentis a sole et ad occidua semotior. Cum uero uel penes [Delta] uel penes [Zeta] consistet, dubium non est [179] proximum soli factum uisum iri concursumque fecisse unum excelsiorem procul a regione terrae penes [Delta], alterum citimum terraeque proximum in [Zeta]. Iam illud obseruatione diligentiore perceptum stellam ipsam in maxima secessione, siue orientalis siue occidua erit illa secessio, diebus fere quingentis octoginta et quattuor ad id, in quo pridem fuerat, uel [Epsilon] uel [Eta] remeare, ut sit perspicuum totum obire circulum suum, qui est [Delta][Epsilon][Zeta][Eta], memoratam stellam memorato numero dierum, ita ut maiorem quidem discessionis ambitum, qui est ab eois ad occidua, hoc est [Eta][Delta][Epsilon] quadringentis quadraginta octo peragret diebus, minorem uero depressioremque, id est [Epsilon][Zeta][Eta] reliquis centum triginta et sex. maximae siquidem discessionis ab occiduis ad eoa prolapsio hoc dierum numero reuocatur, ut frequens ueterum uirorum obseruatio palam fecit.

CXIII. Rursum subtexit haec: Igitur singulis uniuersisque apto et decenti sibi motu locatis, uidelicet iis quae consequens erat tempore prouenire, nexibus uitalibus ubi constricta corpora facta sunt animalia imperatumque didicerunt. (p. 38E.) Caelestia corpora constricta uitalibus nexibus, id est stellas animalia facta esse adserit et cognouisse quae a deo iubebantur, scilicet ut planetes quoque in globos proprios redacti non solum anima uitaque fruerentur, sed cum isdem omnibus [180] etiam mundus et anima uteretur et rationis particeps esset. Quatenus enim carens quid ratione poterit intellegere quae iubentur?

CXIV. Ea quae diuersae naturae motus obliquus per directum eiusdem naturae motum uertens semet utpote constrictus circumferebat partim maiore, partim minore circulo rotabantur, citius quidem dimensum spatium peragentia quae minore, tardius uero quae maiore, utpote ambitu circumacta prolixiore. (p. 39A.) Diuersa natura quae sit, saepe iam ostensum est in superioribus, quodque motus eius ab occidente ad orientem feratur. Haec ergo, cum sit interior, contineatur necesse est ab exteriore orbe, qui aplanes dicitur. tardaque ipsa in progrediendo ab aplanis uelociore rapitur ad contrarium motum et conprehensa sequi sequentem, conprehendere etiam conprehendentem uidetur. Planetum uero quidam citius, alii tardius cursus suos peragunt. Merito. circulorum enim minorum conpendia aduersum maiorum anfractus conparata modicis temporum inpendiis curriculorum spatia conplent, ut luna quae iuxta cubicum numerum uiginti et septem diebus circulum suum lustrat, cum Saturnium sidus triginta prope annis redeat ad pristinum exordium.

CXV. Qua de causa fiebat, inquit, ut ex uniformi eiusdem naturae conuersione quae citius circumibant ab iis quae tardius circumferebantur conprehendentia conprehendi uiderentur. (p. 39A.) Uniformis eiusdem naturae conuersio rapit stellas motu nitentes contrario ad uolatum suum cotidianis diebus. Illae autem naturaliter incedunt per suos circulos, quorum motus atque agitatio dissentit rapientis se motui. Itaque quoniam planetes [181] partim minores, partim maiores circulos obeunt, qui minores circulos obeunt in illa diei noctisque uertigine, consequuntur eos qui pigrius progrediuntur, quia per prolixiores orbes feruntur. proptereaque conprehendentes et transeuntes conprehendi ab iis, quos praeterierint, putantur. Comitata enim uerbi gratia iuxta primum momentum Arietis luna cum sole diebus uiginti et nouem totum circulum transit octauoque et uicesimo momento eiusdem signi solem conprehendens, quia transit eum atque progreditur, uelut fugere eum et conprehendi ab eo uidetur. Eadem ista ratio etiam in ceteris astris, quorum dispar cursus est, inuenitur.

CXVI. Deinde prosequitur: Omnes quippe circulos eorum uniformis et inerrabilis illa conuersio uertens in spiram et uelut sinuosum acanthi uolumen. (p. 39A.) Cum fixo cardine circini casu uel etiam uoluntate nostra oppresso aut relaxato circino describuntur circuli tales, ut postremitas circumductae lineae non solum non perueniat ad exordium, sed deflectens a conpetenti rigore infra uel supra circumducta linea saepius artiores laxioresue circulos faciat, hoc genus circulorum spiram solemus uocare uel acanthi uolumen. Igitur quia planetas sic aplanes rapit cotidiana uertigine, ut non patiatur eos in eundem locum et uelut sedem, ex qua progressi fuerant, repraesentari, sed uel transire cogat uel leniore progressione minime occurrere ad destinata: recte dixit errantes stellas in spiram et uelut sinuosum acanthi uolumen rotari ob inconstantem atque inaequabilem [182] circumuectionem. Ut si stella forte Ueneris sit in Arietis signo, deinde rapiat eam mundi conuersio, ita ut eam longius a pridiana progressione protrahat, certe tunc aliqua fiet ab Ariete discessio. quantoque plures conuersiones fient, tanto longius ab Ariete ad praecedentia signa discedet et ad postremum ad Pisces atque inde ad Aquarium prouehetur. Contra si remissior erit raptatio, ab Ariete ad Taurum uersus recedet et ad Geminos atque Cancrum iniquis semper gyris et deflectentibus ab exordiis atque aberrantibus a conuenienti rigore. Quos quidem gyros Graeci helicas adpellant, quorum incrementa ab inminutionibus, inminutiones porro ab incrementis notantur, suntque similes eius formulae, quae subter ascripta est. (uide descriptionem XXVI. [Calcidius, 182; text: Aquarius, Pisces, Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Uirgo, Libra, Scorpius, Sagittarius, Capricornus] [CHALTIM 10GF])

CXVII. Deinde ait: Atque ut rationabilis et consulta haec motuum uarietas et moderatio uisu quoque notaretur omniumque octo motuum perspicua esset chorea, igniuit lucem clarissimam deus rerum conditor e regione secundi a terra globi, quam lucem solem uocamus. (p. 39B.) Cum propter ceteras ineffabiles utilitates, quas uniuerso mundo sol inuehit, tum etiam propterea ignis huius dicit extitisse genituram, ut tanta rerum designatio nulla tegeretur obscuritate: ut cum idem rebus colorem daret, tum etiam numeri, quo temporis spatia notantur, commoditas proueniret atque ut dierum et noctium uicissitudo succederet. mensis uero designauit esse genituram, cum luna peragrato circulo suo solem conuenit. anni quoque, cum sol ad idem signum, ex quo progressus fuerat, reuertitur [183] (p. 39BC.) numero dierum trecentorum sexaginta quinque et parte quarta. quare factum, ut a prudentissimis uiris et iuxta caelestium rerum obseruationem exercitatissimis quarta illa portio quarto post anno in unum conlecta et adcorporata spatium diei noctisque conpleret.

CXVIII. Est tamen intellectu facile, quod perfectus temporis numerus perfectum annum conpleat tunc demum, cum omnium octo circumationum cursus peracti uelut ad originem atque exordium circumactionis alterius reuertentur, quam semper idem atque uniformis motus dimetietur. (p. 39D.) Perfectum temporis numerum, qui perfectum conplet annum, adpellat eum, quo tam septem planetes quam ceterae stellae, quae dicuntur ratae, repraesentatae originalibus sedibus eandem, quae fuit initio rerum principioque mundi, constitutionis efficiunt designationem, ita ut et prolixitas prolixitati et interuallorum pristinorum latitudini latitudo et profunditati profunditas quadret. Hoc autem tempus continet annorum innumerabilem seriem, quippe cum stellarum errantium circuitus inpares sint necessarioque diuersis temporibus cursus suos conpleant, praeterea latius aliae a medietate mundi euagentur, angustius uero aliae ad austri septentrionisue conuexa, celsiores aliae a terra sint, aliae non adeo longo altitudinis interuallo distent a regione terrae, diuersos quoque inter se motus agant, ut citae tardius progredientibus, ultra progredientes retrorsum [184] recedentibus, humilibus excelsae, dextrae sinistris, sinisteriores dexterioribus occurrant in unum nihilque omnino sit, quod in designatione differat a ceterorum astrorum habitu, specie, figuris. Atque ut omnes omnibus aequis diametris distent unumque nutum atque unam efficiant stellarum omnium conformationem, cum sit necesse, si unus aliquis ex ignibus repraesentatus fuerit in antiquae constellationis statum iuxta rationem forte altitudinis, latitudini tamen non sit repraesentatus antiquae, uel si perfecte per omnia momenta unus reuocatus ad antiquum statum fuerit, ceterorum tamen, quorum est diuersa condicio, perfecta repraesentatio minime prouenerit, necesse sit etiam eius stellae, quae in repraesentatione perfecta inuenietur, rursum fieri aliam mutationem, quoad opportunitas illa proueniat, quae unam faciem atque eandem repraesentet, quae fuit ab initio mundi. Quem quidem motum et quam designationem non est putandum labem dissolutionemque adferre mundo, quin potius recreationem et quasi nouellam uiriditatem positam in auspicio motus noui: haud sciam an in quibusdam regionibus terrae prouentura sit ulla ex innouatione iactura. Hactenus de mundi sensilis constitutione tractauit.

VII.

DE QUATTUOR GENERIBUS ANIMALIUM.

CXIX. Mundi totius perfectionem ab opifice absolutam deo praeteriti operis textu secreuimus Platonicis dogmatibus quoad mediocritas ingenii passa est, inhaerentes iuxta naturae [185] contemplationem artificiosasque rationes. Deinde ante omnes res primam pertractat caelestium orbium, qui sunt infixi tergo ratae atque inerrabilis conuersionis, generationem, eorum etiam quae mundus conplectitur: quo sit plena perfectaque uniuersa res animalque sensilis mundi proximam similitudinem nanciscatur perfecto intellegibilique et exemplari ex se genito mundo. (p. 39E.) Quattuorque sensilium animalium species, tam caelestium quam terrenorum, naturali contemplatione dinumerat: caelestium quidem stellas, terrenorum uero uolatilia et item nantia quaeque per terram feruntur, iure dicta terrena, quippe quae terra nutriantur et in eiusdem terrae gremio quiescant. quodque corpora eorum ex maiore parte terrena ex obtinentis materiae uocabulo cognominantur, perinde ut caelestia, quae ex maiore parte ignis puri liquidique concreta aeterni adpellantur ignes.

CXX. Nec contentus supra dictorum animalium demonstratione porrigit diligentiam usque ad angelicae naturae, quos daemonas uocat, extricationem. Quorum quod est purius in aethere sedes habet, alterum in aëre, tertium in ea regione, quae umecta essentia nominatur, quo interna mundi congesta sint animalibus ratione utentibus nec sit ulla eius regio deserta. Quem quidem tractatum, quod sit elatior et ultra naturae contemplationem, necessario differt et ait deum post generationem stellarum ratarum, cum unaquaeque earum diuinum animal esset utens corpore mixto ex sincerissimis [186] materiis quattuor et ex maiore parte ignis sereni, coruscum quoddam animal et formatum in modum sphaerae infixisse summo cum modulamine aplani globo, eumque omnem huius modi luminibus exornasse. Ubi uero mouendi usus est necessarius uisus, ex omnibus motibus duos hos tribuisse praecipuos: unum ex accidenti, quo rapit stellas aplanes ad occidua, quem motum nunc uocat in antecedentia, alterum uero principalem, qui est circumactio circaque semet uertitur, similem deliberatiuo animae motui, quinque ceteris cessantibus motibus.

CXXI. Etenim loculares motus septem sunt, opinor: duo quidem iuxta longitudinem, id est ante et post. duo item alii per latitudinem, in dexteram et sinistram. duoque alii iuxta profunditatem, sursum et deorsum, et ultimus supra memoratae circumactioni similis, qui fixo circumuolat cardine. Quia ergo ex his septem motibus duum tantummodo singulis ratis stellis usum tribuit deus, principalem quidem circumactionem, ex accidenti uero qui fertur in dexteram: recte dixit quinque praeterea motus alios uacare. Deinde concludit commemorans de motibus se stellarum errantium in superioribus disputasse. Et caelum quidem ita exornatum est sapientibus et aeternis animalibus inquilinis.

CXXII. Quod uero consequens uideretur mortalium quoque et obnoxiorum passionibus animalium demonstrari genituram, haec porro sunt terrena: iure meritoque prius, quae de terra ipsa dicenda existimabat, exponit. Dicit autem, [187] quod terram hanc quoque deus constrictam limitibus per omnia uadentis et cuncta continentis poli constituerit noctis dieique custodem. (p. 40B.) Sed polum nuncupat eum, qui omne mundi corpus peruadit, axem. Constrictam uero dupliciter intellegendum: uel iuxta Pythagoram ignem uertentem se circum axem, placet quippe Pythagoreis ignem quidem utpote materiarum omnium principem medietatem mundi obtinere, quem Iouis custodem adpellant. per hunc porro moueri circumactas in gyrum tamquam stellas terram et antichthona. quare uel sic intellegendum uel aliquanto uersimilius medietati mundi adhaerentem quiescere terram, proptereaque et a Platone et a multis aliis Uestam cognominari. Denique in Phaedro idem ait: Manet enim Uesta in diuino domicilio sola. (p. 247A.)

CXXIII. Custodem uero et opificem diei et noctis propterea dicit esse, quia per eandem, id est terram uectus sol partes eius subiectas sibimet inlustrans diem facit. Cum uero obiecerit se ex aliqua parte solis anfractibus terra ipsa obumbratur. itaque ex umbris crassa noctis caligo succedit. Simul quia inmobilis terra est, significanter eam custodem noctis et diei cognominauit. Neque enim pereunte die nox nascitur uel noctis amissione dies oritur, sed utraque salua succedit altera. Quia uero hoc fit per eam indefesse ipsa manente semper in sua sede, spectatrix est, opinor, eorum [188] quae uelut ante conspectum suum geruntur meritoque custos. Antiquissimam uero deorum dicit, opinor, uel quia locus est animalium capax, regio porro et locus praecogitetur iis quae in loco sunt necesse est, uel quia puncti rationem obtinet. Hoc porro antiquius esse omni magnitudine atque omnibus quantitatibus naturali quadam mentis conceptione praeuoscitur, uelut ait Hesiodus:

Prima quidem haec caligo, dehinc post terra creata est,

Spirantum sedes firmissima pectore uasto.

Post enim chaos, quam Graeci hylen, nos siluam uocamus, substitisse terram docet in medietate mundani ambitus ut fundamenta fixam et inmobilem. Nobis autem natura tributum est id quod stat prius iis quae mouentur mente percipere. omnis quippe motus post stationem sumit exordium.

CXXIV. Stellarum uero errantium opera, quae propter modulatam et consonam celebrantur agitationem, quam idem adpellat choream, in progressibus et anfractibus earundem stellarum perspicue uidentur: ut cum adparent nimio quodam incitatoque cursu promotae longius, uel cum diu stare in uno eodemque loco et item cum retrorsum ferri putantur, tum in coetibus quoque et effulsionibus uel in eois uel in occiduis, conuersionibus quoque et aequinoctiis omnibusque transfigurationibus, hoc amplius in defectionibus et reparatis inlustrationibus, denique ceteris huius modi. [De quibus] [189] si quis dedita opera disputet, hunc frustra dicit terere superuacuum laborem. proptereaque excusat ratus tractatum istum ad astronomiam potius quam physiologiam pertinere. Parabolas enim quasdam adpellat, qui comitatus sunt siderum, ut iuxta solem indiuidui semper Mercurius et Lucifer. reciprocos circuitus, quos astrologi regradationes uocant. progressus item, ad praecedentia profectionem. etiam coniugationem. Duplex uero est coniugatio, altera per cathetum, altera per diametrum. Atque ea, quae per cathetum fit, significat, cuius modi stellae qualibus coeant quaeue sit earum coetus significatio. per diametrum uero contra distantium a se stellarum positionem uult intellegi, cum ex medietate stellae ad alterius contra positae stellae medietatem directa linea conectit et continuat utramque.

CXXV. Quos uero defectus mathematici uocant, Plato obstacula adpellat proprie magis et aliquanto significantius: non quo sibi inuicem obsistant, sed quod nobis a terra spectantibus inferioris obiectu uisus arceatur stellae superioris. proptereaque deficere ac laborare propter obiectum inferioris superior existimatur. Item inquit: Quae longo interuallo rursus adparent, metus et quaedam portenta significant uel mox futura uel serius. significationem uero pertinere ad eos, qui de his rebus ratiocinari possunt (p. 40C.), putat. Ex quo intellegi datur non stellas facere quae proueniunt, sed futura praenuntiare. Quam rationem secutus etiam uates Homerus [190] ortum caniculae canem Orionis adpellat, cum hanc eandem stellam astrum Cyneum quidam, Aegyptii uero Sothin uocent, cuius conpletur annus, qui Cynicus uocatur, annis mille quadringentis sexaginta. Dicit autem Homerus de hoc sidere hactenus:

Iste quidem clarus, sed tristia fata minatur.

Tunc, opinor, cum fuerit interuallo temporis uisus. uidetur porro interposito quadriennio, sed non in isdem locis. quater porro trecentis sexaginta quinque annis siue trecentis sexaginta quinque quadrienniis conpletur Cynicus annus.

CXXVI. Aegyptiorum quoque prophetae stellam quandam aliquot annis non uisam uerentur, quam uocant Ach. Porro sidus hoc exoriens morbos populorum multorumque optimatium mortes denuntiat. Homerus denique, qui idem fuerit Aegyptius, siquidem Thebanus fertur, quae ciuitas est apud Aegyptum nobilissima, id ipsum latenter exequitur in Iliadis exordio, cum dicit propter iram Achillis, cuius pater Peleus, mater uero maritima fuerit dea, morbum atque interitum non modo clarorum uirorum, sed aliorum quoque animalium et pecorum bello necessariorum extitisse. quo quidem sumpto exordio cetera poëtica licentia finxit. Est quoque alia sanctior [191] et uenerabilior historia, quae perhibet ortu stellae cuiusdam non morbos mortesque denuntiatas, sed descensum dei uenerabilis ad humanae conseruationis rerumque mortalium gratiam. Quam stellam cum nocturno itinere suspexissent Chaldaeorum profecto sapientes uiri et in consideratione rerum caelestium satis exercitati, quaesisse dicuntur recentem ortum dei repertaque illa maiestate puerili uenerati esse et uota tanto deo conuenientia nuncupasse. quae tibi multo melius sunt conperta quam ceteris.

CXXVII. At uero naturae daemonum praestare rationem maius esse opus dicit, quam ferre ualeat hominis ingenium: non quo disputatio haec a philosophis aliena sit, -- quibus enim aliis magis conpetat? -- sed quod inquisitio istius rei primariae superuectaeque contemplationis sit, quae adpellatur epoptica, altior aliquanto quam physica. proptereaque nobis, qui de rerum natura nunc disputamus, nequaquam conueniens esse uideatur. Idem tamen breuiter et strictim de iis potestatibus, quae dii putantur, locutus, credo propterea, ne mundi constitutio inperfecta relinqueretur ex quotacumque parte, si sileret de huius modi rebus, credule mage quam persuadenter et probabiliter ostendit oportere credulitatem omnes doctrinas praecedere, maxime cum non quorumlibet sed magnorum et prope diuinorum uirorum sit adsertio. Denique non frustra de Pythagora dictum Ipsum dicere proptereaque ultra quaeri non oportere. Ergo, inquit [192] neque probationes semper adhibendae nec persuadens adsertio iis, quae dicuntur a priscis diuina quadam sapientia praeditis. (p. 40D.) Simul exponit ea, quae Orpheus et Linus et Musaeus de diuinis potestatibus uaticinati sunt, non quo delectaretur aut crederet, sed quod tanta esset auctoritas uaticinantium, ut iis adseuerantibus parcius credi non oporteret.

CXXVIII. At uero in eo libro, qui Philosophus inscribitur, summa diligentia praecipuaque cura omnes exequitur huius modi quaestiones: priscorum hominum genus omnia, quae ad usum hominum uitaeque agendae facultatem diuino consilio prouidentiaque demanant auxiliantibus atque operantibus tam potentiis quam rationibus, haec ipsa, quae auxiliantur, deos existimasse, propterea quod rudibus animis nondum insedisset ueri dei sciscitatio. Erant enim pastores et siluicaedi ceterique huius modi sine studiis humanitatis, quos cladis publicae superstites fecerat opportuna habitatio ex tempestatum atque inluuionis incommodo. Quae poëtae postea blandientes humanis passionibus propter cupiditatem lucri uersibus suis formata membratimque effigiata amplis et reconditis nominibus exornauerunt usque adeo, ut etiam uitiosas hominum inlecebras turpissimosque actus deos cognominarent obnoxios passioni. Itaque factum, ut pro gratia, quae ab hominibus debetur diuinae prouidentiae, origo et ortus sacrilegio panderetur. Cuius erroris opinio creuit inconsultorum hominum uanitate.

CXXIX. Haec ad praesens Plato quidem de daemonum [193] genere disseruit. Nos tamen oportet etsi non usque quaque ueram eorum breuiter explicare rationem, quae est huius modi. Quinque regiones uel locos idem Plato esse dicit in mundo capaces animalium, habentes aliquantam inter se differentiam positionum ob differentiam corporum, quae inhabitant eosdem locos. Summum enim esse locum ait ignis sereni. huic proximum aetherium, cuius corpus esse ignem aeque sed aliquanto crassiorem, quam est ille altior caelestis. dehinc aëris. post umectae substantiae, quam Graeci hygran usian adpellant, quae umecta substantia aër est crassior, ut sit aër iste, quem homines inspirant. imus uero atque ultimus est locus terrae. Quae porro in locis differentia est, eadem etiam in magnitudinibus inuenitur: caelestis maximus, quippe qui omnia intra conplexum suum redigat. breuissimus terrae, quia ceteris omnibus corporibus ambitur. iuxtaque rationem continui conpetentis ceteri medii.

CXXX. Cum igitur extimi limites, id est summus atque imus celebrentur conuenientibus animalibus naturae suae, scilicet ratione utentibus, caelestis quidem stellis, terrestris autem hominibus: consequens est etiam ceteros locos regionesque interiectas plenas esse rationabilibus animalibus existimari, ne quis mundi locus desertus relinquatur. Etenim est absurdum homines quidem imam mundi regionem inhabitantes [194] fragili corpore, animo cum amentia et sine sinceritate pleno paenitudines ob inconstantiam commotionum suarum, alias aliis atque aliis placentibus, rationabiles animantes putari, stellas uero prudentis naturae ob aeternam actuum suorum constantiam nulli paenitudini obnoxias, puro minimeque dissolubili corpore, utpote quae extimas ignis cuncta ambientis regiones incolant, sine anima fore, carere etiam uita putare. Cui quidem rei Hebraeorum quoque sententia concinit, qui perhibent exornatorem mundi deum mandasse prouinciam soli quidem, ut diem regeret, lunae uero, ut noctem tueretur. ceteras quoque stellas disposuisse tamquam limites temporum annorumque signa, indicia quoque futurorum prouentuum. Quae cuncta certe tam moderate, tam prudenter, tam iugiter continueque agi sine rationabili, quin potius sine sapientissimo rectore non possent.

CXXXI. Quare cum sit diuinum quidem et inmortale genus animalium caeleste sidereum, temporarium uero et occiduum passionique obnoxium terrenum, necesse est esse inter haec duo medietatem aliquam conectentem extimos limites, sicut in harmonia uidemus et in ipso mundo. Ut enim sunt in ipsis materiis medietates, quae interpositae totius mundi corpus continuant iugiter, suntque inter ignem et terram duae medietates aëris et aquae, quae mediae tangunt conectuntque extimos limites: sic, cum sit inmortale animal et inpatibile idemque rationabile, quod caeleste dicitur, existente item alio mortali passionibusque obnoxio, genere nostro, necesse est aliquod genus medium fore, quod tam caelestis quam terrenae naturae sit particeps, idque et inmortale esse et obnoxium passioni. Talis est porro natura daemonum, opinor, habens cum diuinitate consortium propter [195] inmortalitatem, habens etiam cum occiduis cognationem, quia est patibile nec inmune a passionibus, cuius adfectus nobis quoque consulit.

CXXXII. Huius porro generis est illud aetherium, quod in secundo loco commemorauimus esse positum, quos Hebraei uocant sancto angelos, stareque eos dicunt ante dei uenerabilis contemplationem, summa [prudentia] atque intellegentia acri, mira etiam memoriae tenacitate, rebus quidem diuinis obsequium nauantes summa sapientia, humanis uero prudenter opitulantes, idemque speculatores et executores daemones, opinor, tamquam daimones dicti. Daemonas porro Graeci scios rerum omnium nuncupant. Quos quidem praefectos sensili mundo primo quidem uicem imitari aliquam putandum. Ut enim deus iuxta angelum, sic angelus iuxta hominem. Dehinc quod usui nobis sint interpretantes et nuntiantes deo nostras preces et item hominibus dei uoluntatem, intimantes illi nostram indigentiam, porro ad nos diuinam opem deferentes. Quam ob causam adpellati sunt angeli ob adsiduum officium nuntiandi. Testis est huius beneficii cuncta Graecia, omne Latium omnisque Barbaria gratulationesque populorum libris conditis ad memoriam perpetuitatis. Indiget quippe natura generis humani nimium inbecilla suffragio melioris praestantiorisque naturae. Quam ob causam creator [196] omnium et conseruator deus uolens esse hominum genus praefecit iis, per quos recte regerentur, angelos siue daemonas.

CXXXIII. Nec nos terreat nomen promisce bonis et inprobis positum, quoniam nec angelorum quidem terret, cum angeli partim dei sint ministri, -- qui ita sunt, sancti uocantur -- partim aduersae potestatis satellites, ut optime nosti. Igitur iuxta usurpatam penes Graecos loquendi consuetudinem tam sancti sunt daemones quam polluti et infecti. de quibus mox erit aptior disputandi locus. Nunc de eo genere sit sermo, quod ait Plato admirabili quadam esse prudentia memoriaque et docilitate felici, quod omnia sciat cogitationesque hominum introspiciat, et bonis quidem eximie delectetur, inprobos oderit contingente se tristitia, quae nascitur ex odio displicentis. solus quippe deus, utpote plenae perfectaeque diuinitatis, neque tristitia neque uoluptate contingitur.

CXXXIV. Cunctis ergo caeli regionibus sortitis daemonas inquilinos agi necesse est mutuos commeatus, mediam mundi sedem incolentibus potestatibus obsequium caelo praebentibus, etiam terrena curantibus, quae potestates aetherii aëriique sunt daemones, remoti a uisu nostro et ceteris sensibus, quia corpora eorum neque tantum ignis habent, ut sint perspicua, neque tantum terrae, ut soliditas eorum tactui renitatur. totaque eorum conpago ex aetheris serenitate aërisque liquore conexa indissolubilem coagmentauit superficiem. Ex quo non nulli regionem hanc nostram [Haiden] merito, quod sit aides, hoc est obscura, cognominatam putant. [197] Multos porro esse daemonas etiam Hesiodo placet. ait enim ter esse eorum decem milia, eosque esse tam in obsequio dei quam in tutela mortalium, non certam summam conficiens numeri eorum, sed iuxta uim pleni numeri trium multiplicans decem milia.

CXXXV. Erit ergo definitio daemonis talis: Daemon est animal rationabile, inmortale, patibile, aetherium, diligentiam hominibus inpertiens. Animal quidem, quia est anima corpore utens. rationabile uero, quia prudens. inmortale porro, quia non mutat corpus aliud ex alio, sed eodem semper utitur. patibile uero, propterea quia consulit. neque enim dilectus haberi potest sine adfectus perpessione. aetherium item ex loco uel qualitate corporis cognominatum. diligentiam uero hominibus inpertiens propter dei uoluntatem, qui custodes dedit. Eadem haec erit definitio aërii quoque daemonis, nisi quod hic in aëre mansitat, et quanto est terrae propinquior, eo passioni adfectus adcommodatior. Reliqui daemones neque ita probabiles neque ita commodi nec inuisibiles semper, sed interdum contemplabiles, cum in diuersas conuertuntur figuras. exsanguium quoque simulacrorum umbraticas formas induuntur, obesi corporis inluuiem trahentes. saepe etiam scelerum et inpietatis ultores iuxta iustitiae diuinae sanctionem. ultro etiam plerumque laedunt. tanguntur enim ex uicinia terrae terrena libidine habentque nimiam cum silua communionem, quam malignam animam ueteres uocabant. Hos quidam et huius modi daemonas proprie uocant desertores angelos, quibus nulla quaestio referenda est super nomine.

[198] CXXXVI. Plerique tamen ex Platonis magisterio daemonas putant animas corporeo munere liberatas. laudabilium quoque uirorum aetherios daemonas, inproborum uero nocentes, easdemque animas anno demum millesimo terrenum corpus resumere. Empedoclesque non aliter longaeuos daemonas fieri has animas putat. Pythagoras etiam in suis aureis uersibus:

Corpore deposito cum liber ad aethera perges,

Euades hominem factus deus aetheris almi.

Quibus Plato minime consentire uidetur, cum in Politia tyranni animam facit excruciari post mortem ab ultoribus. Ex quo adparet aliam esse animam, alium daemonem, siquidem quod cruciatur et item quod cruciat diuersa esse necesse sit. quodque opifex deus ante daemonas instituit quam nostras animas creauit, quodque has indigere auxilio daemonum, illos his uoluerit praebere tutelam. Quasdam tamen animas, quae uitam eximie per trinam incorporationem exegerint, uirtutis merito aëriis uel etiam aetheriis plagis consecrari putat a necessitate incorporationis inmunes.

CXXXVII. Hactenus de natura daemonum, deinde de mortalium genere disserit. Ac primo de hominibus eorumque ipsorum sexu uirili, rationabilem animae partem duplici uirtute praeditam docens: alteram, quae contemplatur eandem semper inmutabilemque naturam, ex qua intentione mentis conualescit sapientia. alteram item, quae mutabilium generatorumque opinatrix est, cui prudentiae uocabulum congruit. Utramque porro hanc animae potentiam a summo et intellegibili deo dicit uniuersi corporis, mundi sensilis uidelicet, [199] animae datam. ceteras ratione carentes et occiduas animae portiones, id est adpetitum sensuum, locularem motum, quaque corpora nutriuntur, totumque corpus iussu et ordinatione architecti dei a generatis ab ipso potestatibus adsignata esse mortalibus, propterea ne, si haec etiam ab opifice et intellegibili deo forent, unius essent fortunae omnia, inmortalibusque existentibus cunctis nullo existente mortali semine claudicaret uniuersitatis perfectio, cum in exemplari, hoc est intellegibili mundo inferioris naturae semina intellegibiliter extent.

CXXXVIII. Uideamus nunc sermonis textum. Di deorum, quorum opifex idem paterque ego. (p. 41A.) Dramatica est dialogi, quod ad dispositionem pertinet, adumbratio, sermo uero speciei augustioris. Decet denique hoc in genere orationis arcanorum interpretatio fabulosa. Nihil ergo inconuenienter facit auctor, quod opificem deum inducit concionantem sancientemque a se genitis quae obseruari uellet multis rationibus. Primo recreationis legentium causa, quippe res difficilis lepido sermone condita facilius ad intima mentis admittitur. deinde inopinatae adlocutionis uarietas mixta religione raptis animis ad imaginem concionantis praesentem laborem sentiri non sinit. tum inmutatio magisterii nouo instituto operis exordio nouas uires excitat audientis: offendit siquidem et deficit omnis auditor aduersum molestiam uniformis eloquii, porro adtentior fit, cum [200] nouae spes dispositionis ostenditur. Hoc loco dogmata etiam sua studiose adserit, ut non tam a se inuenta quam a deo praedicta uideantur. Praedicta autem non illo sermone, qui est positus in sono uocis ad declarandos motus intimos propter humanae mentis inuolucra. deus enim nullo obstaculo prohiberi potest ab intellectu scientiaque omnium rerum lege diuina, quam Plato ineuitabilem adpellat promulgationem.

CXXXIX. Quid ergo dicit deus? Di deorum, quorum opifex idem paterque ego. Praeclare. facit enim regem optimatibus sancientem, ut lex illis data etiam ad ceteras potestates atque animas commearet, opificem se et parentem eorum esse commemorans. opificem quidem, utpote a quo facti sint. patrem uero, ut qui consulat prouide, quatenus aeterni ac beati sint. Opera siquidem uos mea. quia pater est et opifex non substantiae sed generationis. Illi enim optimates, id est stellae, non sunt intellegibiles sed sensiles. at uero fabricator eorum intellegibilis adprime. Deinde docet eos, cuius naturae sint quaque ex conpositione subsistant. Porro quae ex conpositione subsistunt, dissolubilia sunt isdem rationibus, quibus subsisterent. ipsi tamen indissolubiles merito. non enim sunt ex ullo ortu temporario, sed ex uoluntate summi dei emensa omnem temporum antiquitatem. Qui uero indissolubiles esse eos confitetur, sine [201] ullo quoque ortu concedat necesse est. Quod uero initium non habet, sine fine certe est, et quod finem non habet, sine ortu est. Diuinum autem et inmortale cognomentum uocat rationis potentiam, id est rationem. Mortalia porro et adsociata, immo, ut ipse ait, adtexta, quae sunt, opinor, in uitiis, iram uidelicet et uoluptatem.

CXL. Deinde genituram humanarum prosequitur animarum, ut natura eius liquido conprehendatur. et perseuerat in fabula, quam interposuit, propterea ut quae dicuntur manifesta sint. Rursus enim cratera proponit et mixturam concretionemque earum potentiarum, ex quibus mundi anima concreuerat, exque reliquiis earum nostras machinatur, uidelicet ex illa duplici natura eiusdem et item diuersi diuiduaeque substantiae, quae non ut antea sincerae puritatis erant. Neque enim anima, quae ex sincerissimis excuderetur, in tanta siluae uitia posset incidere nec congruere cum mortalis corporis fragilitate. Miscebat autem, inquit, eodem propemodum genere, nec tamen eadem exoriebatur puritas serenitasque prouentuum. (p. 41D.) Merito. quoniam in his animis, quae uiuificant morti obnoxia genera animalium, non pura ratio intellectusue sincerus, sed aliquantum tam iracundiae quam libidinis inuenitur. Mixta igitur, inquit, anima ipsa etiam in longum secatur eiusque una pars integra relinquitur iuxta naturae, quae uocatur eadem, circumactionem. Ex quo intellegunt diuina omnia sapientesque fiunt qui intellegunt. Diuersae uero naturae partem secat sexies iuxta motum rationabilem planetum harmonicis et arithmeticis et geometricis medietatibus, ut supra demonstratum est. Haec est animae uirtus, quae opinio dicitur, [202] qua duce quae nascuntur et occidunt noscimus. Quae constitutio animae propterea facta est, ut esset eadem anima scia tam intellegibilium quam substantiae sensilis, utpote quae rationes utriusque naturae habeat in semet ipsa. Haec est animae rationabilis institutio a uenerabili deo facta in hominis innexa uultum, cum occasiones uitiorum percipit aeternae legis prouida moderatione.

CXLI. Deinde ait delegisse animas stellarum numero pares singulasque singulis conparasse easdemque uehiculis conpetentibus superinpositas uniuersae rei naturam spectare iussisse. (p. 41E.) Antequam sementem faceret animarum, superinposuit stellis singulis singulas animas, quo isdem uehiculis usae in circuitu stellarum cunctam mundi naturam considerarent, illud docens, quod sine diuinitatis adminiculo ipsa per se anima nihil ualeat spectare atque intellegere diuinum.

CXLII. Legesque inmutabilis decreti docuit. (p. 41E.) Hic iam magnam et difficilem rationem commouet, de qua multa disceptatio habita inter ueteres. perseuerat etiam nunc. Perfunctorium ergo tractatum haberi non conuenit iuxta Platonicum dogma. Longum est enim persequi ceterorum, quorum plerique nihil fato fieri putant, alii omnia nec quicquam arbitrio ac uoluntate, quidam esse quae fato nihiloque minus alia esse quae uoluntate fiant.

[203] CXLIII. Igitur iuxta Platonem praecedit prouidentia, sequitur fatum. ait enim deum post mundi constitutionem diuisisse animas stellarum numero pares singulasque singulis conparasse uniuersique mundi monstrasse naturam atque uniuersam fatorum seriem reuelasse. Horum enim quae prima sunt prouidentiam indicant, secunda leges fatales, proptereaque iuxta Platonem praenascitur prouidentia. Ideoque fatum quidem dicimus ex prouidentia fore, non tamen prouidentiam ex fato. Fatum ergo iuxta Platonem dupliciter intellegitur et dicitur: unum, cum substantiam eius animo intuemur, alterum, cum ex his quae agit et esse id et cuius modi uim habeat recognoscimus. Idem fatum in Phaedro quidem scitum ineuitabile, in Timaeo leges, quas deus de uniuersae rei natura dixerit caelestibus animis, porro in Politia Lacheseos adpellat orationem, non tragice sed more theologorum.

CXLIV. Possumus ergo ineuitabile quidem scitum interpretari legem minime mutabilem ex ineuitabili causa. leges uero, quas de uniuersae rei natura dixit animis deus, legem quae mundi sequitur naturam et qua reguntur mundana omnia. Lacheseos uero, hoc est necessitatis orationem diuinam legem, qua praeteritis et item praesentibus conectuntur futura. At uero in substantia positum fatum mundi anima est tripertita in aplanem sphaeram inque eam, quae putatur erratica, et in sublunarem tertiam. Quarum elatam quidem ad superna dici Atropon, mediam Clotho, imam Lachesin. Atropon, quod aplanes in nulla sit [204] deflexione. Clotho propter uarie perplexam tortuosamque uertiginem, qua proueniunt ea quae diuersae naturae deuius motus inportat. Lachesin uero tamquam sortitam id munus, ut omnia praedictarum opera effectusque suscipiat. Itaque non nulli putant praesumi differentiam prouidentiae fatique, cum reapse una sit. quippe prouidentiam dei fore uoluntatem. uoluntatem porro eius seriem esse causarum. et ex eo quidem, quia uoluntas prouidentia est, porro quia eadem series causarum est, fatum cognominatam. Ex quo fieri, ut quae secundum fatum sunt etiam ex prouidentia sint. eodemque modo quae secundum prouidentiam ex fato, ut putat Chrysippus. alii uero, quae quidem ex prouidentiae auctoritate, fataliter quoque prouenire. nec tamen quae fataliter ex prouidentia, ut Cleanthes.

CXLV. Sed Platoni placet neque omnia ex prouidentia fore. neque enim uniformem naturam esse rerum, quae dispensantur: ita quaedam ex prouidentia tantum, quaedam ex decreto, non nulla ex uoluntate nostra, non nulla etiam ex uarietate fortunae, pleraque casu, quae ut libet accidunt. Et diuina quidem atque intellegibilia quaeque his proxima sunt secundum prouidentiam solam, naturalia uero et corporea iuxta fatum. ea porro, quae nostri arbitrii nostrique iuris sunt, sponte nostra. porro quae extra nos posita, sine ratione atque inopinate accidunt. si quidem ex nostro disposito [205] coepta erunt, fortuita, si sine nostra institutione, casu prouenire dicuntur.

CXLVI. Quae cuncta manifestius in Timaeo digerit ita dicens: Quibus ita ordinatis cum in proposito rerum creator maneret. (p. 42E.) Quaenam ordinauerat? Scilicet quod uniuersae rei animam corpusque omne modulamine apto iugauerat. Intellegentes, inquit, iussionem patris filii iuxta mandatam informationem inmortali sumpto initio mortalis animantis ex mundi materiis igni terraque et aqua cum spiritu faenus elementarium mutuati, quod redderetur cum opus foret, ea quae acceperant conglutinabant non indissolubilibus illis nexibus, ex quibus ipsi cohaeserant. (p. 42E.) Etenim dei iussum, cui parent dii secundi, ratio est, opinor, continens ordinationem perpetuam, quae fatum uocatur, idque trahit originem ex prouidentia.

CXLVII. Quid cum dicit? coagmentataque mox uniuersae rei machina delegit animas stellarum numero pares singulasque singulis conparauit easdemque uehiculis conpetentibus superinpositas uniuersae rei naturam spectare iussit legesque inmutabilis decreti docuit. (p. 41D.) Mundi quippe machinam absoluere, deligere animas stellarum numero pares, uehiculis aptis superinponere, uniuersae rei monstrare naturam, leges inmutabilis decreti docere: cuncta haec officia prouidentiae sunt. Ipsae uero leges, quae dictae sunt, fatum est idque diuina lex est [206] mundi animae insinuata, salubre omnium rerum regimen. Sic fatum quidem ex prouidentia est, nec tamen ex fato prouidentia.

CXLVIII. Nunc iam de fato, quod in munere atque actu positum est, loquemur. quippe de hoc plurimae disceptationes habentur morales, naturales, logicae. nam cum omnia quae fiunt infinita sint et ex infinito per inmensum tempus infinitumque proueniant, cuncta undique conplectens fatum ipsum tamen finitum est ac determinatum. neque enim lex neque ratio neque quid omnino diuinitate praeditum indeterminatum. idque ipsum manifestatur ex statu et conformatione caeli sub id tempus, quod perfectum annum uocant. De quo Plato sic ait: Est tamen intellectu facile, quod perfectus temporis numerus perfectum annum conpleat tunc demum, cum omnium octo circumactionum cursus peracti uelut ad originem et caput circumactionis alterius reuertentur, quam semper idem atque uniformis motus dimetietur. (p. 39D.) Hoc quippe omni tempore finito, ut cuius determinatio certi circuitus spatio consideretur, omnia, quae uel in caelo uel in terris proueniunt, rursum de integro ad praeteritas condiciones redeant necesse est: ut puta qui nunc est habitus constellationis post prolixam temporis seriem instaurabitur. eodemque modo qui sequitur deinceps est, hoc semper.

CXLIX. Ex quo adparet in actu positum fatum infinita [207] uarietate accidentium, et ex infinito in infinitum tempus quae accidunt, ipsum tamen esse determinatum et inmutabili semperque eadem proprietate. Ut enim circularis motus et item tempus, quod dimetitur eum, utraque sunt circuli, sic ea omnia, quae in gyros circumferuntur, circuli sint necesse est. Ergo scitum ineuitabile uocat ille fatum, ineuitabilem uim potentiamque intellegens principalem causam omnium, quae in mundo consequenter continueque fiunt. Haec porro anima est mundi tripertita, quod in substantia positum fatum in superioribus diximus. Scitum porro dei lex est, quam inexcusabilem fore adseruimus ob ineuitabilem causam.

CL. Haec porro lex et oratio est et sanctio, quam sanxit deus animae mundi ad perpetuam rerum omnium gubernationem. neque enim ut esset mundus modo, sed ut aeternus et indissolubilis esset, curauerat. Quae sanctio cum cuncta [208] intra se contineat, alia ex aliqua praecessione fiunt, quaedam secundum praecessionem: scilicet ut in geometrica initia ex praecessione sunt, theoremata uero secundum praecessionem. concessis quippe initiis, ut notae et item lineae ceterorumque huius modi uelut originibus elementisque, theoremata secundum praecessionem aperiuntur, quasi quae habeant consequentiam concessae praecessionis. Sic etiam sanctio ordinatio existens et lex omnia conplexa causas praecedentes ex meritis nostris habet ut initia quaedam. quae porro necessitatibus constricta proueniunt, iuxta praecessionem necessitatemque eius consequenter eueniunt.

CLI. Ergo initium diuinae legis, id est fati, prouidentia. fatum uero, quod et parendi sibi obsequium et non parendi contumaciam uelut edicto conplectitur. Animadversiones porro uel praemia exoriuntur secundum conlocati meriti praecessionem. Conlocati autem in alterutram partem meriti praecessio animarum nostrarum motus est iudiciumque et consensus earum et adpetitus uel declinatio, quae sunt in nobis [209] posita, quoniam tam horum quam eorum, quae his contraria sunt, optio penes nos est. Igitur in hac rerum ordinatione atque lege antiquissima quaeque ex praecessione dicuntur fore et sunt nostrae potestatis, quae uero post illa sunt, secundum praecessionem et necessitate constricta. atque ut aliud lex est, aliud quod legem sequitur, id est legitimum, sic aliud fatum et alia, quae fatum sequuntur ex ineuitabili necessitate, fatalia.

CLII. Est igitur uniuersae rei anima fatum in substantia positum. est item data huic informatio rem omnem recte gerendi, lex, quae in munere atque actu posita fatum continet, habens textum et consequentiam talem: si hoc erit, sequetur illud. Ergo, quod ex his praecedit, in nobis est, quod sequitur, secundum fatum, quod alio nomine fatale dicitur a fato plurimum differens, ut sint tria: quod in nobis positum est, et ipsum fatum, et quod secundum fati legem pro meritis inminet. Deinde ipsius legis uerba ponit: quae se comitem deo fecerit anima eorumque aliquid uiderit, quae uere sunt, usque ad alterius circuitus tempus erit incolumis. ac si semper hoc faciet, semper incolumis manebit. Est igitur totum hoc lex et edictum, quod fatum proprie uocatur. Secutum uero Socratem legis edictum deo se comitem praebuisse proprium Socratis opus. porro quod, cum ita uiueret Socrates, anima [210] eius usque ad alterius circuitus tempus incolumis perseuerat, iuxta fatale decretum prouenit. Ac si semper hoc faciat, quod est in Socrate, semper incolumis erit iuxta fatum.

CLIII. Hac ratione Laio praedictum est ab Apolline:

Caue uetatos liberum sulcos seras,

Generatus ille te mactabit inpie,

Et omnis aula respergetur sanguine.

His quippe oraculis ostendit penes Laium fuisse, ne sereret, quae praecessio est. Quod porro insecutum est, iam non in potestate Lai, sed potius in necessitate fatali iuxta meritum praecessionis. Quod si necesse esset Laio sortem illam incurrere, aut iam dudum inmineret clades illa ex ineuitabili necessitate, uacaret sciscitatio, uacaret etiam praedictio. Sed ille quidem, utpote praescius quae sequerentur, sementem iuxta fatum fieri uetabat sciens in potestate eius positum, si abstinere uellet. Laius uero, ut homo nescius futurorum, ab eo qui sciret, quid agendum sibi esset, sciscitabatur. Seuit autem non fato eliciente, sed uictus intemperantia.

CLIV. Eodemque modo Thetis praedixerat filio, si bellaret apud Troiam, amicam sibi necem paraturam, maturum exitium cum ingenti fama futurum. si rediret ad patriam, longa uitae spatia portendi sine gloria. Bellauit tamen non fati cogente uiolentia, nulla quippe in optione ancipiti, sed tamquam bilis uiolentia, propenso iuxta gloriam fauore. Quibus concinit etiam illud Platonis: causa penes optantem, deus extra culpam. item: liberam esse uirtutem [211] nec ulli obnoxiam necessitati. uel cum ait animis Lachesis nullam earum sortito sub dicionem daemonibus esse uenturam, sed ipsas sponte lecturas sibi daemonem, quem quaeque putauerit deligendum. Iuxtaque Moysea deus primigenis interdixit, ne edulibus arborum, ex quibus notitia boni malique animis eorum obreperet, uescerentur: quia, cum et abstinendi et non abstinendi potestas penes eos esset, qui consultum his uellet deus, quid cauendum esset ostendit, non prohibiturus frustra, si id fieri esset necesse.

CLV. Nunc iam de his agemus, quae in hominis potestate sunt. Omnia quae sunt in tres partes a ueteribus diuisa sunt: possibile, necessarium, ambiguum. possibile ut genus, necessarium et dubium ut species. Ergo omne possibile uel dubium uel necessarium est. Necessarium porro dicitur, quod necessitate constrictum est. Et quia possibilium pleraque obstari, quo minus proueniant, non possunt, quaedam prohibentur declinanturque consiliis, definitionibus adumbrantur huius modi: Necessarium est possibile, cuius contrarium inpossibile est: ut est omnia orta occidere et aucta senescere. necesse est enim omne quod sit natum emori, et quod usque ad senectutem prouectum senescere. nec est contrarietati locus, scilicet quod ortum [212] sit non occidere. Dubiorum uero definitio talis est: Dubium est possibile, cuius etiam contrarium possibile est: ut hodie post occasum solis pluuiam futuram. hoc enim possibile. aeque etiam contrarium eius possibile, ut post occasum solis omnino non pluat.

CLVI. Iam uero dubiorum prouentuum plures differentiae. quaedam enim frequentia sunt, quaedam peraeque frequentia: ut barbire utque scire litteras uel agere causas. Aduersantur porro frequentibus, quae quidem rari exempli sunt. his porro, quae peraeque proueniunt, quae non sunt peraeque. Erit ergo eorum, quae peraeque dubia sunt, optio penes hominem, qui utpote rationabile animal cuncta reuocat ad rationem atque consilium. Ratio porro et consilium motus est intimus eius, quod est in anima principale. hoc uero ex se mouetur motusque eius adsensus est uel adpetitus. Igitur adsensus et adpetitus ex se mouentur, nec tamen sine imaginatione, quam phantasian Graeci uocant. Ex quo fit, ut persaepe fallente imagine motus ille principalis animae potestatis uel consensus deprauetur et eligat uitiosa pro optimis. Cuius rei multiplex causa est: uel agrestis in consultando inelegantia uel ignorantia uel nimium dedita mens inportuno fauori uel falsae opinionis anticipatio uel consuetudo praua uel certe alicuius uitii tyrannica quaedam dominatio. proptereaque ui aut uiolentis delinimentis potius quam uoluntate peccare dicimur.

CLVII. Quae cum ita sint, salua est, opinor, diuinatio [213] ne praesagio derogetur auctoritas. Potest quippe praescius tali facta informatione fati consilium dare adgrediendi uel non adgrediendi. recteque et rationabiliter mathematicus originem captabit instituendi actus ex prosperitate siderum atque signorum: ut si hoc factum erit, proueniat illud. Haec porro et huius modi remedia sunt dubiorum prouentuum, in quibus consilii salubritas medicina est. Habent etiam disciplinae locum maximeque legum latio. quid est enim lex nisi iussum sciscens honesta, prohibens contraria? Idcirco, quia horum electio in potestate nostra est, laudisque honor et uituperationis nota, praemiique gratia et suppliciorum animaduersio, cetera item exhortamenta uirtutis malitiaeque retinacula iure prospecta sunt.

CLVIII. Nunc quoniam, quid rerum sit prouidentia, quidue fatum in substantia positum et item quod in munere atque actu inuenitur, quidue in hominis potestate sit, quid item quod iuxta fati decretum prouenit, prosecuti summus, de fortuna deque iis, quae casu proueniunt, disseremus. Fortunae potestatem omnem in rebus hominum dicit esse, casus aliam quandam iurisdictionem. Quae enim uel rebus uita carentibus uel sine ratione uiuentibus animalibus accidunt non ex natura uel arte, haec omnia casu facta dicuntur. quae uero hominibus uel fauentia negotiis eorum uel aduersantia, fortuita et ex fortunae arbitrio putantur. Causarum uero altera principalis est, altera accidens. Principalis causa est itineris faciendi uel negotiatio uel ruris inspectatio uel [214] aliqua generis huius. accidens, ut cum iter ingressos sol atque aestus adurunt, quae sequitur infectio uultus et coloratio: quippe non infectionis causa iter fuerat institutum. Communiter ergo tam fortunam quam casum principali causae accidentes causas esse dicemus, ut sit causa quidem principalis in fato, in fortuna uero et casibus causa accidens. Et quia quae fiunt partim ex necessitate habent auctoritatem, partim usitati et frequentis exempli sunt, partim ex raro accidunt, et fortuna et casus in his inueniuntur quae raro accidunt. Et fortunae quidem inrationabilis et cum admiratione prouentus inopinus ex hominum proposito sumit originem. casus uero citra propositum hominis fit, siquidem quod casu accidit uel in rebus uita carentibus uel in mutis animalibus inuenitur.

CLIX. Breuiter ergo, cum duae causae initium habentes ex proposito nostro ita concurrunt, ut non quod propositum est, at longe secus praeterque opinionem accidat, fortunae ludus est: ut si quis occulte thesaurum terrae mandet, dehinc agricola propositum habens uitem aliamue quamlibet stirpem propagare thesaurum illum, dum scrobem molitur, inueniat: certe neque qui condidit, ut alius inueniret sed ut ipse, cum prolato opus esset, reportaret, nec agricola, ut thesaurum inueniret sed ut scrobem faceret, laborauerat. et tamen uterque usus fortuna est inopina. Quare sic etiam fortuna recte definiri potest: Fortuna est concursus simul [215] cadentium causarum duarum originem ex proposito trahentium, ex quo concursu prouenit aliquid praeter spem cum admiratione: ut si creditor ob diu frustra repetitum debitum procedat ad forum instruendorum gratia patronorum, eodem etiam debitor mercandi causa. dehinc conuentus debitor arbitris patronis diu tractum debitum depraesentet. Diuersa quippe causa utrisque procedendi fuit et est illud potius actum, quod propositum non erat, quam quod iam paene agebatur. Erit ergo etiam casus concursus simul atque una accidentium sine ratione causarum in uita carentibus uel mutis animalibus: ut cum clausae ferae stabulis euasis rursum ad eadem stabula reuertuntur ultro, cumque ultro dicimus saxum concidisse. Ac de fato quidem deque iis, quae in hominis potestate sunt, fortuna quoque et casibus satis dictum.

CLX. Sed quia sunt aliquanta, quae contra haec e diuerso dicuntur, proponenda sunt et diluenda. tunc demum enim firmis erit fundamentis locata Platonis sententia. Aiunt ergo, si deus cuncta ex initio scit, antequam fiant, nec sola caelestia, quae felici necessitate perpetuae beatitudinis quasi quodam fato tenentur, sed illas etiam nostras cognitationes et uoluntates, scit quoque dubiam illam naturam tenetque et praeterita et praesentia et futura, et hoc ex initio, nec potest falli [216] deus: omnia certe ex initio disposita atque decreta sunt, tam ea quae in nostra potestate posita esse dicuntur, quam fortuita nec non subiecta casibus. Porro cum haec omnia iam dudum decreta sint, cuncta quae proueniunt ex fato prouenire concludunt. Leges etiam et exhortationes et obiurgationes et disciplinas quaeque huius modi sunt, omnia teneri fatalibus condicionibus: quando, si cui quid accidere decretum est, una etiam illud decretum sit, cuius ope uel beneficio debeat prouenire: ut si cui salus prouentura erit in nauigando, proueniat ei non alio quoquam sed illo gubernatore nauim regente, uel si cui ciuitati prouenturum erit, ut bonis utatur institutis et moribus, ut Spartae, Lycurgi legibus hoc debeat prouenire. item si quis erit iustus futurus, ut Aristides, huic educatio parentum adiumento sit in iustitiae atque aequitatis obtentu.

CLXI. Artes quoque sub fati decretum cadere manifestum esse aiunt. nam et hinc iam dudum esse ordinatum, quis aeger quo medente reualescat. denique fieri frequenter, ut non a medico sed ab inperito curetur aeger, cum talis erit condicio decreti. Similis ratio est laudum, uituperationum, animaduersionum, praemiorum. fit enim frequenter, ut aduersante fato quae recte gesta sunt non modo nullam laudem, sed contra reprehensionem suppliciaque adferant. At uero diuinationem dicunt clare demonstrare prouentus iam dudum esse decretos. neque enim, nisi decretum praecederet, ad rationem eius accedere potuisse praesagos. Animorum uero nostrorum motus nihil aliud esse, quam ministeria [217] decretorum fatalium, siquidem necesse sit agi per nos agente fato. Ita homines uicem obtinere eorum quae dicuntur, sine quibus agi non potest, sicut sine loco esse non potest motus aut statio.

CLXII. Aduersum quae tam pugnaciter et ipso fato uiolentius instituta quid respondebimus? Quod deus sciat quidem omnia, sed unumquidque pro natura ipsorum sciat necessitati quidem subiugatum ut necessitati obnoxium. anceps uero, ut quod ea sit natura praeditum, cui consilium uiam pandat. Neque enim ita scit ambigui naturam deus, ut quod certum et necessitate constrictum, -- sic enim falletur et nesciet -- sed ita, ut pro natura sua uere dubium sciat. Quid ergo dicimus? Deum scire omnia scientiamque eius ex aeternitate solidari. Porro quae sciuntur partim diuina esse et inmortalia, partim occidua et ad tempus. Inmortalium rerum substantiam fixam et stabilem fore, mortalium mutabilem et dubiam aliasque aliter se habentem ob naturae inconstantiam. Ergo etiam dei scientia de diuinis quidem, quorum est certa et necessitate perpetua munita felicitas, certa et necessaria scientia est tam propter ipsius scientiae certam conprehensionem, quam propter eorum quae sciuntur substantiam. At uero incertorum necessaria quidem scientia, quod incerta sint et in euentu ambiguo posita, -- nec enim possunt aliter esse quam est natura eorum -- ipsa tamen in utramque partem possibilia sunt potius quam necessitatibus subiugata.

CLXIII. Non ergo etiam dubia ex initio rigide disposita atque decreta sunt, nisi forte id ipsum, quod incerta esse et [218] ex ancipiti euentu pendere debeant. Quare quod animae quoque hominis natura talis sit, ut interdum ad uirtutem se adplicet, interdum ad malitiam praeponderet, perinde ut corpus modo sospitati modo aegritudini proximum, fixum plane est et decretum ex origine. Quis porro malus sit futurus aut bonus, neque decretum neque imperatum. proptereaque leges, magisteria, deliberationes, exhortationes, reuocationes, institutiones, nutrimentorum certa obseruatio, laus, uituperatio quaeque his simulantur, quia recte uiuendi optio penes nos est.

CLXIV. Si igitur eorum, quae sunt, pleraque nostri iuris sunt, alia extra nostram potestatem, nostra quidem adpetitus, iudicium, uoluntas, consensus, praeparatio, electio, declinatio, aliena uero diuitiae, gloria, species, fortitudo ceteraque, quae potius optare possumus quam uindicare: recte dicitur, si quis forte uelit, quae non sunt in nostra potestate, nostri iuris esse praesumere, nihil sapere. consequenter ergo etiam is, qui quae nostra propria sunt praesumit aliena, nihil, opinor, sapit. Denique nullus laudatur ob adeptionem secundorum, quae in hominis potestate non sunt, nisi forte putatur beatus. prosperitas enim non est in eius arbitrio. At uero in iustitiae contractibus temperantiaeque negotiis et in ceterarum uirtutum obseruantia iure laudamur, siquidem uirtus libera est, contraque agentes reprehendimur, quod dare operam, ut peccemus, existimamur.

CLXV. Dicunt porro non spontanea esse delicta, ideo quod omnis anima particeps diuinitatis naturali adpetitu [219] bonum quidem semper expetit, errat tamen aliquando in iudicio bonorum et malorum. namque alii nostrum summum bonum uoluptatem putant, diuitias alii, plerique gloriam et omnia magis quam ipsum uerum bonum. Est erroris causa multiplex. prima, quam Stoici duplicem peruersionem uocant. haec autem nascitur tam ex rebus ipsis quam ex diuulgatione famae. Quippe mox natis exque materno uiscere decidentibus prouenit ortus cum aliquanto dolore, propterea quod ex calida atque umida sede ad frigus et siccitatem aëris circumfusi migrent. Aduersum quem dolorem frigusque puerorum opposita est medicinae loco artificiosa obstetricum prouisio, ut aqua calida confoueantur recens nati adhibeanturque uices et similitudo materni gremii ex calefactione atque fotu, quo laxatum corpus tenerum delectatur et quiescit. Ergo ex utroque sensu tam doloris quam delectationis opinio quaedam naturalis exoritur omne suaue ac delectabile bonum, contraque quod dolorem adferat malum esse atque uitandum.

CLXVI. Par atque eadem habetur sententia de indigentia quoque et exsaturatione, blanditiis obiurgationibusque, cum aetatis fuerint auctioris. proptereaque confirmata eadem aetate in anticipata sententia permanent omne blandum bonum, etiamsi sit inutile, omne etiam laboriosum, etiamsi commoditatem adferat, malum existimantes. Consequenter diuitias, quod praesentissimum sit in his instrumentum uoluptatis, eximie diligunt, gloriamque pro honore amplexantur. Natura quippe omnis homo laudis atque honoris est adpetens. est enim honor uirtutis testimonium. Sed prudentes quidem uersatique in sciscitatione sapientiae uiri sciunt, [220] quam et cuius modi debeant excolere uirtutem. Uulgus uero inperitum propter ignorationem rerum pro honore gloriam popularemque existimationem colunt, pro uirtute uero uitam consectantur uoluptatibus delibutam, potestatem faciendi quae uelint regiam quandam esse eminentiam existimantes: natura siquidem regium animal est homo, et quia regnum semper comitatur potestas, potestati quoque regnum obsequi suspicatur, cum regnum sit iusta tutela parentum. simul quia beatum necesse est libenter uiuere, putant etiam eos, qui cum uoluptate uiuant, beatos fore. Talis error est, opinor, qui ex rebus ortus hominum animos possidet.

CLXVII. Ex diuulgatione autem succedit errori supra dicto ex matrum et nutricum uotis de diuitiis gloriaque et ceteris falso putatis bonis insusurratio. [in] terriculis etiam, quibus tenera aetas uehementius commouetur, nec non in solaciis et omnibus huius modi perturbatio. Quin etiam corroboratarum mentium delinitrix poëtica et cetera scriptorum et auctorum opera magnifica quantam animis rudibus inuehunt iuxta uoluptatem laboremque inclinationem fauoris? Quid pictores quoque et fictores, nonne rapiunt animos ad suauitatem ab industria? Maxima uero uitiorum excitatio est in corporis atque animi concretione, quorum abundantia uel indigentia propensiores ad libidinem aut iracundiam sumus. His accedunt uitae ipsius agendae sortisque discrimina, aegritudo, seruitium inopiaque rerum necessariarum, quibus occupati ab studiis honestis ad consentanea uitae institutae officia deducimur atque a cognitione ueri boni reuocamur. Opus [221] est ergo futuris sapientibus tam educatione liberali praeceptisque ad honestatem ducentibus quam eruditione a uulgo separata, uidendaque iis et spectanda sunt lecta omnia, quae protelent ad sapientiam.

CLXVIII. Ante omnia diuino praesidio opus est ad perceptionem bonorum maximorum. quae cum sint propria diuinitatis, cum hominibus tamen communicantur. Corporis quoque obsequium sufficiens animae uiribus esse debet ad tolerandum exercitii laborem. Oportet quoque sufficere praeceptores bonos propositumque id, quod sortiti sumus singuli, numen. Quippe Socrati dicitur a pueris comes daemon rerum agendarum praeceptor fuisse, non ut hortaretur eum ad aliquem actum, sed ut prohiberet quae fieri non expediret. Propterea quoque quae in hominis potestate sunt, si per inprudentiam agantur, cum agi ea sit inutile, cladem adferant. quod a Socrate arcebat beniuolum numen. Diuinatio uero necessitati quidem subiectarum rerum, ambiguarum etiam, sed quarum iam fatalis conpletus sit exitus, uera est et conplexibilis, si modo diuinatio dicenda est. quippe quae semel acciderunt, infecta esse non possunt.

CLXIX. Ambiguarum uero, quarum exitus adhuc pendent nondum praecedentibus meritis, ambigua est et obliqua, ut est illa Apollinis:

Perdet Croesus Halyn transgressus maxima regna. Istic enim tria erant, nisi fallor, ambigua: unum, utrum Cyri et Persarum regnum esset periturum. alterum, an ipsius Croesi potius et Lydium. tertium, utrum condicionibus iustis [222] bellum deponeretur. Hoc quippe fieri poterat, et depositorum bellorum aliquot exempla praecesserant. sed quia uoluntas utriusque aduersabatur armorum depositioni, cum et Cyrus fera quadam esset et gloriosa natura, Croesus quoque confidens potentiaeque praecupidus, decretum quod sequebatur ratum erat factum ex utriusque proposito pacem inter eos minime futuram. Supererat igitur ex reliquis alterutrum idque erat dubium, cuiusnam regnum extingueretur. proptereaque dubia sors dubiique intellectus processit oraculum, ut quodcumque accidisset, id praedictum ab Apolline uideretur.

CLXX. Sunt aliae praedictiones consiliorum examini similes, quia, cum sit in nostra potestate deligere ex incertis alterum, ne in delectu peccetur ex ignoratione, suadet hominibus, quid sit optandum, propitia diuinitas: ut Argiuis per oraculum quaerentibus, an aduersum Persas bellum suscipi conueniret, responsum est:

Uicinis offensa, deo carissima plebes,

Armorum cohibe munimina, corporis omne

Discrimen sola capitis tutabitur umbra.

Sciebat enim, quid esset eligendum quodque optio penes hominem, id uero, quod sequitur optionem, penes fatum.

CLXXI. Hebraeis quoque consilium datum est a deo cum praedictione rerum futurarum in istum modum: Si praeceptis meis parebitis, bona terrarum omnia penes uos erunt. lac itaque et melliflui fructus non deerunt. si contempseritis, poenarum inminentium seriem diuina uox prosecuta est. quippe quod esset dubium id, quod erat positum in hominis potestate, parere uel contemnere iussa caelestia. Quod si optionem eorum [223] praecederet decretum ineuitabile necessarioque contemnendum esset, abundaret praedictio, abundarent etiam promissa et minae. Est igitur aliquid in hominis potestate nec sunt homines, ita ut a contra sentientibus adserebatur, materiae rerum earum, quae aguntur, per quas aguntur, sed causa praecedens, quam sequitur id, quod ex fato est.

CLXXII. Sed praeter spem aiunt aliquanta prouenire. Scimus. et horum omnium duplex genus. Unum eorum, quae perraro accidunt. quae uel forte proueniunt uel casu aliquo inportantur: ut ex hominibus portenta nasci. Alterum, quod frequentius quidem prouenit, sed originem sumit ex humani iudicii deprauatione, cum uel a potentibus iratis uel ab inimicis res iudicantur, ut accidit Socrati, eiusdemque populi iudicio cum uir iustissimus condemnatus est Aristides, uel cum prophetae a consceleratis unus membratim sectus, alter obrutus saxis. Num quid etiam horum causa est penes fatum? Nec intellegunt diuersas se contrariasque potentias, id est uirtutem et item uitia simul, quod fieri non potest, adsignare decreto, cum huius modi crimina fati propria esse dicunt. Constituant denique, quid esse fatum uelint. Uirtutemne diuinam? sed non esset causa malorum. An uero animam malignam? sed demum a malitia nihil boni fieri potest. et fato dicuntur etiam bona prouenire. Dicent fortasse mixtam quandam esse substantiam. At quî fieri potest, ut unum et idem quid malitia simul et bonitate sit praeditum intemperantiamque et castitatem creet ceteramque uirtutum uitiorumque inportet contrarietatem?

CLXXIII. Quae porro erit de fato existimatio? Quod [224] uelit certe omnia esse bona, nec tamen possit. Erit igitur inbecillum quiddam et sine uiribus. An potest quidem, nec tamen uult? haec uero iam fera est quaedam et inmanis inuidia. An uero neque uult neque potest? at hoc dicere de fato praesertim flagitiosum. An et potest et uult? Erit igitur causa bonorum omnium, nec malorum auctoritas pertinebit ad fatum.

CLXXIV. Unde ergo mala? Motu stellarum causarum. Sed ipse motus unde? et utrum uolentibus stellis motus ipse talis fit, ut ex eodem motu et mala proueniant et bona, an inuitis? Si uolentibus, animalia sunt stellae et iuxta propositum mouentur, si inuitis, nullus est earum actus. Certe aut omnes stellae diuinae sunt et bonae nec quicquam faciunt mali, aut quaedam maleficae. Sed maleficas esse in illo sancto et pleno bonitatis loco quatenus conuenit? Cumque omnia sidera plena sint caelestis sapientiae, malitiam porro sciamus ex dementia nasci, quatenus conuenit maleficas stellas esse dicere? Nisi forte, id quod fas non est, interdum easdem bonas, interdum malignas esse existimandum, proptereaque promisce beneficia et maleficia praebere. Sed hoc absurdum est putare caelestem substantiam una eademque natura praeditam non in omnibus stellis eandem esse, sed plerasque tamquam a propria degenerare natura. Sed nimirum hoc inuitae stellae patiuntur. et quaenam erit illa tanta necessitas, quae inuitas cogat delinquere? et haec ipsa utrum diuina erit anima, an maligna?

[225] CLXXV. An uero ratio quaedam est, ut aiunt, qua omnia fiunt quae ad praesens aguntur, quaeque futura erunt prouenient? Sed nimirum monstri simile est dicere ratione fieri mala, quae multo uerius dicentur nulla ratione. Iniquus est, uel etiam libidinosus. Series uero illa causarum ineuitabilis unde accipiet exordium, nisi prius merita nostra in quamcumque partem locentur? Illud uero quis ferre possit, quod praeter cetera, quae inreligiose dicuntur atque existimantur, prouidentia quoque dei tollitur hac eorum adsertione simulque omnis diuinitas exterminatur? Quid enim faciet deus, si omnia secundum hanc uersutorum hominum adfirmationem fiant atque inpulsu rapido ferantur pro necessitatis instinctu? Facit tamen haec uana praesumptio faciliorem causam nocentibus, quibus licebit non animi sui peruersitatem condemnare, sed de fatali uiolentia conqueri, facit bonorum uota iuxta uitam laudabilem et inpetus prudentiae pigriores. Quare missum faciendum est genus hominum ex uersutia et uanitate concretum qui, ut ipsi putant, aduerso fato nati sunt, quibus haec et talia opinari fato prouenerit.

CLXXVI. Nos uero diuinam legem sequentes repetemus ab exordio digesto ordine, quae de fato Plato ueritatis ipsius, ut mihi quidem uidetur, instinctu locutus est. Principio [226] cuncta quae sunt et ipsum mundum contineri regique principaliter quidem a summo deo, qui est summum bonum, ultra omnem substantiam omnemque naturam existimatione intellectuque melior, quem cuncta expetunt, cum ipse sit plenae perfectionis et nullius societatis indiguus. de quo plura dici nunc exorbitare est. Deinde a prouidentia, quae est post illum summum secundae eminentiae, quem [noun] Graeci uocant. est autem intellegibilis essentia aemulae bonitatis propter indefessam ad summum deum conuersionem, estque ei ex illo bonitatis haustus, quo tam ipsa ornatur quam cetera, quae ipso auctore honestantur. Hanc igitur dei uoluntatem tamquam sapientem rerum omnium tutelam prouidentiam uocant homines, non, ut plerique existimant, ideo dictam, quia praecurrit in uidendo atque intellegendo prouentus futuros, sed quia proprium diuinae mentis intellegere, qui est proprius mentis actus et est mens dei aeterna. Est igitur mens dei de intellegendo aeternus actus.

CLXXVII. Sequitur hanc prouidentiam fatum, lex diuina promulgata intellegentiae sapienti modulamine ad rerum omnium gubernationem. Huic obsequitur ea, quae secunda mens dicitur, id est anima mundi tripertita, ut supra conprehensum est: ut si quis periti legum latoris animam legem uocet. Iuxta hanc legem, id est fatum, omnia reguntur, [227] secundum propriam quaeque naturam: beata quidem necessitate incommutabilique constantia cuncta caelestia, quippe quae sint prouidentiae uicina atque contigua. frequenter uero accidentia naturalia, propterea quia oriuntur et occidunt omnia, quae naturae lege proueniunt. simul, quia imitatur naturam ars et disciplina, etiam haec, quae artibus efficiuntur, sunt frequentia prouentusque crebri. Quae uero reguntur hac lege, ratione, ordine ac sine ui reguntur. nihil enim ratione et ordine carens non uiolentum. quod uero tale est, non diu perseuerat, utpote quod contra naturam suam distrahatur.

CLXXVIII. Sequuntur ergo deum proprium singula et, ut ait Plato, regem imperatoremque caeli, principem agminis et ducem sublimem uolucri curru dispensantem omnia et moderantem legiones caelestium angelicarum potestatum in undecim partes distributae. solam siquidem Uestam ait manere in sua sede. Uestam scilicet animam corporis uniuersi mentemque eius animae moderantem caeli stellantis habenas iuxta legem a prouidentia sanctam. Quam legem saepe diximus esse fatum serie quadam consequentiarum atque ordinum sancientem. Uolucris uero currus imperatoris dei aplanes intellegenda est, quia et prima est ordine et agilior ceteris omnibus motibus, sicut ostensum est. Undecim uero partes exercitus dinumerat hactenus: primam aplanem, deinde septem planetum, nonam aetheris sedem, quam incolunt aetherii daemones, decimam [228] aëriam, undecimam umectae substantiae, duodecimam terram, quae inmobilis ex conuersione mundi manet. Uerum hoc fortassis extra propositum, quamuis instituto sermoni concinat, quod fatum sine ui ac sine ulla necessitate inextricabili modo salubri atque ordine administretur.

CLXXIX. Ex hoc ordine rerum demanant illa, quae rari exempli sunt, quorum partim fortuna potestatem habet, partim inprouisa et sua sponte proueniunt, quibus omnibus casus dicitur imperare. Quae fatalia quidem sunt. continentur enim edictis fatalibus, nec tamen sunt necessitate uiolentia, perinde ut quae a nobis fiunt, continentur quippe legibus nostris, nec tamen secundum leges proueniunt, quibus utimur: ut puta iubet lex interfici patriae proditorem. quid ergo? quia proditorem uocat eum, cui poenam statuit, necesse est, ut lex faciat proditorem? non, opinor. nam proditor. quidem sua mala mente, quin potius amentia prorumpit ad facinus, punitur uero iuxta legem. Rursumque lex est, ut qui fortiter bellauerit praemio adficiatur. haec lex iubet, non tamen uictorem aut uictoriam lex facit, et tamen lex praemium dat. proptereaque lex generaliter iubet omnibus quae facienda sint, prohibetque omnes ab inconuenientibus. sed non omnes obtemperant nec omnes faciunt quae iubentur. Quae res ostendit optionem quidem esse in hominibus nec eandem in omnibus. Ea uero quae sequuntur, id est legitima, id est animaduersiones. uel praemia, ex lege sancta.

CLXXX. Talis est, opinor, etiam lex illa caelestis, quae fatum uocatur, sciscens hominibus honesta, prohibens contraria. Sequi porro nostrum est, et a fati iugo liberum, laudari uero bene agentem tam iuxta legem quam iuxta commune iudicium. Similiter ergo etiam contraria: mentiri [229] quidem et pessime agere uitam continetur edicto et est in hominis arbitrio ut praecedens. Male porro uitam disponere proprium hominis proptereaque puniri plane est ex necessitate fatali, utpote quod legem sequatur. Haec porro omnia sedem habent in animis hominum, quae anima libera est et agit ex arbitrio suo. Optima porro pars animae ea est, quam descripsit Plato duplicem habere uirtutem: unam in conprehensione diuinarum rerum, quae sapientia est, alteram in dispositione rerum mortalium, quae prudentia nominatur.

CLXXXI. Quod si quis ad umores corporis naturalemque illam concretionem respiciens plerosque intemperantes, alios porro moderatos homines esse non sine fato putat, et intemperantes quidem ex umorum intemperie laborare, moderatos autem ex felicitate concretionis leuari eaque omnia decreto fieri [putat], uera sentit quidem. Est enim natura tributum, ut inbecilla hominum natio uel laboret inprospera concretione uel adiuuetur moderata in obtentu honestatis. Ideoque aduersum huius modi uitia rationis consiliique salubritas opposita est prouidentiae lege, siquidem auaritia, libido, crudelitas ceteraeque huius modi pestes nihil in pueritia grande designent, sed sint confirmata iam aetate noxia: tunc, opinor, cum etiam consilii salubritas confirmatur, cui auxiliatur decus studiorum honestiorum, prodest beniuolorum reprehensio, medetur animaduersio. contraque aduersis rebus obtunditur prauitas mentis atque insolescit.

CLXXXII. Ideoque ob consortium corporis est inter homines bestiasque et cetera uita carentia societas communioque corporeorum prouentuum, siquidem nasci, nutriri, crescere [230] commune est hominibus cum ceteris, sentire uero et adpetere commune demum hominibus et mutis tantum ac ratione carentibus animalibus. Cupiditas porro atque iracundia uel agrestium uel mansuetorum adpetitus inrationabilis est, hominis uero, cuius est proprium rationi mentem adplicare, rationabilis. Ratiocinandi tamen atque intellegendi sciendique uerum adpetitus proprius est hominis, qui a cupiditate atque iracundia plurimum distat. illa quippe etiam in mutis animalibus et multo quidem acriora cernuntur, rationis autem perfectio et intellectus propria dei et hominis tantum.

CLXXXIII. Atque inter ipsos homines non peraeque. conpugnant quippe se in hominum commotionibus inuicem cupiditas iracundiaque et item ratio, obtinentque aduersum se uicissim. Ratio, ut apud Homerum, cum Laërtius iuuenis

Pectore pulsato mentem castigat acerbe:

Quin toleras mea mens? etenim grauiora tulisti.

Quippe in illius animo ratio tunc iracundiam subiugabat. Apud Euripidem contra in Medeae mente saeua iracundia rationis lumen extinxerat. Ait enim:

Nec me latet nunc, quam cruenta cogitem,

Sed uincit ira sanitatem pectoris.

Usque adeo salubri consilio uiam clauserat inmoderatus dolor pelicatus.

CLXXXIV. Ergo in animo continentis uiri semper plus consilium potest, intemperantis inbecillitas aduersum rationem uitiosis animi partibus suffragatur. Saepe etiam haec ipsa uitia se inuicem inpugnant, ut in adulescente Terentiano, qui [231] aduersum acerrimas amoris flammas resistens honesta iracundia nititur, cum negat iturum se ad conspectum amicae ultro accersentis, ut exclusum indigne reuocet lenocinio blanditiisque meretriciis. Ergo haec, de quibus intra arcana pectoris disceptamus quaeque, utrum facienda nec ne sint, deliberamus et ad postremum tamquam lata sententia decernimus, quatenus non sunt propria nostra? nisi forte ideo, quia commoti uel deprauati libidine disceptatores idonei non sumus, cum aequum iudicium carere tam odii quam gratiae misericordiaeque anticipationibus debeat.

CLXXXV. Sed praedictio, inquiunt, futurorum cuncta iam dudum disposita atque ordinata esse testatur. Haec porro dispositio atque ordinatio fatum uocatur. Immo haec ipsa praedictio fatalem necessitatem dominari negat usque quaque, siquidem praedictio rationabilis sit existimatio sortis futurae, quae non in rebus certis et necessitate constrictis, sed in incertis atque in ambiguis praeualet. Quis enim consulat praesagum de recens nato, utrum mortalis an inmortalis futurus sit? Sed illud potius, quod est dubium, quaeri solet: quam prolixa uitae spatia sortitus esse uideatur, et utrum diues an pauper, elataque an plebeia sit atque humili fortuna futurus. Quae cuncta obseruatione, scientia, artificiosa quoque sollertia conliguntur. Aut enim alitum uolatu [232] aut extis aut oraculis homines praemonentur. praedicente aliquo propitio daemone, qui sit eorum omnium quae deinceps sequuntur scius, perinde ut si medicus iuxta disciplinam medendi praedicat uel exitium uel sanitatem, aut etiam gubernator caeli condicionum non ignarus ex aliqua nubecula praenuntiet tempestatem futuram. Quae cuncta non fato, sed artificiosis rationibus usuque et experientia conprehenduntur.

CLXXXVI. Aeque, cum ex motu siderum praedictio habetur, signa obseruari solent, ortusque et obitus stellarum et conformationes ad rationem redactae, iuxta quam fertilitas sterilitasque prouenit. omnisque huius modi ratio nihil est aliud quam coniectura rerum earum, quae uel ad corpus pertinent uel ad ea, quae corporis propria sunt, uel ad animam satis corpori seruientem. Unde opinor Platonem animarum quidem exaedificationi deum opificem praefuisse dicere, eorum uero, quae animis subtexuntur, aliis diuinis potestatibus inferioribus munus atque officium esse mandatum, ita ut purae quidem animae sinceraeque et uigentes florentesque rationibus a deo factae sint, uitiosarum uero partium eius auctores habeantur eae potestates, quibus ab opifice deo talis cura mandata sit.

CLXXXVII. Uitiosae porro partes animi, quae subtexuntur, ira est et cupiditas, satis idonea uitae agendae instrumenta. Multa quippe sunt, quae per uirilem animi commotionem recte in hac uita fiunt et uindicantur, quotiens iusta iracundia comitem se et auxiliatricem rationi praebet. multa etiam ex cupiditate honesta uel mediocri praeter libidinum sordes. Sicut ergo purae mundi animae regnum in perpetua mundi agitatione permissum est, ita iis animis, quae homines inspirant, opus fuit ratione iracundia et cupiditatibus [233] interpolata, ut, cum quidem se ad rationem totum animal conuertisset, curaret, intueretur etiam caelestia, cum uero ad terrena despiceret, despectus aeque ne esset otiosus, sed ex eadem inclinatione cura rerum terrestrium nasceretur.

CLXXXVIII. Ut igitur breui multa conplectar, istius rei dispositio talis mente concipienda est. Originem quidem rerum, ex qua ceteris omnibus quae sunt substantia ministratur, esse summum et ineffabilem deum. post quem prouidentiam eius secundum deum, latorem legis utriusque uitae tam aeternae quam temporariae. tertiam porro esse substantiam, quae secunda mens intellectusque dicitur, quasi quaedam custos legis aeternae. His subiectas fore rationabiles animas legi obsequentes, ministras uero potestates Naturam, Fortunam, Casum, et daemones inspectatores speculatoresque meritorum. Ergo summus deus iubet, secundus ordinat, tertius intimat. animae uero lege agunt.

CLXXXIX. Lex porro ipsum fatum est, ut saepe diximus. Cui legi qui pareat sequaturque principis dei ueneranda uestigia, beatam semper uitam agit iuxta legis perpetuae sanctionem, quod est iuxta fatum. at uero quae dei comitatum animae neglexerint, rursum et ipsae alio quodam contrarioque genere secundum fatum uitam exigunt, donec paeniteat eas delictorum suorum expiatisque criminibus deinceps ad inmortalis dei et aeternarum potestatum diuinarum choros reuertantur et ille legis rigor ex deteriore fortuna transitum fieri sinat ad beatam. Quod fieri certe non posset, [234] si omnia constricta essent uniformi quadam et rigida atque inreuocabili necessitate. Ex quo adparet prouidentiam quidem omnia intra se circumplexam tenere, quippe omnia quae secundum eandem recte administrantur. At uero fatum prouidentiae scitum est, continet autem ea quae sunt in nostra potestate ut praecedentia, continet etiam meritorum conlocationem. sequuntur animaduersio et adprobatio, quae sunt fatalia, eaque omnia quae casu fortunaue fiunt.

CXC. Quid igitur sibi uoluit tractatus huius tam larga prolixitas? Quia multi nulla cura ueri sciendi, sed potius ueris rationibus renitendi et ipsi falluntur et ceteros in erroris ineluctabilis inplicant lubrico, quippe qui ad unam aliquam partem mundanae administrationis respicientes tamquam de solida atque uniuersa dispensatione pronuntient. quodque in una parte inuenerint, id esse in omnibus quoque mundi partibus adseuerant: proptereaque, cum aliquid uerum dicunt, ueris similes habentur, quamuis conpugnantia inuicem dicant. Cum autem de parte sentientes perinde habent, tamquam de solido uniuersoque sentiant, redarguuntur inuicem. Namque fato quaedam agi uerum est, et quod quaedam in nostra potestate sint, hoc quoque uerum esse monstratum est. Quare qui omnia fato fieri dicunt, merito reprehenduntur ab iis, qui probant esse aliquid in nostra potestate. Demum qui omnia in nostra potestate constituunt nec quicquam fato relinquunt, falli deteguntur. Quis enim ignoret esse aliquid in fato et extra nostrum ius? Sola igitur uera illa ratio est fixaque [235] et stabilis sententia, quae docet quaedam fato fieri, alia porro ex hominum arbitrio et uoluntate proficisci.

CXCI. Deinde subnectit leges ipsas et iura fatalia. Principalem quidem legem, qua cunctis animis ob uniformem naturam ad uirtutis uindicationem aequabilis fato tribuitur facultas sine cuiusquam praeclaratione. Addit secundam legem, qua sanctum est omnes animas, quae comitatae diuinum agmen spectauerint aeternarum uereque existentium rerum naturam, formam hominis induere ad tuenda terrena. Piae nationis animal hominem significans, ideo quod in mutis animalibus nulla sit cognitio de deo. Porro ex iis, quae ratione instructa sunt, praestantissimum quidem animal id esse, quod ceteris caelestibus animalibus substantiam ex se largiatur, colat autem aliud multo praestantius, in quo sit origo rerum. sequi uero quasi per ordinem quendam inferioris eminentiae potestates, quae singulae potiora quaeque uenerentur numina. Quia igitur ultimus est homo ex iis quae ratione utuntur animalibus cunctaque meliora et elatiora ueneratur, iure praecipua religione praeditum esse dixit. Cumque duplex sit natura hominis, altera melior, altera inferior, lege opus fuit tertia, quae meliora distingueret. Est porro melior sexus uirilis, muliebris inferior, non quo sit aliqua in animis differentia, -- una est quippe natura -- [236] sed diuersitas tamen in sexu esse debuit, caduca mortalitate partus substitutionesque desiderante. Denique cum una eademque uirtus sit maris et feminae, corporum tamen ipsorum diuersae uires sunt, cum eorum alterum calidius densiusque, alterum sit frigidius et rarius.

CXCII. Sequitur alia lex, quam designat his uerbis: Cumque necessitate decreti corporibus inserentur corporeaque supellex uarie mutabitur quibusdam labentibus et aliis inuicem succedentibus membris. (p. 42A.) Necessitatem nunc uocat usum inexcusabilem munusque incorporationis. neque enim aliter poterant regi terrena rationabili anima regente nisi corporis adhibita coniunctione. Corpus uero terrenum hoc non diu constat, sed torrentis more praecipitis et ipsum effluit et ab effluentibus inundatur. Sunt quippe in eo multi meatus multaque item emissacula tam in promptu et uisibilia quam latentia et caeca, per quae fertur umor et spiritus aliaeque superfluae reliquiae cibi et potus: quibus egressus conseruationis animalium causa natura commenta est, et aduersum detrimenta egestionis pro conpetenti modo uicem reparat ex umido et sicco cibatu atque extrinsecus circumfusi aëris respiratione. Meatus igitur ingredientibus omnibus pro modo proque magnitudine eorum natura fabricata est. idque ipsum est, quod dicit idem Plato: quibusdam labentibus et aliis inuicem succedentibus membris.

CXCIII. Haec ergo lex illud effecit ante omnia: sensum ex uiolentis passionibus excitari. (p. 42A.) Merito. uita quippe sine sensu esse non potest, siquidem inter ea quae uiuunt et quae uita carent haec sit, opinor, differentia, ut sentiant haec, illa sine sensu sint, nascentiaque simul cum [237] uita sensum auspicentur et in diiugio corporis et animae sentire desinant. Certe siue passio siue potentia siue aliquis adfectus est, sensus hic animantis est proprius ex corporis animaeque copulatione conflatus. Ex uiolentis uero passionibus. Recte. nam eadem ac simili facilitate anima contemplatur. contemplatio quippe facilis intentio est. sensus uero nascitur ex consortio corporis atque animae passionum. et sunt multae corporis pulsationes eius modi, ut neque contingant animam et sensim latenterque uanescant, qualis est lapsus in uidendo uel audiendo. quidam tamen pulsus corporis uiolentiores sunt, qui ad animam usque permanent.

CXCIV. Est ergo sensus passio corporis quibusdam extra positis et pulsantibus uarie, eadem passione usque ad animae sedem commeante. Quae passio cum est lenis molliterque palpando potius quam pulsando corpus mouet, consentit anima corporis titillationi. atque hoc genus sensus uoluptas cognominatur. Porro si erit asperitate quadam praedita passio, doloris nomen accipiet, ut sit perspicuum uoluptatem ac dolorem species esse sensus, sensum uero ipsum genus. Omnis porro talis cupiditas mixta est cum uoluptatis et doloris adfectu, consequenterque amor huius modi rerum inter dolorem uoluptatemque positus inuenitur. spes quippe fruendi uoluptatem creat, dilatio tristitiam et dolorem. Quare sequitur sentiendi legem lex [238] amandi. amor uero conseruationi corporis plurimum confert idemque est auctor successionum. idem hoc in ira quoque reperitur, quotiens sine ratione ac sine modo commouemur agresti quodam ardore mentis. aduersum quem instruitur anima cautionis salubritate, quae nimia facta transit ad formidinis uitium. Itaque cum animi uigor, qui factus inmoderatior progressus est ad iracundiae limitem, et item cautio sit animae data ob tutelam corporis, inmoderate crescentia perturbant animum potius quam regunt.

CXCV. Ceterasque, inquit, pedissequas earum perturbationes diuerso adfectu pro natura sua permouentes. quas quidem si frenarent ac subiugarent, iustam iis lenemque uitam fore, sin uincerentur, iniustam et confragosam. Et uictricibus quidem ad conparis stellae contubernium sedemque reditum patere acturis deinceps uitam ueram et beatam. Uictas porro mutare sexum atque ad infirmitatem naturae muliebris relegari secundae generationis tempore. nec a uitiis intemperantiaque discedentibus tamen poenam reiectionemque in deteriora non cessare, donec instituto meritisque congruas inmanium ferarum induant formas. (p. 42BC.) Pedissequas quidem cupiditati dolorique cognatas et consentaneas passiones aemulationem dicit, inuidiam, obtrectationem et cetera huius modi. uoluptati uero in alienis malis gaudium, iactantiam, gloriae uanitatem. metui porro fugam, formidinem. iracundiae nihilo minus saeuitiam, feritatem, calorem quaeque his sunt proxima. Diuerso, inquit, adfectu pro natura sua permouentes. ea uidelicet, quae sunt his ipsis contraria uirtutum ornamenta, quae uirtutibus fiunt. Quae quidem uitia si frenarent, inquit, iustam [239] iis lenemque uitam fore. Aperte et ita, ut dubitare nequeamus, sui iuris esse animas docet in delectu atque optione.

CXCVI. Horum omnium praemia etiam constituit: uictricibus uitiorum animis reditum ad caelestem sedem perpetuamque inmunitatem. quae uero libidine se commaculauerint, in munere uitae secundae asperiorem congruamque moribus et instituto uitam futuram, siquidem ex uirili sexu transeant in feminae formam, non quo ipsa anima sexum mutet, sed quod deterioris sexus corpus accipiat. Quae uitam meliorem temperantemque delegerit, ad meliorem fortunam reuocabitur. porro si deterior facta erit deteriusque uiuet, propter nimiam corporis amplexationem uitae destinabitur infeliciori, quoad usque ad ferae naturae perueniat inmanitatem.

CXCVII. Empedocles tamen Pythagoram secutus ait eas non naturam modo agrestem et feram sortiri, sed etiam formas uarias, cum ita dicit:

Namque ego iam dudum uixi puer et solida arbos,

Ales et ex undis animal, tum lactea uirgo.

Non iuxta sexus siluestrem conuersionem, sed in diuersorum [240] animantium, ut ipse aliis testatur uersibus, quibus abstineri oportere censet animalibus:

Mutatos subolis mactat pater inpius artus

Dis epulum libans. saeua prece territa mente

Hostia. luctifica funestatur dape mensa.

Natus item ut pecudes caedit matremque patremque,

Nec sentit caros mandens sub dentibus artus.

Item alio loco:

Conprimite, o gentes, homicidia. nonne uidetis

Mandere uos proprios artus ac uiscera uestra?

CXCVIII. Sed Plato non putat rationabilem animam uultum atque os ratione carentis animalis induere, sed ad uitiorum reliquias accedente corpore incorporationem auctis animae uitiis efferari ex instituto uitae prioris, et iracundum quidem hominem eundemque fortem prouehi usque ad feritatem leonis, ferum uero et eundem rapacem ad proximam luporum naturae similitudinem peruenire, ceterorum item. Sed cum sit reditus animis ad fortunam priorem, -- hoc uero fieri non potest, nisi prius reditus factus erit purus ad clemens et homine dignum institutum -- rationabilis porro consilii correctio, quae paenitudo est, non proueniat in iis, quae sine ratione uiuunt: anima quondam hominis nequaquam transit ad bestias iuxta Platonem.

CXCIX. Deinde ait: Pausamque malorum non prius fore, quam consecuta eas similis eademque semper uolucris illa mundi circumactio cuncta earum uitia [241] ex igni et aqua terraque et aëre contracta omnemque inluuiem deterserit, inconsultis et inmoderatis erroribus ad modum rationis temperiemque redactis. (p. 42C.) Eandem semper circumactionem motus intellegentis animae significans, similem uero eius, cum deliberat ut intellegat. hae quippe uirtutes sunt animae rationabilis. Inconsultos porro et inmoderatos errores animae dicit esse, qui ex igni terraque et ceteris corporeis elementis oboriuntur. Aduersum quos obtinens anima reuertetur ad antiquam diuinitatem suam et habebit naturam bonis meritis conpetentem.

CC. Has leges ait a magno opifice deo animis esse intimatas, causamque intimationis ostendit: ne qua penes se deinceps ex reticentia noxae resideret auctoritas (p. 42D.), uolens ostendere malitiam non ex decreto ac uoluntate dei prouenire hominibus, sed ipsorum uel inprudentia uel deprauatione. Deinde post expositionem legum fatalium sementem fecit animarum nostrarum deus partim in terra, partim in luna, partim in ceteris, quae instrumenta temporis esse dicit (p. 42D.): iuxta Pythagoram quidem, quod ita ut in terra, sic etiam in lunari globo consistant homines et etiam in ceteris errantibus stellis, iuxta se uero, quod in aliis libris idem adserit, alterna uice [242] fungi munere animas, quibus rerum terrenarum tutela mandatur, ita ut, quae iam iamque fungentur munere, primae serantur in terra, quae post has, in lunari globo, ac deinceps in aliis globis consequenter.

CCI. Deinde iubet factis a se diis, id est stellis fingere humana corpora animarum conpetentium receptacula, isdemque adhibere cuncta adminicula uitalis substantiae. Principio adpetitum, qui diuiditur in iracundiam et cupiditatem, sine quibus corpus mortalis animantis neque esse neque uero administrari potest. deinde artes, quae uictum necessarium largiuntur, ceteraque omnia iuxta uires, ut quem optime mortalis natura regatur. Iuxta uires uidelicet non efficientium, sed eorum quae efficiebantur, propterea quod homines tam ad bonitatem quam ad malitiam inclinationes habent: ex quo fit, ut saepe ipsi sint sibi auctores malorum. Talis ergo fuit ordinatio summi opificis dei, ut quod erat in corpore mortali minime mortale, sed diuinum potius et sempiternum, ipse construeret, porro quae dissolubilia umquam essent futura minoribus efficienda mandaret. Denique conpleta dispositione in suo, inquit, adfectu manebat. (p. 42E.) Quid est? nimirum ut prouidentia sua cunctis tam aeternis quam natiuis generatisque consuleret, diuinis quidem et aeternis inmortalitatem propagans, temporariis uero perennitatem, non iugem et integram, sed ex successione.

[243] VIII.

DE ORTU GENERIS HUMANI.

CCII. Deinde docet ipsam humani corporis aedificationem sentiendique causam et cetera quae sensum sequuntur. Ex mundi, inquit, materiis, igni terraque et aqua cum spiritu, faenus elementarium mutuati, quod redderetur cum opus foret, et cetera. (p. 42E.) Corpora nostra ex quattuor materiis esse conposita in promptu est. Est enim quiddam in iis contiguum, quod tactui resistit, idque sine terrena soliditate non est. Est etiam calidum aliud idemque uisibile. porro quae talia sunt, sine igni esse non possunt. Est praeterea plenum spiritus, ut sunt eae uenae, quae arteriae nuncupantur. Est etiam umor, ut sanguis et cetera, quae manant ex corpore. Sed neque umor sine aqua neque spiritus sine aëre consistet umquam. Est igitur in corporibus nostris aquae portio et item aëris nec non ignis et terrae. Unde opinor hominem mundum breuem a ueteribus adpellatum. Nec inmerito. quia totus mundus et item totus homo ex isdem sunt omnibus, corpore quidem easdem materias habente, anima quoque unius eiusdemque naturae.

CCIII. Inuisibiles porro coniunctiones gomphos adpellat, uel minorum corpusculorum coaceruationem ut Diodorus, uel eorundem similium inter se conglobationem formabilem ut Anaxagoras, uel supra dictorum multiformem inplicationem ut Democritus et Leucippus, uel interdum concretionem, interdum discretionem ut Empedocles, concretionem [244] quidem amicitiam, discretionem porro et separationem inimicitiam uocans, uel ut Stoici corporum diuersorum usque quaque concretionem. Quorum omnium quendam nodum concatenationemque dicit esse in minutis solidisque corpusculis, quae gomphos cognominat. Tali igitur humani corporis exaedificatione aeternae animae duos circuitus addidisse dicit deum, qui circuitus animae opera sunt, quorum alter intellegentia est, alter opinio. Porro omne quod operatur sit necesse est: substantia ergo animae minime est otiosa. Undique igitur corpus humanum duabus inmortalis animae circumactionibus obligatum totum atque ex omnibus regionibus uitali sustentatur uigore. Inriguum porro fluidumque corpus uocat ob praedictas egestionis et exsaturationis uices.

CCIV. Circuitus porro, inquit, ut torrenti rapido defluoque obligati. (p. 43A.) Torrentem uocat siluam corpoream, propterea quod fluere non desinat neque umquam maneat in certa et in stabili constantia nec teneatur. Animas ait corpora non tenuisse nec uero ipsas a corporibus potuisse cohiberi. Quare animae corpora non regebant? quia nutui suo et uelut refrenationi pro arbitrio corpora tunc non obsequebantur. Animae porro a corporibus demum non tenebantur, quippe cum ipsa corpora ambitu animae circumtenerentur et sine conplexu eius mox dissiparentur. Sed ui ferebant, inquit, et inuicem ui ferebantur. [245] Ferebantur quidem ad uitia cogente indigentia corporis, ferebant uero eadem corpora uitam salutemque isdem procurando, quod est proprium munus animarum. Hoc autem utrumque non est sine uiolentia, quoniam nec animae uoluntate propria in uitia recidebant nec corporibus placebat naturales indigentias ferre ac sustinere patienter, utpote quae naturae suae dissolutionem dissipationemque ferrent.

CCV. Contingebat ergo, ut totum animal moueretur, praecipiti tamen et inordinata iactatione. (p. 43B.) Praeclare. neque enim quod mouet sine eo quod mouetur motum potest edere neque demum quod mouetur sine mouente, sed utrique opus est alterius praesentia. et est, opinor, quod quidem mouet anima, quod uero mouetur corpus, ex quibus et animalia constant et motus eorum. et prorsus haec omnia spectant eo, ut concipiatur animae puerilis uitae amentia, quoque modo sensus excitetur omnibus animalibus secundum naturam eorum. Sex illi motus familiares sunt. Est quippe in his ignis, cuius natura summa et alta semper capessit. est etiam terrae aliquantum, quae mediam mundi sedem obtinet. est aërium quiddam et umectum, quae duo huc atque illuc late et prorsus ad omnia natura sua feruntur. quorum motuum conpos est animal.

CCVI. Mobilior porro anima puerilis et inquieta maxime quidem ob inrationabilem mentis inbecillitatem nondum ratione firmata. deinde ob nimium calorem umoremque in illa [246] aetate abundantem, sicut ipse ait in Legibus pueros nimio ignis luctari calore, proptereaque inordinate sine iudicio inprobeque omnino motus naturales in pueris celebrari. Unde ait: Inmenso quippe gurgite inrigante et inmoderate effluente. (p. 43B.) Inrigante quidem, cum nimio calore cito confectus cibus resumitur saepius, effluente uero iuxta necessitatem egestionis. Testatur hoc Hippocrates cibo nimio recreanda esse puerilia sanciens corpora, ne consumantur damnis egestionis. Sed adhibito cibo tenera aetas delectatur, inminuto aut denegato dolet. Ex quo fit, ut uoluptatem quidem amplexetur tamquam bonum, offendatur autem dolore tamquam malo.

CCVII. Etiam quae extrinsecus accidunt, frigus et siccitas, asperior et durior tactus. quae omnia sensus excitant asperos, quaeque his contraria sunt iucundos et uoluptarios in tactu, odoratione, gustatu. Quos quidem sensus ait et initio et nunc usque maximos et uiolentos motus ciere. (p. 43C.) Quippe sensus auxiliante silua nimio inordinatoque fluxu totam animam actusque eius omnes uiolenta concussione turbare. (p. 43D.) Cumque sit animae pars altera sanctior diuiniorque, quae mens atque intellectus est, numquam exorbitans neque ullis erroribus falsisue opinionibus deriuabilis: huius quidem motum cohibuerunt damnationemque eius in tota anima conpescuerunt contrarios motus agentes (p. 43D.), ut esset quidem intellectus in anima, sed nihil ageret inpedientibus sensibus. At uero illam alteram partem animae, quae est opinio, perdere quidem omnino non poterant, -- [247] nam haec quoque erat praedita diuina potentia nec solui nisi ab eo solo, qui conexuerat, ualebat ante fatale animae corporisque diiugium -- coegerunt tamen aduersum naturam suam niti atque agere actus incongruos, cogentes falsis opinionibus credere.

IX.

QUARE ALII SAPIENTES, ALII INSIPIENTES.

CCVIII. Deinde admonens eorum, quae in psychogonia docuerat, medietates illas ait et analogias tamquam regione sua et loco pulsas, quae consentaneos motus animae caelestibus tramitibus dirigebant, illud significans, quod in pueris mens quidem intellectusque eius omnino sit otiosus et uelut constrictus uinculis motum eius prohibentibus, ratio tamen agat aliquid, cum uel adpetit quid tenera aetas uel iudicat uel imaginatur, non recte licet, ad haec trahentibus eam sensibus atque eo genere circumscribentibus ob supra dictas causas rerumque ignorationem. In quo etiam Aristoteles consentit dicens initio pueros etiamnum lactentis aetatis omnes quidem uiros putare patres, omnes autem feminas matres, aetatis tamen accessu discernere, et non numquam in discretione falli, saepe etiam falsis captos imaginibus porrigere ad [248] imaginem manus. easque omnes opiniones supinas uocat: cum ea quae laedunt commoda, quaeque prosunt noxia esse arbitrantur, id est cum ad uoluptatem perniciosam feruntur, offenduntur autem salubri labore. Quod profecto numquam contingeret, nisi nimium sensibus crederent, qui natura plurimum in decipiendo uigent.

CCIX. Atque ut totam rem plane expediret, exemplo quoque utitur perspicuae claritudinis. Summa dementia est, cum quis non solum ignoret, sed id ipsum quod ignoret nesciat, proptereaque falsis consentiat imaginibus, quaeque uera sunt falsa esse praesumat: ut cum malitiam quidem prodesse, uirtutem uero obesse perniciemque adferre arbitrantur. Quae quidem opinio usque ad nouissimam aetatem plerosque comitatur, qui facere iniuriam commodissimum, recte damnosum putant proptereaque execrantur. Hos Aristoteles senes pueros uocat, quod mens eorum a mente puerili minime differat.

CCX. Exemplum quod diximus tale est. Ex aduerso stantes in laeua nostra certe habemus contra stantium dextras partes, item illi similiter nostras, rursumque laeuas partes in dextera. Si igitur, inquit, alter ex duobus recte et secundum naturam stet, alter uero ita, ut caput solo figat, pedes pro capite sustollat, et sint ex aduerso: tunc se inspicientes inuicem opinabuntur dexteras partes sinistras, sinistras dexteras inuicem. (p. 43E.) Tale aliquid pati dicit animas quoque iuxta rerum contemplationem inter initia et recens incorporatas. Cum igitur ita [249] se habebit et audiet intellegibilem esse naturam et sine corpore, quae sola uere perpetuoque eadem sit, rursum de iis quae nascuntur et occidunt, id est de corporeis atque sensilibus, quod fluida sint et mutabilia: opinor tunc aduocatis sensibus puerilis anima testimoniis eorum facile credens intellegibilem quidem naturam nullam esse confidit, utpote quam sensus ne somniet quidem, sola autem sensilia pro uero certoque esse praesumit, quae uideri, tangi, ceterisque sensibus percipi queant. itaque praesumens non, opinor, mentis intellectusque conpos erit. Ideoque addidit: nec habet ullum certum ducem talis peragratio. (p. 44A.) Neque enim intellectus ducem se praebet ceteris animae partibus, ut qui tunc sit otiosus, neque illa alia pars animae, in qua sunt opinationes, quam subegerint atque in seruitium redegerint sensus usque adeo, ut cum seruiat dominari se putet et aliquid ex pristino splendore ac dignitate retinere.

CCXI. Ac ne quis eum putaret de anima cuiuslibet animalis haec dicere, addidit: Crescente uero homine postquam incrementi nutricationisque tenui iam riuo meatus effluet animaeque circuitus tranquilliore motu uiam suam peragent processuque temporis sedatiores erunt. (p. 44B.) Merito. fit enim melior in dies, quanto fit perfectior et in cognitione rerum exercitatior. Tunc quippe nuntii sensus minoris erunt auctoritatis minorisque apud animam fidei deprehensa fallendi consuetudine. Maxime si sit studiis, inquit, elegantioribus erudita. inmunis omni perturbatione atque aegritudine deget aeuum. si negleget, claudum iter uitae serpens cum [250] familiari demum stultitia reuocabitur ad inferna. (p. 44C.) Consequenter sibi. namque conponit hominem ex anima et corpore. Quotus quisque igitur utrumque curabit, erit incolumis et fortis. qui neutrum, mancus et debilis. qui alterum ex duobus, claudus. Ergo indocilis et corpori tantum diligentiam inpertiens claudam habebit uitam procul dubio. Claudam quoque etiam illius animam fore, cuius rectae quidem sint opiniones, sed [qui] nequaquam sacris intellegibilium arcanorum sit initiatus.

CCXII. Simul quia de totius hominis constitutione disseruit integre per partes, nunc membratim, sicut in mundani corporis constitutione fecerat, utilitatem cuiusque membri reuelat causasque reddit uisus nostri et auditus. Sensuum quoque utilitatem persequitur et eorum membrorum, quae sensum adiuuant. Dicit etiam de memoria, dicit de somniis. Eorum quoque causas reddit, quae in speculis simulacra cernuntur: et eorum omnium causas rationesque subdiuidit. Demonstrat etiam, quae principales causae sint, quae item principalibus accidant, quae item sint ipsa quidem inmobilia, moueant tamen alia: quae demum ab his ipsis mouentur ex aliqua necessitate, quaeque cum ratione mouent ad effectum rei utilis alicuius, quaeque sine ratione et ut libet.

[251] CCXIII. Orditur denique a capite, quam partem corporis principali quadam esse eminentia dicit (p. 44D.), proptereaque oportuisse in excelso atque eminenti loco tamquam arcem totius corporis conlocari, ut domicilium esset partis animae principalis, quod hegemonicon a philosophis dicitur, id est ratio. Cuius duplex uirtus: altera intellegens, opinatrix altera, iuxta quas sapientia cum disciplina et item prudentia cum rectis opinionibus conualescunt. Quas duas diuinas circumactiones animae idem auctor adpellat, iuxtaque eas diuinas potestates, quae fingebant corpora hominum, ad similitudinem mundani corporis formasse dicit caput rotundum et globosum (p. 44D.), eique ita informato conexuisse rationabilem motum, qui rationabilis motus principalis animae potestas est. proptereaque principalem animae potestatem adserit in capite sedem habere. (p. 45B.)

CCXIV. Sed quoniam de hoc diuersae opiniones philosophorum tam ueterum quam nouorum extiterunt, recensendae nobis singulae sunt, ut habita conparatione, quanto ceteris ad ueritatem praestet Platonis, fiat palam. Qui diuiduam fore siluae substantiam censuerunt interponentes inmenso inani modo expertia modo partes quidem, sed indifferentes, sui similes, tum atomos uel solidas moles, nullum locum certum definitumque principali animae parti dederunt. Spiritus [252] quippe, ut ipsi adseuerant, per fauces ad pulmonem commeans in respiratione adtenuatus ad cordis sedem facit transitum. Deinde per arterias, quae sunt a corde porrectae, peruenit ad caroticas ita adpellatas uenas, quod eaedem uulneratae mortem adferant soporiferam. per quas idem spiritus ad caput fertur per tenues neruorum et angustos meatus. atque ibi primum nasci dicunt initium sentiendi et intermanare ad ceterum corpus. Isque communis sensus est tactus, sed fit proprius ob diuersitatem membrorum, quibus sentimus. qualia enim fuerint organa sentiendi, talis sensus existit, ut per oculos uisus, auditus per aures, atque in eundem modum ceteri. unus tamen est spiritus, qui in multis deformatur.

CCXV. Aut enim moles quaedam sunt leues et globosae eaedemque admodum delicatae, ex quibus anima subsistit: quod totum spiritus est, ut Asclepiades putat, aut ignitae atomi iuxta Democritum, qui ex isdem corporibus et ignem et animam censet excudi: uel id ipsum atomi casu quodam et sine ratione concurrentes in unum et animam creantes, ut Epicuro placet, ob similitudinem atomorum, quarum una commota omnem spiritum, id est animam moueri simul. Unde plerumque audita niue candorem simul et frigus homines recordari uel, cum quis edit acerba quaedam, qui hoc uident adsidue spuere incremento saliuae, et cum oscitantibus simul oscitare alios, inque consonis rhythmis moueri nos iuxta sonos.

[253] CCXVI. Quae cum ita sint, quaerunt qui magis capite quam pedibus sapiamus, quando scientiae disciplinaeque adsiduo sensus exercitio corroborentur prudentiaeque initium ex aliquo temperamento orsum usuque adsiduo promotum perueniat ad perfectionem, dum frequens obseruatio rudimenta creat, rudimenta item artem, quae tempore atque usu confirmata fit disciplina. Idem negant principalem animae uim consistere in capite, propterea quod pleraque animalia capite secto uiuant ad tempus et agant solita tamquam nullo damno adlato corporis uniuersitati, ut apes et item fuci, quae licet capitibus abscisis ad momentum uiuunt et uolant aculeisque secundum naturam suam se defendunt: quae non facerent, si in capite consisteret quod est in anima principale. Illud etiam in corde negant. crocodilos enim auulsis cordibus aliquamdiu uiuere et resistere aduersum uiolentiam. hoc idem etiam in testudinibus obseruatum marinis et terrestribus capris.

CCXVII. Aduersum quae respondetur ab aliis nihil esse mirum si, cum initia et quasi quaedam fundamenta dogmatis imbecilla et minus idonea iacta sint, totum eorum dogma mutet. Quae est enim eorum de anima opinio? Nempe quod ex minutis corpusculis constet. ergo corpus initium est animae, et erit animae propria nulla substantia, sed potius corporis. Corpus enim animam creat iuxta ipsos uitamque animae. contingit ergo secundum hanc eorum opinionem, ut [254] numquam sit eadem anima, sed diuersa habeatur atque mutabilis. Cum enim dicant corpus esse antiquius anima, dant corpori principatum. Id porro semper fluit atque inmutatur. et anima igitur, quae secundae condicionis est, eadem patietur quae corpus. mutabitur ergo tempore et senio, ceteris item, quae fert natura corporis, adtemptabitur. Atque ita male fundata sententia honestum inuenire non potest exitum.

CCXVIII. At uero ex illis, qui iugem putant esse siluam et adunatione quadam sibi continuatam, Empedocles quidem principalem animae uim constituit in corde sic dicens:

Sanguine cordis enim noster uiget intellectus. siquidem intimis sensibus nostris sentiamus ea quae sunt extra nos propter cognationem. Ideoque ait:

Terram terreno sentimus, at aethera flammis,

Umorem umecto, nostro spirabile flatu.

Sed de his omnibus, qualia sint quantamue inter se habeant differentiam, cordis sanguine diiudicamus.

CCXIX. Hebraei quoque uidentur secundum hunc opinari de animae principali, cum dicunt: Clamat apud me sanguis fratris tui. Et item alio loco: Non edetis carnem cum sanguine, quia omnium animalium sanguis anima est. Quae si ita intelleguntur ut debent animam esse animalium sanguinem, quia sit uehiculum inrationabilis animae, cuius partes sunt inportuni adpetitus, habet plane rationem talis adsertio. Si autem confitentur animam hominis rationabilem fore, credant sibi quod deus a se hominibus factis inspirauerit diuinum spiritum, quo ratiocinamur quoque intellegimus et quo ueneramur pie deum estque nobis cum diuinitate cognatio diique esse dicimur et filii summi dei. [255] Quam cognationem cum deo et omnino rationem, qua ratiocinamur, sanguinem putare esse non recte opinantis est. Quae omnia nobis aduersum Empedoclea quoque dicta sint.

CCXX. Stoici uero cor quidem sedem esse principalis animae partis consentiunt, nec tamen sanguinem, qui cum corpore nascitur. Spiritum quippe animam esse Zenon quaerit hactenus: quo recedente a corpore moritur animal, hoc certe anima est. naturali porro spiritu recedente moritur animal: naturalis igitur spiritus anima est. Item Chrysippus: una et eadem, inquit, certe re spiramus et uiuimus. spiramus autem naturali spiritu: ergo etiam uiuimus eodem spiritu. uiuimus autem anima: naturalis igitur spiritus anima esse inuenitur. Haec igitur, inquit, octo in partes diuisa inuenitur. constat enim e principali et quinque sensibus, etiam uocali substantia et serendi procreandique potentia. Porro animae partes uelut ex capite fontis cordis sede manantes per uniuersum corpus porriguntur omniaque membra usque quaque uitali spiritu conplent reguntque et moderantur innumerabilibus diuersisque uirtutibus nutriendo, adolendo, mouendo, motibus localibus instruendo, sensibus conpellendo ad operandum, totaque anima sensus, qui sunt eius officia, uelut ramos ex principali parte illa tamquam trabe pandit futuros eorum quae sentiunt nuntios, ipsa de iis quae nuntiauerint iudicat ut rex. Ea porro quae sentiuntur conposita sunt utpote corpora, singulique item sensus [256] unum quiddam sentiunt: hic colores, sonos alius, ast ille sucorum sapores discernit, hic uapores odoraminum, ille asperum leuigationemque tactu. atque haec omnia ad praesens. neque tamen praeteritorum meminit sensus ullus nec suspicatur futura. Intimae uero deliberationis et considerationis proprium cuiusque sensus intellegere passionem et ex iis quae nuntiant conligere quid sit illud, et praesens quidem accipere, absentis autem meminisse, futurum item prouidere. Definit idem intimam mentis deliberationem sic: intimus est motus animae uis rationabilis. Habent quippe etiam muta uim animae principalem, qua discernunt cibos, imaginantur, declinant insidias, praerupta et praecipitia supersiliunt, necessitudinem recognoscunt, non tamen rationabilem, quin potius naturalem. Solus uero homo ex mortalibus principali mentis bono, hoc est ratione utitur, ut ait idem Chrysippus. Sicut aranea in medietate cassis omnia filorum tenet pedibus exordia, ut, cum quid ex bestiolis plagas incurrerit ex quacumque parte, de proximo sentiat, sic animae principale, positum in media sede cordis, sensuum exordia retinere, ut, cum quid nuntiabunt, de proximo recognoscat. Uocem quoque dicunt e penetrali pectoris, id est corde mitti, gremio cordis nitente spiritu, qua neruis obsitus limes interiectus cor a pulmone secernit utroque et uitalibus ceteris, quo faucium angustias arietante formanteque lingua et ceteris [257] uocalibus organis articulatos edi sonos, sermonis elementa: quo quidem interprete mentis arcani motus aperiantur. id porro principale animae uocat.

CCXXI. Ergo spiritum animam esse dicentes corpus esse animam plane fatentur. Quod si ita est, corpus corpori sociatum est. Societas porro uel ex adplicatione fit uel ex permixtione uel ex concretione. Si adplicita sint corpus et anima, quid ex adplicatione conpositum horum duum, quatenus totum erit uiuum? Uita enim secundum ipsos in solo spiritu, qui adplicitus non permanat ad corpus intimum. nihil enim penetrat adplicitum. et totum animal uiuere aiunt: non igitur anima et corpus adplicatione sociantur. Si uero permixta sunt, anima unum aliquid non erit sed permixta multa. Stoici spiritum, id est animam, unum quid esse profitentur: non ergo permixta sunt. Superest, ut ex concretione manent: ergo et per se inuicem transeunt duo corpora, et locus unus, quo corpus continetur, duobus corporibus praebebit capacitatem, cum uas, quod aquam recipit, uinum et aquam simul capere non possit. Neque igitur ex adplicatione neque permixtione neque uero concretione corpus et anima sociantur. ex quo confit animam non esse corpus. Est igitur uirtus et potentia carens corpore. quodque est in ea principale, conpetentem naturae suae sedem habeat necesse est.

CCXXII. At uero Aristoteles animam definit hactenus: [258] Anima est prima perfectio corporis naturalis organici possibilitate uitam habentis: perfectionem nunc adpellans specialem essentiam, quae est in effigie. Essentia enim trifariam intellegitur: una, quae constat ex corpore, uelut animalia uel quae arte fiunt, essentia dicta, quia haec ipsa est et cetera quae sunt facit esse. altera, qua materiam informem et adhuc siluam mente consideramus. haec quippe possibilitate omnia est, quae ex se fieri possunt, effectu autem nondum quicquam, ut massa aeris et intractata ligna. tertia, cui accidens effectum perficit eam exornatque inpressione formae: ex qua forma, quam insigniuit ars, id quod perfectum est nomen accipit, ut statua, quae ex similitudine formae, cuius est statua, simulacrum uocatur. Similiter, inquit, homo animal certe est, et est ut siluestris et materialis essentia, et haec conposita ex materia formaque, quippe ex corpore constat et anima. ergo corpus eius materia est, anima uero species siue forma, iuxta quam speciem, id est animam, animal est cognominatum. Hanc ergo speciem, qua formantur singula, generaliter Aristoteles entelechiam, id est absolutam perfectionem uocat. Hac enim obueniente siluae, quae olim fuerant in sola possibilitate, perueniunt ad effectum. Item quod uiuit duplex est, anima et corpus opinor: ut quae discuntur duabus rebus sociantur, doctrina et anima, sed prius doctrina, qua ipsa anima eruditur. Item salui sumus salute et corpore, sed prius salute, per quam corpus incolume est. Sic etiam uiuimus prius anima quam corpore, siquidem uita corporis in anima locata est, proptereaque anima entelechia est corporis. Quodque corpora partim [259] dicuntur mathematica, ut sphaera et cubus, partim artificiosa ut nauis et statua, pleraque naturalia, quae motus originem intra se habent, uita uidelicet utentia, naturalis anima corporis entelechia sit necesse est. Conpetit alia etiam diuisio. nam corporum quaedam simplicia, ut elementa, quaedam conposita, ut quae ex simplicibus coagmentantur. Conpositorum partim organica nuncupantur, partim sine nomine, ut aurum, aes, gemmae, cetera inmobili natura minime organica. animalium uero et stirpium et omnino qualiumcumque uita utentium organica sunt, quippe modulata, et habent membrorum, per quae agant aliquid aut patiantur, opportunitatem: ut ad sumendos cibos et ad generandam prolem paris eiusdemque naturae, tum ad sentiendum, et translatiuum ex loco ad locum motum, ut cuncta gradientia, tum ad faciendum inpetum iuxta desideria et adpetitus, ut animalium quae sunt firmiora. Ex quibus concludit Aristoteles entelechiam animam esse corporis naturalis organici. Tale porro est, quod corpus recipere oportet, et est, inquit. Nam sunt quaedam sola possibilitate animalia, ut oua uel semina, quaedam cum effectu et operatione, ut quae adhibito fotu ex isdem excuduntur animalia. Ex quo adparet entelechiam fore animam non cuiuslibet corporis, sed eius quod potest animam sumere et iuxta eiusdem uiuere patrocinium motusque uitales exercere in agendo, uitae quoque passiones experiri. proptereaque definitioni additum: possibilitate uitam habentis.

[260] CCXXIII. Et definitio quidem animae Peripateticis auctoribus talis est. Quae tamen ex ea confiunt, manifestant principio animam neque corporeum quicquam esse uel sensile, sed intellegibile potius et sine corpore, quae tamen recipiatur a corpore, quippe corpori perfectionem det ipsa sitque eius entelechia, res per semet ipsam inmobilis, sicut sunt artes et disciplinae. ex accidenti uero aliquo mobilis, propterea quod sit in animalibus, quae dum uiuunt mouentur. Dum enim naturales motus edit anima, mouentur animalia, uel cum agunt aliquid uel cum patiuntur. Quae cum sit intellegibilis et sine corpore, consequenter etiam sine quantitate esse inuenitur, quippe cuius neque prolixitas ulla neque latitudo nec profunditas extet. non enim est ut linea uel superficies, nec uero figuram habet ullam nec est diuidua, ut quae constant ex partibus. diuiditur tamen alio quodam genere, sic ut ex eadem diuisione non magis partes eius ullae quam uirtutes et potentiae considerentur. Nec uero species eius ullae sunt, ut generis alicuius species dici solet: ut rhetoricae disciplinae, quae est intellegibilis res et sine corpore, species tamen eius esse dicitur ea oratio, quae facta est ad doctrinae ostentationem, et item species contionabilis uel species orationis forensis. Sic ergo, cum anima quoque res sit sine corpore et sine magnitudine, nihil interest dicere partes animae et item potentias animae: uel cum diuidimus eam, cum sit illa naturae indiuiduae, in speciem naturalem, iuxta quam nutritur omne animal et crescit et subolem creat, uel [261] in speciem sensilem, iuxta quam differunt inter se quae animam habent et item quae sola uita fruuntur, id est animalia et stirpes. item in eam speciem, quae locum ex loco mutat, ut serpentia omnia uel quae habent adpetitum, qui in perfectioribus inuenitur animalibus, in quibus est cupiditas et iracundia, et item in eam speciem, quae est perfectior ceteris, ratione utentium, quae in natura hominis tantum inuenitur.

CCXXIV. Est igitur tota, inquit, anima in totis partibus uiuentis animalis. Et naturalis quidem eius species per omne se diuidit corpus, sensus uero tactus quidem per omne corpus, uisus autem et auditus et ceteri in ceteris membris, quae sunt organa sentiendi. Principalis uero animae pars siue potentia est, ad quam feruntur quae nuntiant sensus singuli, et quae de iis quae sentiuntur iudicium facit examinatque, cuius modi sint ea quae occurrunt sensibus uarie. Hanc uero Aristoteles adserit locatam esse in penetralibus cordis, ubi aliae quoque species animae sint locatae, id est imaginatio, memoria, adpetitus, excursio. Quippe omnium animae uirium initia et quasi quaedam radices e sede cordis emanant, quando confecti cibi sucus per uenas [262] cordis ceterum corpus inrigat, et motus corporeus, qui locularis est, a corde initium sumit. Namque uenarum et neruorum initium et quidam nodus ipsum cor est, iuxta quod intellectus agitatus et rationabiliter ignitus ibidem coaceruare se creditur, possibilitate quidem illic habitans, effectu uero extra conseptum cordis atque uiciniam commeans. Haec et multa alia huius modi probationum genera exeruntur a supra memorato uiro ad probandum, quod principalis animae uis in corde sit: quae usque adeo sit animantium propria, ut cetera ex uitalibus uim pulsusque patiantur sine animantis interitu, cordis uero sedem ne minimas quidem pulsationes sine interitu animalium sustinere. Quod si quis nominis praesumptione inductus cardiacam passionem dicat frequenter esse curatam, errat in nomine, quippe cum constet ilam passionem non cordis esse sed stomachi.

CCXXV. Aduersum quae ita respondetur. Alia quidem fere omnia recte et prout fert natura rerum Platonicisque dogmatibus consentanee dicta, sed de animae substantia erratum uideri. non enim specialem essentiam fore animam, quam adpellat Aristoteles entelechiam: haec quippe forma est corporibus accidens, ut censet Plato, quam hic specialem essentiam nuncupat, et est imago speciei purae a corpore et intellegibilis, penes quam est dignitas exemplaris. Igitur iuxta hanc formam, qua formantur corpora, nomina esse inposita [263] rebus uerum est, animam tamen esse formabilem hanc speciem nemo ei concedit: hoc quippe formabile fit et corrumpitur corporibus solutis, anima uero omni est corpore antiquior habens olim et ante coniugationem corporis substantiam propriam, extinctisque animalibus separatur sine perpetuitatis incommodo, ut quam constet in aeterno esse motu, quia habet internum domesticumque ex natura sua motum. Aliud est igitur anima et item aliud specialis essentia. itemque haec entelechia in rebus quoque cernitur, quae sunt sine anima. Si enim est plena cuiusque seminis conceptusque perfectio, quî magis animalia quam stirpes et arbores legitimo tempore accipiunt perfectionem? At uero anima in solis animalibus. deinde perfectio adultis iam, quae in conceptu sunt, adhibetur et cum isdem crescit. At uero anima sine ortu et ex aeternitate non sine motu, quem ad modum entelechiam Aristoteles fore confitetur, sed in motu perpetuo, utpote cuius naturaliter motiua uis sit. proptereaque diuiditur primitus in duas species, rationabilem et eam ex qua sunt adpetitus. deinde subdiuiditur in opinionem intellectumque et demum in iracundiam et cupiditatem. Atque his ex diuisione speciebus singulis apta membra tamquam organa sunt distributa.

CCXXVI. Sed ne praecurrere et delibare uideamur quicquam ex Platonis sententia, ponemus ipsam, quae inlustrabit cuncta quae in aliqua obscuritate uersantur. Est igitur anima iuxta Platonem substantia carens corpore, semet ipsam mouens, rationabilis. Et esse animam rem aliquam nullus ambigit. mouet enim corpus praecedente inpetu quodam sensibus excitato. Sed quia cuncta quae sunt diuiduntur in decem genera, quod cuiusque generis suscipiet proprietatem, eidem generi sociabitur. Constat porro inter [264] omnes ex omnibus categoriis proprium essentiae fore suscipere contrarias passiones uicissim, et esse antiquissimam praenoscique generibus ceteris. Ut igitur corpus ut puta hominis essentia est sine ulla dubitatione, propterea quod contrarias passiones uicissim suscipit, ut aegritudinem et sospitatem, turpitudinem et item decentiam, sic animam essentiam fore aperte probatur, quia haec quoque contrarias passiones uicissim suscipit, ut iustitiam -- conpetit porro haec corporeae sospitati -- et item iniquitatem, quae demum congruit corporeis morbis, sicut pulchritudini quidem temperantia, turpitudini libido, item fortitudini quidem magnanimitas, inbecillitati porro timiditas et ignauia, et omnino bona quidem corporis ualitudo conparatur animae bonae ualitudini, quae uirtus est, mala uero corporis ualitudo uitiositati. Deinde anima, sicut in superioribus constitit, modulata est positaque in motu suo habetque cum numeris cognationem. Quae cuncta essentiae quidem non sunt, sed iuxta ea, quae sunt habentque essentiam, uersantur. Si igitur proprium est essentiae uicissim contraria sustinere, idem autem hoc etiam animae commune est, procul dubio nihil est aliud anima quam essentia. Certe ridiculum id quod paret atque obsequitur essentiam esse concedere, scilicet corpus, quod uero dominatur et regit negare in substantia positum, quoniam Plato tam dignitate quam uirtutum praestantia uenerabilem dicit esse animam et plane corporis dominam.

CCXXVII. Et essentiam quidem fore animam sic probatur, eandemque antiquiorem esse corpore, nec ut entelechiam [265] crescere cum conceptis seminibus cumque isdem maturari et ad perfectionem uenire. Sed quia duplex essentia est, altera corporea, altera carens corpore, consequenter docebimus, quod sit anima essentia carens corpore. Principio quod omne corpus penetret idque uiuificet. Proprium uero est hoc eius naturae, quae est sine corpore, ut dulcedinis quae peruadit melleum corpus, ut lucis quae corpus aërium penetrat. nam si haec corpora essent, uel adplicata corpori uel mixta uel concreta inuenirentur. Sed adplicata non sunt haec nec anima corpori. nec enim ex adplicatione eius uita corpori prouenit, sed quia anima per omnes se diffundit artus. Nec uero ex permixtione. non enim esset unum quiddam anima, sed multa commixta. Sed nec ex concretione. nullum quippe corpus aliud corpus penetrare ualet usque quaque. Non ergo anima corpus est uel corporeum aliquid, ut quidam putant: sine corpore igitur. Deinde omne corpus uel intimo uel externo motu mouetur. quae externo, sine anima sunt. quae interno, cum anima. Itaque si corpus esset, uel anima aliunde sumpta uteretur uel sine anima esset. Neutrum porro horum rationem habet: est ergo sine corpore. Probatum quoque in superioribus, quod motu intimo genuinoque moueatur et ex semet ipsa. Sequitur ergo, ut etiam inmortalis sit et sine ulla generatione, simplex etiam nec ex ulla conpositione.

CCXXVIII. Hoc loco calumniari solent homines, quibus ueri indagandi cura nulla est. Dicunt enim Platonem in Phaedro quidem adserere animam esse sine ulla conpositione proptereaque indissolubilem, in Timaeo tamen conpositam rem confiteri, siquidem faciat eam constare ex indiuidua diuduaque substantia et item diuersa eademque, alia natura [266] conflante eam et uelut coagmentante ab opifice deo. Male ac miserabiliter: nescientes conpositum id esse, quod ex aliquo initio temporis factum sit, ut nauim uel domum, quiddam uero, quod conpositum quidem non sit, habeat tamen rationem conpositionis, ut in musica symphonia, quae diatessaron uocatur, et item geometrica theoremata. similiter ergo etiam generatum quidem, quod ex aliquo temporis initio natum factumue sit, ut statuam. Porro aliud esse longeque diuersum, quod habeat rationem generationis intellegibilis, ut sphaeram. Igitur cum dicit Plato natam animam et ab opifice deo factam conpositamque, non ex certo tempore initium substantiae dicit trahere nec ut, quae ante non fuerit, post esse coeperit, sed quod habeat rationem ortus et conpositionis. Cum uero sine genitura et sine conpositione dicit, aperte nullum ei dat initium nec ullam originem conpositionis.

CCXXIX. Alia igitur significatione diuersaque res generata et item alia diuersaque sine generatione anima esse dicitur a Platone, cuius diuersissimae uires sint. Est enim quaedam uirtus eius in ratiocinando, et item alia quae dicitur uigor iracundiae, et item quae cupit: quae species sunt adpetitus, quae tamen rationi naturaliter pareant. Erit igitur optima uirtus eius quae ratiocinatur, ceterae secundae ac tertiae potestatis. Haec Plato de anima sentit, quae strictim breuiterque a nobis decursa sunt.

CCXXX. Censet uero eam per omnes artus ac totum corpus meare et per singula membra uelut organa uim suam [267] ostentare: proinde et in sentiendo ad eam quidem referri omnia quae sensibus occurrant, ea uero quae sensus referant esse diuersa. Quia igitur principales uires animae duae sunt, una deliberatiua, altera quae ad adpetendum quid inpellit, et quia est deliberatiua quidem uirtus propria rationabilis animantis, illa uero alia id ipsum animantis: consequenter conpetentia uiribus et apta membra dimensa sunt.

CCXXXI. Rationabili uelut arx corporis et regia utpote uirtuti, quae regali quadam eminentia praestet, id est domicilium capitis, in quo habitet animae principale, quod ad similitudinem mundi sit exaedificatum teres et globosum, purum separatumque ab ea, quae cibo alimentisque nascatur, inluuie. In quo quidem domicilio sensus quoque habitent, qui sunt tamquam comites rationis, e signis scilicet ut de proximo sensibus interpellantibus statuatur super iis quae sentiuntur, atque etiam intellectus a ratione aduocatus facile ab ea commonefiat eorum omnium quae quondam uidit, imaginum [268] recordatione ad ueri spectaculi commemorationem retractus. Quis enim nesciat quod, quam rationem habet sensus aduersus deliberationem, hanc deliberatio iuxta intellectum? Ex coniectura siquidem nascitur opinio, ex opinione intellectus, ut idem Plato docuit in Politia. Facile est adsequi naturalia arcana ex iis quae frequenter accidunt. Omnes quippe passiones corporeae, quae mentem deliberationemque eius inpediunt, non nisi in capite proueniunt. Phrenesis enim, obliuio, lapsus epilepticus, furor atque atri fellis incendia ex arce capitis trahunt initio, non quo mens deliberatioque eius laedatur proptereaque fiat obtunsior, sed quod organum morbo inpeditum officium suum iuxta naturam inplere non possit nec animae iussis occurrere. cerebrique sedes nullam, opinor, fert passionem: prouenit enim passionis sensu hominis interitus. Quod si et ratio iis quae uidentur et quae uidentur rationi testimonium inuicem praebent, utroque genere uerum sincerae fidei esse dogma Platonis probatur, quod animae uis principalis in cerebri locata sit sede.

CCXXXII. Illud uero aliud principale, quod secundae dignitatis esse praediximus, non rationabilis animantis, sed id ipsum animantis. Commune ergo ut animalis in corde ac medietate, ut uero rationabilis animantis in cerebro. Unde cetera quidem animalia uno utuntur principali, quod in corde est. at uero homo duobus, uno in corde, altero in capite. Certe hominis membra sequuntur ordinationem mundani corporis. Quare si mundus animaque mundi huius sunt ordinationis, ut summitas quidem sit dimensa caelestibus, hisque subiecta diuinis potestatibus, quae adpellantur angeli et [269] daemones, in terra uero terrestribus, et imperant quidem caelestia, exequuntur uero angelicae potestates, reguntur porro terrena: prima summum locum obtinentia, secunda medietatem, ea uero quae subiecta sunt imum. consequenter etiam in natura hominis est quiddam regale, est aliud quoque in medio positum, est tertium in imo: summum quod imperat, medium quod agit, tertium quod regitur et administratur. Imperat igitur anima, exequitur uigor eius in pectore constitutus, reguntur et dispensantur cetera pube tenus et infra.

CCXXXIII. Atque hanc eandem ordinationem inuenimus etiam in libris Politiae. In quibus cum ea iustitia quaereretur, qua homines aduersum se utuntur, haec porro tunc conualescit, cum animae potestates opificia sua recognoscunt nec aliena adpetunt, ex unius hominis ingenio ad inlustre ciuitatis et populi confugit exemplum et de gentium disputat iustitia. Principales quidem urbis illius uiros ut prudentissimos sapientissimosque editiores urbis locos habitare iussit. post hos militarem atque in armis positam iuuentutem, quibus subiecit sellularios atque uulgares, ut illi quidem ut sapientes praecepta dent, militares agant atque exequantur, uulgares uero conpetens et utile praebeant ministerium. Sic animam quoque ordinatam uidemus: rationabilem quidem partem eius ut sapientissimam principem partem obtinentem tamquam totius corporis capitolium. uigorem uero, qui est iracundiae similis, ut militarem iuuentutem in cordis castris manentem. uulgare et sellularium, quod est cupiditas seu libido, inferioribus abditum occultatumque natura.

CCXXXIV. Cum igitur, inquit, horum omnium consensus [270] talis erit et quasi quaedam conspiratio, ut quod oportet praecipere recte officium suum conpleat, huic pareat quod est dignitatis secundae, postremum uero atque ultimum morem gerat melioribus: tunc non solum hominum uita, sed etiam ciuitatum et gentium erit laudabilis et adprime beata. Ex quibus ostendit Plato ueram hominis proprietatem in capite consistere, cuius species sit mundi formae simillima, et quod germana sustentetur anima uiuificantis animae corpus uniuersae rei, cuique cuncta cognitionis rerum instrumenta, sensus uidelicet, adiuncta sint, quo quae aguntur extra indicio uicinorum sensuum mens adsequatur. Quibus quidem sensibus minime fuit opus mundo, quippe nihil extra ambitum mundi est aut agitur. At uero perfectae hominis instructioni sunt sensus admodnm necessarii, quia initium et quasi quaedam intellegendi sapiendique semina sunt in sentiendo.

CCXXXV. Deinde causam demonstrat, cur capiti cetera membra subiecta sint. Oportebat, inquit, animal terrenis negotiis praefici. terrae autem superficies iniqua ex parte maxima decliuibus et item adcliuibus iupedimentis. Erat igitur inpossibile motu capitis naturali, hoc est globosa decursione terras obiri. proptereaque diuinae potestates uehiculum consimilis eiusdemque naturae capiti ceterum corpus et quae motui futura erant necessaria membra subtexuerunt, quo rationis domicilium ceteris emineret. Quodque ex translatiuis motibus quaedam est praecedendi coniugatio: retro quidem, unde est exordium motus, ante autem, ad quod fit [271] inpetus: procedendi officium commodius, inquit, uisum est quam recedendi. (p. 45A.) Opinor ideo, quia mundi quoque motus agitur in antecedentia naturaeque animalium congruentius est progredi quam recessim moueri. Totius denique corporis conformatio prouida naturae sollertia sic ordinata est, ore uultuque ad praecedentia uersum locata, ducibus quoque ad spatiandum sensibus prorsum spectantibus.

X.

DE UISU.

CCXXXVI. Dehinc subtexit de sensibus et organis sentiendi, et incipit ab optimo praeclarissimoque sensuum omnium uisu, causas quibus uidemus edisserens. Sed quoniam de hoc plerique alii post ipsum opiniones uarias libris conditis sunt executi, eas quae sunt in honore perstringam, quo perfectior propositae rei tractatus habeatur. Omnes qui rerum initia corpora censuerunt uel coetu innumerabilium minutorum congesto inani uel perpetuorum continuata proceritate, dicunt uidere nos simulacrorum incursionibus. Fluidam quippe materiem formatas iuxta sui similitudinem exundare subtiles corporum fusiones, quae sunt uisibilium simulacra rerum. eaque cum uisus noster incurrerit, hausta et recepta meatibus transmittat ad eum, per quem sentimus, spiritum. cumque delicatior simulacri moles erit, separatur panditurque [272] uisus, opinor, et candida tunc quae sentiuntur uidentur. si corpulentior, confundunt aciem et uidentur atra. atque ad eundem modum cetera formata et colorata pro formarum et colorum cognatione. multaque ab his dicuntur alia in eundem modum, quibus singulis inmorandum non erit.

CCXXXVII. At uero Heraclitus intimum motum, qui est intentio animi siue animaduersio, porrigi dicit per oculorum meatus atque ita tangere tractareque uisenda. Stoici uero uidendi causam in natiui spiritus intentione constituunt, cuius effigiem coni similem uolunt. Hoc quippe progresso ex oculorum penetrali, quod adpellatur pupula, et ab exordio tenui, quo magis porrigitur, in soliditatem opimato exordio, penes id quod uidetur locata fundi omnifariam dilatarique uisus inlustratione. Quodque omnis natura modo mensuraque moueatur, spatii quoque magnitudinisque coni modum fore eaque, quae neque ualde adplicata uisui nec nimium distantia, uisibilia clare uideri. certe conum ipsum pro modo mensuraque intentionis augeri, et prout basis eius uel directa uel inflexa erit incidetque in contemplabilem speciem, ita adparebunt quae uidentur. Oneraria quippe nauis eminus uisa perexigua adparet deficiente contemplationis uigore nec se per omnia nauis membra fundente spiritu. turris item quadrata rotunditatem simulat cylindri, atque etiam ex obliquo uisa porticus in exile deficit oculorum deprauatione. Sic etiam stellarum ignis exiguus adparet, atque ipse sol multis [273] partibus quam terra maior intra bipedalis diametri ambitum cernitur. Sentire porro mentem putant perinde ut eam pepulerit spiritus, qui id quod ipse patitur ex uisibilium specierum concretione mentis intimis tradit: porrectus siquidem et ueluti patefactus candida esse denuntiat quae uidentur, confusus porro et confaecatior atra et tenebrosa significat. similisque eius passio est eorum, qui marini piscis contagione torpent, siquidem per linum et harundinem perque manus serpat uirus illud penetretque intimum sensum.

CCXXXVIII. Geometrae cum Peripateticis concinentes radii effusione uisum operari putant, cum per fulgidam lucidamque pupulae stolam in directum emicans radius serenam porrigit lineam, quae gyris oculorum circumuecta motibus dispergat undique lucem contemplationis. quippe teres et leuis oculi globus et umori lubrico uelut innatans sequacem lineam uisus utrobique facile contorquet. Ergo notae geometricae conparant quod uidetur, et illuc uersum ferri censent uisus intentionem, sed ob nimiam repentinamque conuersionem omnia uideri per inlustrem contuentis superficiem putant: ut cum in theatro alioue quolibet conuentu popularis multitudinis decursis strictim uultuum partibus totum populum uidere nobis uidemur.

CCXXXIX. Idem aiunt uidere nos uel tuitione, quam phasin uocant, uel intuitione, quam emphasin adpellant, uel detuitione, quam paraphasin nominant. Tuitione quidem, ut [274] quae simpliciter et prompte uidentur quaeque clementer uisum recipientia minime eum a se repellunt, ut flexus, quin immo fractus rursum ad oculos redeat. Intuitione uero, ut quae fragmento radii recurrente ad oculorum aciem uidentur, qualia sunt quae in speculis et aqua considerantur, ceteris item, quorum tersa est quidem superficies, sed ob nimiam densitatem idoneus uigor ad repellendum quod offenderit. Ergo etiam radius, in quo est uis uidendi, fractus in speculo facit angulum, quem contineant duae lineae: una quae ab oculo profecta peruenit ad speculum, altera quae a speculo recurrit ad uultum. Qui quidem angulus, cum erit acutus, imaginem uultuum nostrorum facit in speculo uideri remeante ad uultum acie atque inde occulte praecipitante simulacrum in speculi sinum. ex quo fit, ut uultus noster transisse ad speculum putetur. Quomodoque simulacrum e speculo resultans e diuerso uidetur consistere, perinde ac si duo contra stantes dexteras partes sinistris, sinistras item dexteris obuias habeant: sic aduersum nos imagines nostrae dexteras et sinistras partes cum inmutatione demonstrant. Idemque angulus acutus, si ex aliqua conuersione uel inmutata qualitate positionis erit acutior et procerior factus, longius euagatus cuncta quae retro nos sunt in speculo uideri facit. Quod si non acutus sed rectus erit angulus, tunc ea quae ad directum [275] rigorem supra nos erunt uidebuntur, sin uero hebes et latior ea quae contra nos excelsiora sunt adparebunt.

CCXL. Nullo porro angulo facto nec fracto radio nulla in speculis dumtaxat imago prouenit, ut in globosis et sphaerae similibus uasis. At uero si talis erit speculi figura, ut sit eius concaua superficies et tornata in modum scapii quadrati uel imbricis, dehinc intueamur hoc idem speculum ita conuersum, ut rectus cernatur imbrex, margines porro eius seu supercilia hinc illinc pro lateribus adsistant: tunc, opinor, radius incidens et infractus ob leuem speculi rigidamque soliditatem in proximum latus eius delabitur in decimani apicis effigiem. Ita dexteri lateris imagine in sinistrum, sinistri item in dexterum ob eminentiam marginis utriusque deiecta, dexterae partes nostrae etiam in speculo dexterae sinistraeque item sinistrae uidebuntur et erit imaginis falsae remedium imago falsa. Hoc idem speculum si demum ita erit aduersum nos locatum, ut eminentium marginum alter superior sit, alter inferior, nec rectus sed obliquus cernatur imbrex: resupinas ostentat imagines et simulacra praepostera ob similem lapsum fracti radii per adcliuia. Directus quippe uisus ad speculi supercilia cum quidem superiorem conspexerit eminentiam, deicitur simulacrum ad ima resupinum, cum uero inferiorem, facit saltum uultus ad marginem superiorem.

[276] CCXLI. Indicat porro causam prauae intuitionis fore in radii fragmine commentum tale. Etenim si duo specula sic conlocentur, ut unum sit ante uultum, alterum a tergo obliquatum, ne inpediatur obiectu corporis uisus radii commeantis: tunc occipitium nostrum uidemus in speculo, quod habetur a tergo. quod non fieret, nisi radius uisualis adplicans se ad speculum aduersum fractusque eius obiectu faceret angulum, ex quo rursum recurrens in posterius se speculum arietaret rursumque illic angulo facto desineret in occipitii sedem. atque ita quod uero uisu non sentitur, discursantis aciei lumine proditur. Similiter cum in modum sectae concauae sphaerae formatum erit speculum, maiores ueris uultus adparent, ideo quod undique se fundente radii lumine uelut exaestuans imago porrigitur.

CCXLII. Quae autem paraphasis ab his adpellatur, prouenit quotiens non in cute speculi, sed introrsum et tamquam in penetralibus simulacrum inuenitur obumbrante aliqua nigredine, ut in perlucidi quidem sed fusci uitri lamina uel stagnis atris ex alto profundo. Tunc quippe uisus ingreditur non adeo densam cutem et uidet interiora, sed non adeo clare. Infringitur tamen radius ob tersam perlucidae materiae superficiem et obumbrationem atri coloris usque adeo, ut ipsi etiam nosmet uidentes intra speculum nosmet putemus consistere nec os nostrum e speculo sed intra speculum [277] uidere. Quae causa est ut, cum accedimus ad speculum, imago etiam proximare, et cum redimus, illa etiam uideatur una recedere.

CCXLIII. Idem unum esse radium, qui ex utroque oculo porrigitur, argumentantur ex ea passione, quae hypochysis dicitur, et ex uisu eorum, qui duplicia uidere creduntur et habere pupulas binas. Etenim cum crassus umor ita oculos obsederit, ut non omnem eorum occupauerit et obtexerit ambitum, sed in medietate constiterit liberis hinc inde partibus uisus: tunc scisso radio diuiditur bifariam uisus, et qui hoc uitio laborant duplicia uidere se censent. Ergo etiam in geminis pupulis idem uitium detegit medicorum experientia. namque bicori naturali quidem pupula recte quae sunt uidentur, illa uero alia simulacra rerum. Quapropter medici quod plus est quam natura desiderat tollunt et illam praeter naturam pupulam interimunt inposita cicatrice: quo facto reuocatur uisus naturalis integritas. Hae sunt de uisu probatae sententiae ueterum, qui mihi uidentur acceptis occasionibus a Platone suum proprium fecisse dogma. Nam cum ille perfectam rationem attulerit docueritque tam ipsam causam uidendi quam cetera quae causam sequuntur atque adiuuant et sine quibus non potest uisus existere, iuniores sumptis ex plena sententia partibus de isdem partibus tamquam de uniuersitate senserunt. proptereaque, ut qui uera dicant, merito mouent. Sed quia nulla partis perfectio est, aliquantenus succidunt, ut exposita Platonis sententia res ipsa monstrabit.

[278] CCXLIV. Censet enim Plato lumen ex oculis profundi purum et liquatum, quod sit uelut flos quidam ignis intimi nostri habens cum solstitiali lumine cognationem. Solis porro lumen instrumentum animae fore ad uisibilium specierum contemplationem, siquidem ad oculos feratur, quorum leuigata soliditas et tersa rotunditas utpote munita tunicis textis tenui neruorum subtemine fert facile obuiam lucem. Medietas uero, in qua constituitur uidendi uis, delicati corporis et sincerae propemodumque incorporeae puritatis, admittit contemplationis ingressum. Causaque principalis uidendi lumen est intimum, nec tamen usque quaque perfecta et sufficiens ad muneris conpetentis perfunctionem. opus est quippe adiumento cognati extimi luminis, maxime quidem solstitialis, alias tamen etiam eorum quae solis lumen imitantur. Igitur extimum lumen adcorporatum lumini quod ex oculis fluit confirmat illud et facit idoneum obtutibus fluere, proptereaque ducit ex ipsis corporibus quae uidentur colores. Colorem porro proprium esse uisus sensum quis nesciat? Flamma est igitur quaedam, inquit, corporum color infundens superficiem. Quae cum erit aequalis oculorum capacitati, manifesta sunt atque erunt quae uidentur. cum uero minor, clara et candida, ut quae patulus et apertus uisus admittat. si uero maior erit color, qui ex corporibus euaporatur, quam est oculorum ambitus, tegitur confunditurque acies, et quae uidentur atri coloris uidentur.

[279] CCXLV. Tribus ergo his concurrentibus uisus existit trinaque est ratio uidendi: lumen caloris intimi per oculos means, quae principalis est causa. lumen extra positum, consanguineum lumini nostro, quod simul operatur et adiuuat. lumen quoque, quod ex corporibus uisibilium specierum fluit, flamma seu color, qui perinde est atque sunt omnia, sine quibus propositum opus effici non potest, ut sine ferramentis, quae sunt operi faciendo necessaria. quorum si quid deerit, inpediri uisum necesse est.

CCXLVI. His tam plene tamque diligenter elaboratis iuniores philosophi, ut non optimi heredes paternum censum in frusta dissipantes, perfectam atque uberem sententiam in mutilas opiniunculas ceciderunt. Quare faciendum, ut ad certam explorationem Platonici dogmatis commentum uetus aduocetur medicorum et item physicorum, inlustrium sane uirorum, qui ad conprehendendam sanae naturae sollertiam artus humani corporis facta membrorum exsectione rimati sunt, quod existimabant ita demum se suspicionibus atque opinionibus certiores futuros, si tam rationi uisus quam uisui ratio concineret. Demonstranda igitur oculi natura est, de qua cum plerique alii tum Alcmaeo Crotoniensis, in physicis exercitatus quique primus exsectionem adgredi est ausus, et Callisthenes, Aristotelis auditor, et Herophilus multa et praeclara [280] in lucem protulerunt. Duas esse angustas semitas, quae a cerebri sede, in qua est sita potestas animae summa et principalis, ad oculorum cauernas meent naturalem spiritum continentes. quae cum ex uno initio eademque radice progressae aliquantisper coniunctae sint in frontis intimis, separatae biuii specie perueniant ad oculorum concauas sedes, qua superciliorum obliqui tramites porriguntur, sinuataeque illic tunicarum gremio naturalem umorem recipiente globos conplent munitos tegmine palpebrarum, ex quo adpellantur orbes. Porro quod ex una sede progrediantur luciferae semitae, docet quidem sectio principaliter. nihilo minus tamen intellegitur ex eo quoque, quod uterque oculus moueatur una nec alter sine altero moueri queat. Oculi porro ipsius continentiam in quattuor membranis seu tunicis notauerunt disparili soliditate. quarum differentiam proprietatemque si quis persequi uelit, maiorem proposita materia suscipiet laborem.

CCXLVII. Interim uerbis Platonis expositis etiam quae sit in his naturalium arcanorum conprehensio atque expressio consideremus. Cum de sensibus loqueretur, quos capitis instrumenta esse dixerat, addidit: E quibus primi luciferi oculorum orbes coruscant. et mox: Duae sunt, opinor, uirtutes ignis, altera edax et peremptoria, altera mulcebris innoxio lumine. Huic igitur, ex qua lux diem inuehens panditur, cognatum et familiare corpus ocularoum diuinae potestates commentae [281] sunt. intimum siquidem nostri corporis ignem utpote germanum ignis lucidi sereni et defaecati liquoris per oculos fluere ac demanare uoluerunt. (p. 45B.) Solis et oculorum cognationem scit ab ineunte aetate communis omnium anticipatio. Quippe sol mundi oculus adpellatur ab omnibus. ideoque idem auctor in Politia solem quidem simulacrum esse ait inuisibilis dei, oculum uero solis et solstitiale quiddam, ut sit eminens sol intellegibili mundo suus, huic similis in sensili globus iste ignitus lucifer, cuius simulacrum id lumen, quo inlustratur uisus animalium, id est oculus. Fluere porro uisum per oculos consentiunt tam physici quam etiam medici, qui exsectis capitis membris, dum scrutantur naturae prouidam sollertiam, notauerunt ferri biuio tramite ignis liquorem. Ut per leues, inquit, congestosque et tamquam firmiore soliditate pandos orbes luminum, quorum tamen esset angusta medietas subtilior, serenus ignis per eandem efflueret medietatem. (p. 45C.)

CCXLVIII. Quid ergo? num aliter physici membranis uel etiam tunicis solidis contineri oculorum orbes adseuerantes de natura eorum interpretari uidentur? Angusta porro illa medietas, quae peruenit usque ad oculorum cauas sedes, quae alia est quam haec, per quam fluit ignis serenus? Itaque, inquit, cum diurnum iubar adplicat se uisus fusioni, tunc nimirum incurrentia semet inuicem duo similia in unius corporis cohaerent speciem, quo concurrunt [282] oculorum acies emicantes quoque effluentis intimae fusionis acies contiguae imaginis occursu repercutitur. (p. 45C.) Euidenter uisum fieri dicit, quotiens intimi caloris lumen, quod inoffense per oculos fluit, aliquam uisibilem materiam, quam contiguam imaginem adpellat, incurrit ibidemque iuxta materiae qualitatem formatum et coloratum sensus uisusque confit ex lumine, qui contiguae imaginis occursu repercussus reditu facto ad oculorum feres usque ad mentis secreta porrigitur. Atque etiam diurni iubaris adplicatio cum ignis intimi lumine manifestat sine solis effulsione nihil uideri. Denique postquam in noctem, inquit, discesserit cognatus ignis, desertum eius auxilio lumen intimum remanet otiosum, nullam habens cum proximo tunc aëre naturae communicationem, uidereque desinit factum inlecebra somni. Obductis quippe palpebris, quarum tegmen salubre oculorum auxilium dixit esse, uis illa ignis intimi coërcetur conpressaque fundit se per membra. quo pacto intimorum motuum relaxatur intentio in soporam quietem minime tunc interpellante mentem uisus inquietudine. (p. 45DE.)

[283] XI.

DE IMAGINIBUS.

CCXLIX. Cumque erit, inquit, altior quies crassiore facto naturali spiritu, nihil aut leue quiddam incertumque et perfunctorium somniamus. sin erunt insignes reliquiae commotionum animi, cuius modi erunt et quibus in locis, talia uisuum simulacra nascentur expressa et ob insigne imaginum diu penes memoriam residentia. (p. 45E.) Sunt porro reliquiae commotionum uel ex modestis uel ex intemperantibus, interdumque sapientibus, interdum stolidis cogitationibus sedatae uel ad iracundiam incitatae, proque locis ut in capite, ubi est sedes domiciliumque rationis, uel in corde, in quo dominatur uirilis ille indignationis uigor, uel in iecore subterque. dimensa porro haec omnis regio libidinis.

CCL. Et quoniam tractatum incurrimus somniorum, de quo uarie senserunt ueteres, fiat earum quae in honore sunt opinionum commemoratio. Aristoteles, ut qui dei prouidentiam usque ad lunae regionem progredi censeat, infra uero neque prouidentiae scitis regi nec angelorum ope consultisque sustentari nec uero daemonum prospicientiam putet interuenire proptereaque tollat omnem diuinationem negetque praenosci futura, unum genus somniorum admittit atque adprobat, quod ex his quae uigilantes agimus aut cogitamus [284] residens in memoria mouet interpellatque per quietem gestarum deliberatarumque rerum conscias animas. Nec errat. est enim etiam haec progenies somniorum, sed non sola, ut Aristoteles putat. Multa quippe incognita inopinataque neque umquam temptata animis somniamus, quotiens prouenisse uspiam significantur quae nondum scientiae fama conciliauerit, uel futura portenduntur quae nondum prouenerint. Sed hic suo quodam more pleni perfectique dogmatis electo quod uisum sit cetera fastidiosa incuria neglegit.

CCLI. Heraclitus uero consentientibus Stoicis rationem nostram cum diuina ratione conectit regente ac moderante mundana: propter inseparabilem comitatum consciam decreti rationabilis factam quiescentibus animis ope sensuum futura denuntiare. ex quo fieri, ut adpareant imagines ignotorum locorum simulacraque hominum tam uiuentium quam mortuorum. Idemque adserit diuinationis usum et praemoneri meritos instruentibus diuinis potestatibus.

CCLII. Hi quoque partes abutentes sententiae pro solida perfectaque scientia sunt, qui nostrum intellectum et peruolitare conuexa mundi putent miscereque se diuinae intellegentiae, [285] quam Graeci [noun] uocant, et uelut ex maiore disciplina minusculas scientias mutuatas, quae summa et eminens imaginetur mens, nuntiare mentibus nostris, inuitante ad coetum animae nocturnae solitudinis opportunitate. Sed cum pleraque non inreligiosa modo, uerum etiam inpia somniemus, quae imaginari summam eximiamque intellegentiam siue mentem seu prouidentiam fas non sit putare, falsam esse hanc opinionem hominum liquet.

CCLIII. Sed Plato magna diligentia summaque cura discursis penitus latibulis quaestionis uidit atque adsecutus est non unam somniorum esse genituram. gigni quippe uel ex reliquiis cogitationum et accidentis alicuius rei stimulo, ut in nono Politiae libro docet oratione tali: Inutiles minimeque necessariae cupiditates, quae aduersantur legibus, uidentur mihi omnium quidem hominum promisce labefactare mentes. quaedam tamen earum tam castigatione legum quam sobriis et melioribus rectae uoluptatibus uel omnino exolescere uel in paucas admodum atque exiles adtenuatae reliquias otiosae latere. porro aliae usque ad praecipitem amentiam confirmari, quae se exerunt inmanius per quietem, quotiens ratione sopita, quae est rector mansuetissimus, cetera pars animae agrestior inmani quadam ebrietate luxurians pulsa quiete pergit [286] ad incestas libidines. Tunc quippe nihil est quod non audeat uelut soluta et libera honestatis uerecundiaeque praeceptis. namque maternos, ut putat, conplexus concubitusque non expauescit nec quemquam dubitat lacessere uel hominum uel deorum nec ab ulla sibi uidetur caede aut flagitio temperare. Contra cum erit in salubri statu posita casteque cubitum ibit, rationabili quidem mentis industria uigiliis imperatis, eaque pasta sapienti uirtutis indagine atque etiam libidine moderate mansuefacta, ut neque de inopia queri possit nec expletione nimia grauetur ultraque modum maerens uel gestiens tumultuetur inpediatque prudentiam, sed pura uitiis ratione opus proprium efficere in ratiocinando atque indagine ueritatis instituat nihiloque minus iracundia delinita et minime saeuiente dormiat: tunc certe rationabilis animae pars nullis sibi obstrepentibus libidinis aut iracundiae uitiis perueniet ad indaginem ueri, quae est sincera prudentia, nec ulla existet species nefaria somniorum. (p. 571B-572B.) Quippe in his perfecte docuit, quod perfunctorie posuit in Timaeo.

CCLIV. At uero somniorum, quae diuina prouidentia uel caelestium potestatum amore iuxta homines oboriuntur, causam rationemque exposuit in eo libro, qui Philosophus inscribitur. Ait enim diuinas potestates consulere nobis, quotiens per quietem ea quae grata sunt deo intimant ueris [287] minimeque fallacibus uisis. Earumque miram quandam esse dicit memoriae tenacitatem dignitatique et diuinitati congruam sapientiam. Quibus cum cogitationes hominum perspicuae sint, consequenter amorem bonis, odium malis exhiberi. probationemque adfert de exemplis inlustribus mutuatam: ut in eo libro, quem adpellauit Critonem, praesagit Socrates prouentum inminentem regente somnii relatione. Uisa est mihi quaedam, inquit, mulier eximia uenustate, etiam candida ueste, nomine me adpellasse dixisseque illud Homericum:

Tertia luce petes Phthiae praefertilis arua.

Rursus in Phaedone: Saepenumero unum et idem mihi somnium aduentans in alia atque alia forma iubebat me nauare operam musicae. Id ego nunc usu et necessitate moriendi admonitus interpretor hactenus, ut hymnum, quem iam dudum institueram in Apollinem, conpleam, ne promissi debitor et uoti reus uitam prius finiam. Musicae quippe consanguineam esse poëticam palam est omnibus. Socratem uero haec euidenter solitum somniare arbitror ex eo, quod tam corporis quam animae puritate totum eius animal uigeret.

CCLV. Denique etiam uigilanti non deerat propitia diuinitas, quae eiusdem moderaretur actus, ut Plato demonstrat in Euthydemo dicens ita: Est ab ineunte aetate numen mihi comes quoddam, idque uox est quae, cum ad animum sensumque meum commeat, significat ab eo [288] buod agere proposui temperandum, hortatur uero ad nullum actum. atque etiam si quis familiaris uti meo consilio uolet aliquid acturus, hoc quoque agi prohibet. Quarum quidem rerum et significationum fides certa est. Eget enim inbecilla hominum natura praesidio melioris praestantiorisque naturae, ut idem adseruit supra. Uox porro illa, quam Socrates sentiebat, non erat, opinor, talis quae aere icto sonaret, sed quae ob egregiam castimoniam tersae proptereaque intellegentiori animae praesentiam coetumque solitae diuinitatis reuelaret, siquidem pura puris contigua fore miscerique fas sit. Atque ut in somnis audire nobis uidemur uoces sermonumque expressa uerba, nec tamen illa nox est, sed uocis officium imitans significatio, sic uigilantis Socratis mens praesentiam diuinitatis signi perspicui notatione augurabatur. Nec uero dubitari fas est intellegibilem deum pro bonitate naturae suae rebus omnibus consulentem opem generi hominum, quod nulla esset sibi cum corpore conciliatio, diuinarum potestatum interpositione ferre uoluisse. Quarum quidem beneficia satis clara sunt ex prodigiis et diuinatione uel nocturna somniorum uel diurna fama praescia rumore uentilante, medelis quoque aduersum morbos intimatis et prophetarum inspiratione ueridica.

CCLVI. Multiformis ergo est ratio somniorum: siquidem [289] sunt quae uelut percussa grauius uerberataque mente uestigiis doloris penitus insignitis per quietem refouent imagines praeteritae consternationis. sunt item quae iuxta cogitationes rationabilis animae partis uel purae atque inmunis a perturbatione uel in passionibus positae oboriuntur, nihiloque minus quae diuinis potestatibus consulentibus praemonstrantur, uel etiam poenae loco ob delictum aliquod formata in atrocem et horridam faciem. Consentit huic Platonico dogmati Hebraica philosophia. adpellant quippe illi uarie: ut somnium et item uisum, tum admonitionem, etiam spectaculum, nihiloque minus reuelationem. Somnium quidem, quod ex reliquiis commotionum animae diximus oboriri. uisum uero, quod ex diuina uirtute legatur. admonitionem, cum angelicae bonitatis consiliis regimur atque admonemur. spectaculum, ut cum uigilantibus offert se uidendam caelestis potestas clare iubens aliquid aut prohibens forma et uoce mirabili. reuelationem, quotiens ignorantibus sortem futuram inminentis exitus secreta panduntur. De somniis satis dictum. sermo nunc ipse considerandus est.

CCLVII. At uero simulacrorum, inquit, quae in speculis oboriuntur. (p. 46A.) Docet nunc illam uisus rationem, quae intuitio dicitur, intra speculum uel stagnorum profundum simulacris resultantibus. nec tamen eodem [290] quo Aristoteles magisterio. Namque ille censet radii uisualis inpacti in solidam speculi superficiem proptereaque infracti mucronem ad os reuerti, obuiumque uultui factum uultum suum cernere et in speculo putare sibi uultus adparere simulacrum. At uero Plato pro ingenii prudentiaeque diuinitate duum luminum coetum confluentium in tersam speculi et solidam cutem, id est diurni luminis et intimi, quod per oculos fluit, trahentis secum de uultu manantem colorem, in speculo corporari, coloratisque uultus lineamentis et formato ac deliniato colore simulacrum aemulum uultus adumbrari. Sic quippe loquitur: At uero simulacrorum, quae in speculis oboriuntur, facilis adsecutio est: siquidem utriusque ignis tam intimi quam extra positi concursu, intimi scilicet caloris et extra positi luminis, incidentis in tersam aliquam leuemque materiam, hoc est speculum, formatique in multas et uarias figuras, quae ad se formata specula diuersas edunt imagines, simulacra, inquit, ex leuigati corporis conspectu resultant. (p. 46A.)

CCLVIII. Dexterae uero partes quae sunt sinistrae uidentur. (p. 46B.) Agit nunc de inmutatione uisus. et quia specula quaedam facta sunt ad similitudinem dimidiatae [291] sphaerae concaua, si ad eam partem, quae umbonis habet tumorem, contemplatio dirigatur, dexterae partes sinistrae uidebuntur contraque. item oculi dexteri contemplatio laeuas simulacri partes, sinistrique item acies dexteras tangent insolito more. Merito. cum enim in directum rigorem utriusque oculi uisus ferantur, erat consequens dexterioris uisus directione partes dexteras tangi, sinistrique item sinistras. Nunc fit contra uelut circumactis et e diuerso consistentibus imaginibus.

CCLIX. At uero dexterae corporis partes dexterae ita ut sunt in speculis quoque, sinistraeque item sinistrae uidentur. (p. 46B.) Persequitur aliud duplicis imaginationis genus, quod adparet in iis speculis, quae facta sunt ad formam cylindri caui siue imbricis. Rursum enim, cum in directum rigorem utriusque oculi uisus ferantur, dexter uisus dexterum latus eminens et obliquum, sinister etiam sinistrum tale latus incurrant necesse est. [292] Formae tunc in lateribus geminis conglobatae ob tersam et inclinatam proptereaque lubricam utriusque lateris superficiem labuntur in latera diuersa: quae quidem a dextero uisu nascitur, in sinistrum latus, quae uero a sinistro, similiter in dexterum. Quae quia in diuersa latera transitum faciunt et simul e diuerso uidentur consistere, dexteras simulacrorum partes dexteris nostris, sinistras item sinistris obuias exhibent. Ceteros errores uidendi ab hoc iuniores philosophi mutuati exposuerunt, ita ut supra conprehensum est.

CCLX. Deinde prosequitur: Qui quidem sensus famulantur actibus opificis dei summam optimamque et primariam speciem molientis. (p. 46C.) Quia, cum de uisu loqueretur, qui est optimus omnium sensuum, corporeis eum nominibus adpellauerat modo ignem, modo lumen, interdum flammam cognominans, ne quis putaret se ita existimare, quasi corporeis opificiis sensus administrentur sine melioris incorporeae potentiae sonsortio: dicit hos ipsos sensus famulari diuinis actibus, perinde ut opifici famulantur organa. Porro optimum dei opus est id quod intellegit. Sed opinari plerosque dicit, eos uidelicet qui existimant nihil esse quod carens corpore quicquam patiatur aut faciat, nihil etiam incorporeum fore, cui pareat famuleturque corpus, ut puta mentis intellectui animae naturae, sed ipsa corpora qualitatibus propriis rerum creare diuersitatem: frigus quidem [293] terram et aquam, calorem uero ignem et aëra. rursus astrictionem quidem et duritiam terram et ignem, relaxationem uero et effusionem aëra et aquam. igneamque uim contraria molientem pro corporum diuersitate modo astringentem, modo relaxantem, ut cum uno et eodem calore limus quidem durescit, cera uero liquescit.

CCLXI. Haec porro omnia, inquit, neque sentiunt nec rationem intellectumque in rebus ratione prudentiaque agendis sciunt. (p. 46D.) Praeclare. siquidem ratiocinari et intellegere non corporis sed animae proprium. Haec porro incorporea. non enim uidetur, cum omne corpus sit uisibile ac sentiatur. Itaque, cum discreta sint corpus et anima diuersaque eorum natura sit, dignitas quoque et ordo diuersus est. Quotus quisque igitur amator est sapientiae, dabit operam, ut prudentis naturae causas prius quam ceteras adsequatur. (p. 46D.) Sunt porro hae: deliberatiua et item intellegens animae potentia, quibus deliberat, ratiocinatur, intellegit. Illas uero, inquit, quae ab aliis motae mouent alias, secundas existimandum. (p. 46E.) Perspicue patibilem partem rationabilis animae uitiosamque significat, in qua est inpetus. quippe inpetus principaliter quidem ab ea parte animae mouetur, quae motu intimo genuinoque ex semet ipsa mouetur, ex accidenti uero etiam desideriis mouentibus. Ipse autem inpetus mouet corpus.

CCLXII. Itaque principalis animae motus definitur aeterna substantia semet ipsam mouens. hic uero [294] communis, qui commotus mouet, operatio mouentis est in eo quod mouetur, ut sectio operatio secantis in eo quod secatur. Cuius quidem motus aliquot diuersitates sunt, quas demonstrauit in Legibus: octo corporis, animae duas, corporeum motum locularem uocans, cuius duae sint species: translatio et circumlatio. item alium, quem adpellat qualitatem, aeque in duplici specie: concretione et discretione. tertium, quem positum esse dicit in quantitate, habentem item duas species: incrementum et diminutionem. quartum iuxta essentiam, cuius aeque duae species intelleguntur: una generatio, altera interitus. Animae item duplex motus: unus qui alia mouet, ipse a nullo mouetur sed proprio genuinoque motu, alius qui alia mouens ab alio mouetur, qui est patibilis habitus animae et aegritudine oppressus.

CCLXIII. Recte ergo faciet amator sapientiae, si, cum de his rebus tractandum erit, naturalem ordinem seruet ac principe loco de anima disserat, post demum de corpore. deinde, cum de anima tractabit, de illa prius disserat, quae tam semet ipsam mouet quam cetera, in qua est uis deliberandi et intellegendi. tunc consequenter illam quoque pertractabit, quae ab alia re potiore mota quaedam mouet. Id porro motus genus si quidem pareat intellectui, erit aliquatenus ordinatum. si minus, temere, inquit, et ut libet se exerens confusa et inordinata quae agit [295] relinquit. (p. 46E.) Et addit: Nobis quoque igitur in eundem modum faciendum, ac prius de ea loquendum natura, quae suo motu mouetur. haec quidem praecedit ordine, per quam intelleguntur et sciuntur aeterna, quae sola semperque uera sunt. Tunc demum illa quoque alia demonstranda, quae ad mouendum quid motu indiget alieno. Utrique porro motui sensus necessarii sunt, quoniam ex his tam cupiditates excitantur inprobae quam rerum optimarum intellectus et scientia conualescit.

XII.

DE UISUS AUDITUSQUE UTILITATE.

CCLXIV. Et de oculorum quidem ministerio satis dictum. nunc de praecipua operis eorum utilitate dicendum. (p. 46E.) Quae cum in plerisque rebus tum in obtentu philosophiae clare perspicitur, quo beneficio negat quicquam maius a deo generi esse humano tributum. Duplex namque totius philosophiae spectatur officium: consideratio et item actus. consideratio quidem ob adsiduam contemplationem rerum diuinarum et inmortalium nominata, actus uero, qui iuxta rationabilis animae deliberationem progreditur in tuendis conseruandisque rebus mortalibus. Utrique autem officiorum generi uisus est necessarius, ac primum considerationi. Diuiditur porro haec trifariam: in theologian et item naturae sciscitationem praestandaeque etiam rationis scientiam. Neque enim quisquam deum quaereret aut ad [296] pietatem aspiraret, quod est theologiae proprium, nec uero id ipsum quod nunc agimus agendum putaret nisi prius caelo sideribusque uisis et amore nutrito sciendi rerum causas, eorum etiam, quae ortum habent temporarium, exordia. Haec quippe demum ad naturalem pertinent quaestionem. Quid quod dierum et noctium uice considerata menses et anni et horarum curricula dinumerata sunt numerique ortus et genitura dimensionis introdata? Quod ad tertiam partem philosophiae pertinere perspicuum est.

CCLXV. At uero actuosae philosophiae uisus quatenus sit utilis, docet ita dicens: Deum oculos hominibus idcirco dedisse, ut mentis prouidentiaeque circuitus, qui fiunt in caelo, notantes eorum similes constituerent in suis mentibus, hoc est motus animi, qui deliberationes uocantur, quam simillimos instituerent diuinae mentis prouidis motibus placidis tranquillisque perturbatos licet. (p. 47B.) Quod est morum uitaeque correctio, quae publice priuatimque prodest tam ad domesticas quam ad publicas res recte salubriterque administrandas. Ex his quippe constat alterum philosophiae genus, quod actiuum uocatur. Id porro diuditur trifariam: in moralem, domesticam, publicam. Quibus omnibus officiis prodest certe usus uidendi.

CCLXVI. Minora, inquit, alia praetereo: scilicet ea, quae in uariis artibus disciplinisque uersantur. Neque enim nauium regimen neque cultus agrorum nec uero pingendi fingendique sollertia recte sine uisu proprium opus efficere [297] posset, solaque contemplatio est, quae mentes hominum usque ad caeli conuexa protelat. Proptereaque Anaxagoras, cum ab eo quaereretur cur natus esset, ostenso caelo sideribusque monstratis respondisse fertur: ad horum omnium contemplationem. At uero Stoici deum uisum uocantes, quod optimum putabant. id enim pulchro dei nomine adficiendum esse duxerunt. Theophrastus uisus pulchritudinem adserens uisum formae nomine adpellat, quod quorum extincta est acies uidendi, uultus informes sint et uelut in aeterna consternatione. Denique ex oculorum habitu mens atque animus indicatur irascentium, maerentium, laetantium. Irascentium quidem, ut apud Homerum commotae mentis orator:

Stabat acerba tuens defixo lumine terrae. et item:

-- -- -- furor ignea lumina uoluit.

Maerentium uero, ut fert poëta de eo, qui iugi fletu oculos amiserat,

-- -- -- maeroreque lumina linquunt.

Item apud Ciceronem: In huius amantissimi sui fratris gremio maerore et lacrimis consenescebat.

CCLXVII. Transit deinde ad alterius sensus examinationem. ait enim: Eadem uocis quoque et auditus ratio est ad eosdem usus atque ad plenam uitae hominum instructionem datorum. (p. 47C.) Sunt igitur principales duo sensus, uisus et auditus, utrique philosophiam adiuuantes: quorum alter quidem euidentior, utpote qui res ipsas acie sua conprehendat, alter latior ideo quod etiam de rebus absentibus instruat. modulatus siquidem aër articulatae uoci factusque uox et intellegibilis oratio pergit [298] ad intimos sensus audientis intellectui nuntians tam praesentia quam absentia. Idem auditus quod intellectum quoque adiuuet sic probat: Quantumque per uocem utilitatis capitur ex musica, totum hoc constat hominum generi propter harmoniam tributum. (p. 47D.) Quia iuxta rationem harmonicam animam in superioribus aedificauerat naturalesque eius actus rhythmis modisque constare dixerat. sed haec exolescere animae ob consortium corporis necessario obtinente obliuione, proptereaque inmodulatas fore animas plurimorum. Medelam huius uitii dicit esse in musica positam, non in ea, qua uulgus delectatur quaeque ad uoluptatem facta excitat uitia non numquam, sed in illa diuina, quae numquam a ratione atque intellegentia separetur. Hanc enim censet exorbitantes animas a uia recta reuocare demum ad symphoniam ueterem. Optima porro symphonia est in moribus nostris iustitia, uirtutum omnium principalis, per quam ceterae quoque uirtutes suum munus atque opus exequuntur: ut ratio quidem dux sit, uigor uero intimus, qui est iracundiae similis, auxiliatorem se rationi uolens praebeat, porro haec prouenire sine modulatione non possint, modulatio demum sine symphonia nulla sit, ipsa symphonia sequatur musicam. Procul dubio musica exornat animam rationabiliter ad antiquam naturam reuocans et efficiens talem demum, qualem initio deus opifex eam fecerat. Tota porro [299] musica in uoce et auditu et sonis posita est. Utilis ergo etiam iste sensus est philosophiae totius adsecutioni ad notationem intellegibilis rei.

XIII.

DE SILUA.

CCLXVIII. Deinde ait: Nunc quoniam cuncta exceptis admodum paucis executi sumus, quae proudiae mentis intellectus instituit, oportet de illis etiam, quae necessitas inuehit, dicere. (p. 47E.) Mundi sensilis explanaturus omnem substantiam iure commemorat prope omnia se pertractasse, quae prouida mens dei contulerit efficiens eum ad exemplum et similitudinem intellegibilis mundi, solumque residuum superesse tractatum, ex quo ea quae necessitas inuexit considerentur, quando prouidis necessariisque rationibus mundi uniuersitas constare uideatur. Necessitatem porro nunc adpellat hylen, quam nos Latine siluam possumus nominare, ex qua est rerum uniuersitas eademque patibilis natura, quippe subiecta corpori principaliter, in qua qualitates et quantitates et omnia quae accidunt proueniunt. quae cum a natura propria non recedat, diuersis tamen et contrariis speciebus eorum quae intra se recipit formisque uariatur. Hanc igitur explanare proposuit dicturus deinceps rationem, ob quam necesse fuerit tractatum hunc minime praeteriri.

[300] CCLXIX. Denique addit: Mixta siquidem mundi sensibilis ex necessitatis intellegentiaeque coetu constitit generatio. (p. 48A.) Quia igiur de mundi generatione tractatur perfecteque id fieri conuenit, oportet de utroque genere disseri: ex quo de natura siluae necessarius esse tractatus ostenditur. Mixtam uero generationem dicit esse ideo quod ex diuersis elementis promisce constet. recteque ex necessitate et prouidentia: non enim ex his mixtus est mundus, sed consultis prouidae mentis et necessitatis rationibus constitit operante quidem prouidentia et agente, silua uero perpetiente exornationique se facilem praebente. penetratam siquidem eam usque quaque diuina mens format plene, non ut artes formam tribuentes in sola superficie, sed perinde ut natura atque anima solida corpora permeantes uniuersa uiuificant.

CCLXX. Dehinc consequenter intellegentiae necessitatisque demonstrat consortium, cum ita dicit: dominante intellectu. Duplex porro est dominatio: altera uiolentior tyrannicae potentiae similis, item alia sanctitatis imperatoriae. Omne porro uiolentum non diu subiectum conseruat, sed facile perdit. Omne, inquit, quod rationabiliter et regit et tuetur, prodest et melius efficit quod regit. Ut igitur mundus aeternus esset, oportuit siluam ei morigeram parentemque subdi nec aduersum exornationem suam [301] resistentem, sed ita uictam, ut maiestati opificis libens cedat pareatque eius sapientiae. proptereaque dixit: salubri persuasione rigorem necessitatis adsidue trahente ad optimos actus. itaque uicta, inquit, et parente prouidis auctoritatibus necessitate prima rerum mundique exordia constiterunt. (p. 48A.) Quia est et alia minus consulta parentia, quae error et facilitas dicitur, ut sit prouida parentia ratione nixa necessitas. et opus dei tale est, ut ui persuadeat uimque inroget persuadentem: hoc est, ut persuasio uim et uis adhibeat persuasionem. Id porro perspicitur in aegritudinibus uirorum prudentium, cum praebent se medicis urendos ac secandos.

CCLXXI. Deinde progreditur: Si quis ergo uere iuxtaque meram fidem mundi huius institutionem insinuaturus erit, hunc oportet erraticae quoque causae speciem demonstrare. (p. 48A.) Rursum alio siluam erroris nomine adpellat propter inordinatam eius antiquam iactationem, similiter ut necessitatem, propterea quod non est principalis causa mundi constitutionis in silua, sed necesse fuerit ascisci eam ob substantiam corporalem. Est quippe silua perinde ut sunt ea, sine quibus quod institutum est effici non potest.

CCLXXII. Facto igitur recursu redit ad indaginem initiorum et incipit ex eo tempore, quod praecedit ortum generationemque mundi. Quaerit quoque naturam ignis sinceri [302] et sine permixtione, qualitatem quoque eius et passionem, nec solius ignis, sed ceterorum quoque corporum serenorum nec ulla contagione interpolatorum. Omnes quippe, qui de originibus tractauerunt uniuersae rei, quattuor sunt materias executi has, quae concretione mutua ex maioris atque obtinentis materiae uocabulo cognominatae sunt. Quatenus porro eaedem materiae et ex quibus antiquioribus substiterint, nemo usque adhuc dixerat, sed tamquam scientibus naturam sinceritatemque earum ignem et aëra et aquam et terram uelut elementa mundi sensilis esse dixerunt, quae ne in syllabarum quidem ordinem locanda sunt. (p. 48B.) Quia sermonis elementa litterae sunt, post quas secundi ordinis syllabae, recte dixit quattuor haec mundana corpora ne in syllabarum quidem ordinem conlocanda. quippe primum elementum uniuersae rei silua est informis ac sine qualitate, quam, ut sit mundus, format intellegibilis species. Ex quibus, silua uidelicet et specie, ignis purus et intellegibilis ceteraeque sincerae substantiae quattuor. e quibus demum hae materiae sensiles, igneae aquatiles terrenae et aëriae. Ignis porro purus et ceterae sincerae intellegibilesque substantiae species [303] sunt exemplaria corporum, ideae cognominatae. Quarum ad praesens differt exminationem nec quaerit, unane sit archetypa species eorum quae sunt communis omnium, an innumerabiles et pro rerum existentium numero, quarum coetu et congregatione uniuersa concreuerit moles, an uero idem unum pariter et multa sint, ut docuit in Parmenide. Quae causa declinandi fuit non laborem, sed ne instituto sermoni minime conueniens tractatus admisceatur. Haec quippe naturalis, illa epoptica disputatio est. Naturalis quidem, ut imago nutans aliquatenus et in uerisimili quadam stabilitate contenta. epoptica uero, quae ex sincerissimae rerum scientiae fonte manat.

CCLXXIII. Deum ergo, inquit, etiam nunc liberatorem inuoco ex turbida et procellosa sermonis iactatione. (p. 48D.) Laborat omnino et id agit, ut instituamur ad pietatem uenerationemque diuinitatis, cuius opem exorat ingrediens procellosum de natura siluae fretum propter nouum atque insolitum etiam tunc disputationis genus. Rursum ergo ab exordio dicamus, inquit. (p. 48E.) Merito. iam enim de utraque origine tam exemplari quam corporea tractauerat concedens sensilem mundum ex isdem [304] substitisse. quippe id quod gignitur et perit nec uere semperque est, corporea species est. Quae quidem corpora sola et per se ac sine suscipiente ex eadem essentia essentia esse non possunt. Quam modo matrem, alias nutriculam, interdum totius generationis gremium, non numquam locum adpellat. quamque iuniores hylen, nos siluam uocamus. Ut quod deerat adderet, hunc de silua tractatum initiorum tractatui iungit, posterioremque diuisionem ait operosius esse ordinandam. (p. 48E.) Tunc quippe res omnis in duo fuerat initia diuisa, quorum alterum intellegibilis erat species, quam mundi opifex deus mente concepit, eamque idean cognominauit Plato, alterum imago eius, quae natura est corporis.

CCLXXIV. Porro corpora, si per se ipsa spectentur, perfectam uidebuntur habere substantiam. sed si ad originem eorum conuertas mentis intentionem, inuenies cuncta et eorum scatebras siluae gremio contineri. Tunc ergo conpendio principalibus materiis quattuor sumptis exaedificauerat sermone mundum. Sed quia erat philosophi proprium cuncta, quae ad causam pertinent, summa cura mentis et diligentiore indagine peragrare, ratio porro adserit subiacere corporum diusersitati siluae capacitatem: recte rationabiliterque [305] censuit hanc ipsam rationem trahendam usque ad intellegentiae lucem. Difficile opus omnino uel adsequi, longe tamen difficilius declarare ac docere. Talis quippe natura est initiorum, quae neque exemplis demonstrari, nondum his quae ad exemplum conparentur existentibus, possit nec ex praecedenti ratione aliqua intimari. Nihil quippe origine antiquius. Sed obscura quadam luminis praesumptione non ut quid sit explices, sed contra, sublatis quae sunt singulis, quod solum remanet, ipsum esse quod quaeritur intellegendum relinquas: hoc est ut uniuersis corporibus, quae intra gremium siluae uarie uaria formantur, mutua ex alio in aliud resolutione singillatim ademptis solum ipsum uacuum sinum speculatione mentis imagineris.

CCLXXV. Qua ratione factum ut, cum nullus eam ueterum dubitet esse, utrum tamen facta an contra infecta sit, disceptetur eorumque ipsorum, qui infectam sine generatione posuerunt, plerique continuam et iugem, alii uero diuisam putent, rursumque eorum, qui diuiduam esse censent, partim sine qualitate et informem, partim formatam esse pronuntient, ii uero, qui iugem continuatamque posuerunt, [306] disceptent inter se de qualitatibus formaque eorum quae ibidem conformantur et omnium quae isdem accidunt: utrum ex silua proueniant an ex alio potiore numine adcommodentur. Quorum breuiter perstringentur opiniones.

CCLXXVI. Hebraei siluam generatam esse censent. Quorum sapientissimus Moyses non humana facundia sed diuina, ut ferunt, inspiratione uegetatus in eo libro, qui de genitura mundi censetur, ab exordio sic est profatus iuxta interpretationem septuaginta prudentium: Initio deus fecit caelum et terram. terra autem erat inuisibilis et incompta. Ut uero ait Acylas: Caput rerum condidit deus caelum et terram. terra porro inanis erat et nihil. Uel ut Symmachus: Ab exordio condidit deus caelum et terram. terra porro fuit otiosum quid confusumque et inordinatum. Sed Origenes adseuerat ita sibi ab Hebraeis esse persuasum, quod in aliquantum sit a uera proprietate deriuata interpretatio. fuisse enim in exemplari: terra autem stupida quadam erat admiratione. Omnia tamen haec in unum aiunt concurrere, ut et generata sit ea quae subiecta est uniuerso corpori silua, sermonesque ipsos sic interpretantur. Initium minime temporarium dici. neque enim tempus ullum fuisse ante mundi exornationem dieique et nocturnas uices, quibus temporis [307] spatia dimensa sunt. Tum initii multas esse significationes, ut initium sapientiae timorem domini fore Salomon ait. item: initium sapientiae cultus dei. nihiloque minus: initium uiae bonae actus iustus. Atque etiam in praeconio sapientiae caelestis auctor: initium uitae panis et aqua et tunica, inquit, et domus idonea uelandis pudendis. Quippe in his non una initii sed diuersa et multiplex habetur significatio. Est tamen unum rerum omnium initium, de quo Salomon in prouerbiis: Creauit me deus, inquit, progressionis suae semitam, cui nitens efficeret opera diuina, constituitque ante ortum mundi terraeque et profundi fundationem, ante tractus fontium aggestionesque montanas: aperte indicans praeeunte diuina sapientia caelum terramque facta, eandemque diuinam sapientiam fore uniuersitatis primordium. Ex quo adparet sapientiam factam quidem a deo, sed non aliquo in tempore. neque enim fuerit tempus ullum, quo deus fuerit sine sapientia. quodque deum percipi cogitationibus hominum ante quam sapientiam eius sit necesse ob eminentiam naturae, quia prius cuius res est, tunc demum ipsa res noscitur. Et de initio quidem sic habendum.

[308] CCLXXVII. Quod autem caelum quamue terram Scriptura loquatur, intellegendum. Qui tumultuario contenti sunt intellectu, caelum hoc, quod uidemus, et terram, qua subuehimur, dici putant. Porro qui altius indagantur, negant hoc caelum ab initio factum, sed secundo die. namque ab initio factum lumen idque diem esse cognominatum, hoc uero caelum postea, quod deus adpellauerit soliditatem. tertio deinceps die remotis aquis adparuit sicca, eique terrae nomen inpositum, ut sit euidens neque hoc caelum cognitum nobis, neque hanc, in qua sumus, terram ab exordio facta, sed alia esse antiquiora intellectu potius quam sensibus haurienda. Aliud ergo uerum caelum et aliud quiddam esse soliditatem Scriptura testatur, eodemque modo aliud terram et item aliud siccam.

CCLXXVIII. Quod ergo illud caelum prius quam cetera deus condidit quamue terram? Philo carentes corpore atque intellegibiles essentias fore censet, ideas et exemplaria tam siccae istius terrae quam soliditatis. denique etiam hominem prius intellegibilem et exemplum archetypum generis humani, tunc demum corporeum factum a deo esse dicit. Alii non [309] ita, sed scientem prophetam duas esse species rerum omnium, alteram intellegibilem, alteram sensilem, eas uirtutes, quae utramque naturam circumplexae contineant, caelum et terram cognominasse: caelum quidem incorpoream naturam, terram uero, quae substantia est corporum, quam Graeci hylen uocant. Astipulantur his quae sequuntur: terra autem erat inuisibilis et informis, hoc est silua corporea, uetus mundi substantia, prius quam efficta dei opificis sollertia sumeret formas, etiam tunc decolor et omni carens qualitate. quod uero tale est, inuisibile certe est et informe. Inanis porro et nihil propterea dicta, quia, cum sit omnium qualitatum receptrix, propriam nullam habet ex natura. Silua ergo, tu quae cuncta quae accidunt recipiat in se, inanis adpellata est, ut quae conpleri numquam posse uideatur. porro quia sit expers omnium, nihil dicta. otiosa uero et indigesta nuncupatur a Symmacho: quod quidem per se nihil ualeat, otiosa, quod uero habeat opportunitatem suscipiendi ordinis ab exornante semet deo mundum moliente, indigesta censetur. stupidae uero ex admiratione significatio animae uim quandam similitudinemque declarat, siquidem opificis et auctoris sui maiestate capta stuperet. Quod si facta est a deo silua corporea quondam informis, quam Scriptura terram uocat, non est, opinor, desperandum [310] incorporei quoque generis fore intellegibilem siluam, quae caeli nomine sit nuncupata. factam uero et ita factam, ut sit quae non fuerit, sic probant, quod opificibus mortalibus adparata ab aliis opificibus silua praebeatur, hisque ipsis natura subpeditet, naturae deus, deo nemo adparauerit, quia nihil sit deo antiquius. ipse igitur siluestres inpensas mundi fabricae sufficientes utilesque constituit. Multasque alias probationes adferunt, quas singillatim persequi longum est.

CCLXXIX. Restat nunc, ut eorum quoque, qui generatam esse corpoream siluam negant, sententias exequamur. Quorum aeque diuersae opiniones sunt. sunt enim, qui textum eius et quasi continuationem quandam corpusculis, quae intellegantur potius quam sentiantur, conexis sibi inuicem adsignent in aliquo modo positis et aliquatenus figuratis, ut Democrito et Epicuro placet. addunt alii qualitatem, ut Anaxagoras, sed hic omnium materiarum naturam proprietatemque in singulis materiis congestam esse censet. alii propter exiguitatem indiuiduorum corporum, quorum numerus in nullo fine sit, subtilitatem siluae contexi putant, ut Diodorus et non nulli Stoicorum: quorum sit fortuitus tam coetus quam segregatio. Quas opiniones, cum sint omnino sine fine, praetereo.

CCLXXX. Qui tamen proudentiae opus siluae quoque [311] constitutionem esse pronuntiauerunt, censent eam una quadam ab exordio usque ad finem continuatione porrectam, nec tamen omnes eodem modo. aliter enim Pythagoras et item aliter Plato diuersoque Aristoteles modo et cum aliquanta differentia Stoici. Sed hi quidem omnes informem eam et sine ulla qualitate constituunt. Alii formam dederunt, ut Thales, quem ferunt ante omnes naturalia esse secreta rimatum, cum initium rerum aquam esse dicat, opinor ideo quod omnem uictum, quo utuntur quae uiuunt, umectum uideret. inque eadem sententia Homerus esse inuenitur, cum Oceanum et Tethyn dicat parentes esse geniturae, cumque iusiurandum deorum constituat aquam, quam quidem ipse adpellat Stygem, antiquitati tribuens reuerentiam et iureiurando nihil constituens reuerentius. At uero Anaximenes aëra iudicans initium rerum, initium quoque corporum ceterorum et ipsius aquae non consentit Heraclito caput rerum ignem putanti. Omnes ergo hi, qui uel aquae uel aëri uel igni tribuunt principatum, in motu positam rerum originem censuerunt.

CCLXXXI. Sunt tamen qui inmobilem fore defendant et eandem ex omnibus in unam molem redactam, unum omnia esse censentes inmobile, sine ortu et sine interitu, ut Xenophanes, Melissus, Parmenides. sed Parmenides quidem [312] unum omne perfectum et definitum pronuntiat, Melissus infinitum et indeterminatum.

CCLXXXII. Empedocles uarium et multiforme quiddam esse siluam docet quattuor diuersis sustentatum radicibus ignis, aquae, aëris, terrae, atque ex his fieri corporum modo concretionem, modo discretionem. idemque concretionem quidem uocat amicitiam, discretionem uero discordiam. Hi sunt, opinor, qui formatam descriptamque qualitatibus et corpus siluam esse pronuntiant.

CCLXXXIII. At uero qui detrahunt ei qualitates informemque constituunt et sine consortio corporum solam per semet ipsam mente intuentur, Aristoteles quidem tria initia constituit corporeae rei: siluam, speciem, carentiam, eaque singula sine duum residuorum conexione considerat, licet profiteatur altera sine alteris esse non posse. Idem sine genitura et sine interitu dicit mundum esse diuina prouidentia perpetuitati propagatum. Cuius sententia cum sit praeclara et nobilis et ad Platonici dogmatis considerationem satis adcommodata, non otiose praetereunda est. Prius tamen exponendus uidetur physicorum ueterum syllogismus, qui adserit nihil eorum quae sunt generatum esse nec periturum fore. Formula syllogismi talis est: Si quid fit, id necesse est uel ex eo fieri quod iam est, uel ex eo quod non est. utrumque autem inpossibile: de existente quidem, quia quod iam dudum est fieri ad praesens non potest, denique quod gignitur nondum est. nec uero de non existente, quia necesse est ei quod [313] fit subesse aliquam materiam ex qua fiat: nihil ergo fit. sed nec corrumpitur. id enim quod corrumpitur uel in aliquas reliquias uel in nullas dissoluitur. sed neque in aliquas, ut docebitur, neque in nullas: nihil ergo corrumpitur. Ostensum est porro, quod nec fiat quid: neque igitur fit aliquid neque corrumpitur. Quatenus ergo quod est et quod corrumpitur negamus in nihilum posse dissolui? Quia quod est et idem corrumpitur ac perit. si in nullas reliquias dissoluatur, erit pariter et non erit, quod rationem non habet. rursum si erit aliquid futurum quod dissoluitur, et perit et non perit.

CCLXXXIV. Hoc syllogismo ueteres physici tollere conabantur rerum genituram et interitum. Sed Aristoteles diuidit syllogismum notata et patefacta duplici significatione nominum existentis scilicet et non existentis, item uerborum fieri et corrumpi. Etenim omnia quae fiunt uel secundum naturam suam fiunt uel ex aliquo accidenti: ut puta si musicus aegrotus conualescat: quod quidem ex natura est, aegrotat et conualescit, non tamen quia musicus est. ex accidenti porro, quia musicus est. accidit quippe, ut musicus esset, qui aegritudinem sustineret. Similiter quod corrumpitur, si quid candidum pedalis proceritatis corrumpatur in atrum colorem, secundum naturam quidem et principaliter patitur inmutationem sui, quia est candidum, ex accidenti uero, quia est pedalis modi. Cum igitur dicimus musicum conualescere, tunc quod fit ex accidenti fit, quia [314] prouenit ut conualescat. porro cum aegrotare eum dicimus, secundum naturam patitur. Rursum cum dicimus candidum illud pedalis mensurae corrumpi, quia conuertatur in nigredinem, hoc ex accidenti dicimus fieri. cum uero candidum cognominamus, naturam eius exprimimus. Si ergo dicimus etiam de non existente fieri aliquid, dupliciter dicimus non existere: semel iuxta naturam, quod est inpossibile, ut quod nusquam omnino gentium est, ex eo aliquid fiat quod sit. iterum ex accidenti dicimus non existere, cum quod fit aliter se habebit quam erat antea, et cui plus accidit quam a natura tributum est: ut si ex informi massa aeris simulacrum fiat. informitas quippe aeris ex natura est, formae uero inpressio, quam inponit opifex, de non existente prouenit, proptereaque ex accidenti dicitur prouenire. Fieri tamen potest, ut ex eo quoque quod est fiat aliud quod sit, sed hoc ex accidenti: ut si cui grammatico proueniat medicinae scientia. nam et hic ex perito fit alterius quoque disciplinae peritus. Consequenter igitur etiam corrumpetur aliquid et dissoluetur existens in aliud existens, sed non principaliter, uerum ex accidenti: ut si ex simulacro Liberi patris formam quis transferat in simulacrum Apollinis. [315] uidetur enim hoc quoque pacto forma in aliam speciem demigrare, sed non proprie, uerum ex accidenti. Similiter poterit existens quid in non existens corrumpi ac resolui, sed non ut ex corruptela plenus adferatur interitus proueniatque, ut id quod erat nihil omnino neque uspiam gentium sit.

CCLXXXV. Una igitur haec ratio est, iuxta quam posse Aristoteles putat et fieri aliquid tam de existente quam de minime existente et interire uel in existens uel in nihilum. Alia uero ratione esse et non esse dicitur quid, quotiens nondum adhibito effectu esse dicitur, quod procul dubio futurum erit, si adhibeatur effectus. Quae cuncta possibilitate dicuntur esse praesumpta eorum existentia contemplatione possibilitatis: ut cum aes dicimus possibilitate statuam fore, cum adhuc metallum sit informe. Est ergo statua et non est. et est quidem, quia potest esse. non est autem, quia nondum effectus accessit. Eodemque modo aliquatenus est, aliquatenus non est. et ex eo, quod aliquatenus est, potest aliquid effici, nihiloque minus etiam in id, quod aliquatenus non est, potest aliquid dissolui atque interire. Est ergo genitura et interitus.

CCLXXXVI. Haec ad praesens uisa nobis necessaria fore ad explanationem Aristotelici dogmatis de initiis rerum, [316] in quibus etiam silua est, praetractari curauimus, sicut eiusdem Aristotelis uerba declarant. Ait enim sic: Nobis ergo uidetur diuidua esse silua carentiae, ita ut silua non sit existens quid sed ex accidenti, carentia uero principaliter et omnino nihil, et silua quidem prope habeat essentiam, carentiae nulla prorsum. sit substantia. Et aliis, inquit, uidetur carentia et silua unum esse non recte spectantibus, cum idem breue et grande cognominent duasque res separatim spectandas in unam eandemque [rem] redigant et unum aliquid subiacere corporibus putent. Qui etiamsi diuidant maius illud et minus, ut sint duo, aeque ex hac duitate una res significatur, alia intermittitur. siquidem silua tamquam mater corporum formationi [317] adiumento est. carentia uero non adiuuet formationem, sed potius inpediat ac renitatur: quatenus quia, cum species diuina res sit et adpetibilis, contraria est ei carentia. silua uero adpetit formam et inlustrationem cupidaque eius est iuxta naturam propriam. porro carentia se adpetat formam, adpetere eam necesse est contrarietatem suam. et omnis contrarietas interitum adfert: minime igitur interitum suum carentia desiderabit. Nec uero species se ipsam potest cupere, est enim plenum et perfectum bonum. et omne quod desiderat in indigentia positum est: sola ergo silua est quae cupit inlustrationem, perinde ut femineus sexus uirilem et deformitas pulchritudinem, ita tamen, ut deformitas siluae non ex natura sed ex accidenti sit. Quae silua fit et corrumpitur certe, cumque fit, est aliquatenus, et cum dissoluitur, non est aliquatenus, corruptelaque eius propter indiuiduam carentiam prouenit. ipsa uero possibilitate, non natura inmortalis est ac sine generatione, propterea quod necesse erat iis quae nascuntur subiacere aliquid antiquius, ex quo fierent atque ad generationem uenirent. talis est porro haec natura: necesse est igitur fuisse siluam ante quam fieret, siquidem ex ea fiunt cetera, siue quod dissoluitur et perit ad hanc eandem naturam postremo redeat necesse est: ergo etiam corrupta erit ante corruptelam dissolutionemque.

[318] CCLXXXVII. Haec Aristoteles adsistens sententiae suae de initiis rerum deque natura siluae loquitur. sed quia obscurior sermo est, explanandus uidetur. Tres ab eo ponuntur origines uniuersae rei: species, silua, carentia. Speciem laudat ut summi dei similem diuinitatem pleno perfectoque nixam bono ideoque adpetibilem. Quid est ergo quod adpetit? Neque ipsa se, inquit, quia nihil ei deest ad perfectam exornationem, et est proprius indigentium adpetitus. Nec uero carentia cupit speciem. interitum enim suum cuperet: quippe accessu speciei formaeque tollitur indigentia nec in habitu proprio perseuerat. Superest ergo, ut silua cultum ornatumque desideret, quae deformis est non ex se, sed ob indigentiam. est enim turpitudo siluam cultu formaque indigere: sic quippe erit uidua carens specie, perinde ut carens uiro femina. Proptereaque, inquit, adpetit speciem ut sexus femineus uirilem: quoque sit in aliqua posita deformitate, formam atque cultum simul cupiens perire atque exolescere, quod est in semet ex indigentiae uitio. contraria siquidem haec duo sibi et repugnantia, species et item [319] carentia: quorum quod obtinuerit alterum perimit. Cupiditatem uero negat esse talem, qualis est animalium. Sed ut, cum quid coeptum atque inchoatum est, dicitur perfectionem desiderare, sic, opinor, etiam silua speciem cupit. potest enim eius florere consortio.

CCLXXXVIII. Ergo iuxta Aristotelem proprie quidem et principaliter existens est species. ex accidenti uero esse dicitur silua, propterea quod natura talis est, ut recipiat formam. rursum quod minime est proprie quidem et principaliter, carentia. Ex accidenti uero silua: patitur quippe id quod uere atque ex natura non est, id est carentiam. Ergo silua alio quodam genere est, item alio non est. et potest aliquid ex ea fieri ut de re non existente, non una tamen, sed diuersa significatione. Consequenter ergo dicemus malitiam esse atque initium malorum non siluam, sed carentiam. haec est enim informitas et nullus cultus et turpitudo siluae, proptereaque etiam maleficentia. Et ideo siluam definit seu potius adpellat corpus incorporeum, ut possibilitate quidem sit corpus, effectu uero atque operatione nullum corpus. Haec Aristotelis de silua sententia, nisi quod addit Platonem tria illa nominibus tantum attigisse, effectu autem duo posuisse initia corporeae rei, speciem et minimum grande, quod sit silua. Non ergo tria, sed duo haec erunt initia, inquit, species et silua, quam ait ex natura nullam habere substantiam. aut si, inquit, grande hoc minimum [320] carentiam fore intellegendum est, rursum praeterita erit silua et duo uidebuntur initia rerum, species atque carentia.

CCLXXXIX. Stoici quoque ortum siluae reiciunt, quin potius ipsam et deum duo totius rei sumunt initia, deum ut opificem, siluam ut quae operationi subiciatur: una quidem essentia praeditos, facientem et quod fit ac patitur, corpus esse, diuersa uero uirtute: quia faciat, deum, quia fiat, siluam fore. Quorum ab re non erit opinionem diligentius explicari. Aiunt enim: ut aenea quaeque ex aere sint argenteaque ex argento, sic corporeas materias ex silua fore cum isdem, ut aere et argento, etiam similibus ceteris. esse enim quasdam magis, alias minus siluestres materias, aliasque aliis corpulentiores, quarum tamen exordium fore unam quandam antiquiorem communem omnium siluam. Atque ut statua, quae, cum sit formatum corpus, habet tamen subiectam sibi aeris antiquiorem substantiam, sic aes informe corpus, conpos tamen qualitatis, habere dicunt subiectam praeeuntem substantiam, eamque esse corpus cohaerens sine qualitate, patibile totum et commutabile, quod siluam simul et essentiam adpellant hactenus definientes: Essentia et silua est quod subiacet corpori cuncto, uel ex quo cuncta sunt corpora, uel in quo proueniunt rerum sensibilium commutationes ipso statu proprio manente. item: quod subditum est corporibus qualitates habentibus, ipsum ex natura propria sine qualitate.

[321] CCXC. Plerique tamen siluam separant ab essentia, ut Zeno et Chrysippus. Siluam quippe dicunt esse id quod subest his omnibus quae habent qualitates, essentiam uero primam rerum omnium siluam uel antiquissimum fundamentum earum, suapte natura sine uultu et informe: ut puta aes, aurum, ferrum et cetera huius modi silua est eorum, quae ex isdem fabrefiunt, non tamen essentia. At uero quod tam his quam ceteris ut sint causa est, ipsum esse substantiam.

CCXCI. Plerique etiam hoc pacto siluam et substantiam separant, quod adseuerant essentiam quidem operis esse fundamentum, ut mundi fore merito dicatur atque existimetur essentia, siluam uero contemplatione opificis dictam, quod eam fingat ac formet.

CCXCII. Deinde Zeno hanc ipsam essentiam finitam esse dicit unamque eam communem omnium quae sunt esse substantiam, diuiduam quoque et usque quaque mutabilem: partes quippe eius uerti, sed non interire, ita ut de existentibus consumantur in nihilum. Sed ut innumerabilium diuersarum, etiam cerearum figurarum, sic neque formam neque figuram nec ullam omnino qualitatem propriam fore censet fundamenti rerum omnium siluae, coniunctam tamen esse [322] semper et inseparabiliter cohaerere alicui qualitati. cumque tam sine ortu sit quam sine interitu, quia neque de non existente subsistit nec consumetur in nihilum, non deesse ei spiritum ac uigorem ex aeternitate, qui moueat eam rationabiliter totam interdum, non numquam pro portione, quae causa sit tam crebrae tamque uehementis uniuersae rei conuersionis. spiritum porro motiuum illum fore non naturam, sed animam et quidem rationabilem, quae uiuificans sensilem mundum exornauerit eum ad hanc, qua nunc inlustratur, uenustatem. Quem quidem beatum animal et deum adpellant.

CCXCIII. Ergo corpus uniuersum iuxta Stoicos determinatum est et unum et totum et essentia. Totum quidem, quia nihil ei partium deest. unum autem, quia inseparabiles eius partes sunt et inuicem sibi cohaerent. essentia uero, quia princeps silua est omnium corporum, per quam ire dicunt rationem solidam atque uniuersam, perinde ut semen per membra genitalia. quam quidem rationem ipsum fore opificem uolunt. Cohaerens uero corpus et sine qualitate, patibile totum et commutabile siluam siue essentiam, quae uertatur quidem, nec intereat tamen, neque tota neque [323] partium excidio, ideo quia philosophorum omnium commune dogma est neque quid fieri ex nihilo nec in nihilum interire. Licet enim cuncta corpora casu aliquo diffluant, silua tamen semper est et opifex deus, ratio scilicet, in qua sit fixum, quo quidque tempore tam nascatur quam occidat. proptereaque de existentibus genituram fieri et in existens desinere quod finiatur inmortalibus perseuerantibus, a quo fit et item ex qua fit quod gignitur.

CCXCIV. Reprehendunt etiam quod, cum sint in eminenti praestantissimaque et uetere existente alia substantia rerum omnium exempla, mundum sensilem iuxta inmortale exemplum a deo factum esse dicat Plato. non enim opus ullo exemplo fuisse, quando seminum ratio incurrens aliquam concipientem conprehendentemque naturam totum mundum quaeque in eo sunt enixa sit. Haec Stoici de silua deque initiis rerum partim a Platone usurpantes partim commenti, sic ut facile sit intellegere nullam eos ne suspicari quidem potuisse diuinam uirtutem substantiamque carentem corpore, cunctis corporibus, uel etiam seminibus efficaciorem. proptereaque factum, ut opiniones incurrerent inpias, deum scilicet hoc esse, quod silua sit, uel etiam qualitatem inseparabilem deum siluae, eundemque per siluam meare uelut semen per membra genitalia, et omnium quae nascuntur tam originem quam etiam causam fore, non malorum modo, sed turpitudinis quoque et obscenitatis, omniaque agere et pati, uel pudenda. Cuius opinionis deformitas euidentius detegetur exposita Platonis sententia.

CCXCV. Nunc iam Pythagoricum dogma recenseatur. [324] Numenius ex Pythagorae magisterio Stoicorum hoc de initiis dogma refellens Pythagorae dogmate, cui concinere dicit dogma Platonicum, ait Pythagoran deum quidem singularitatis [nomine] nominasse, siluam uero duitatis. Quam duitatem indeterminatam quidem minime genitam, limitatam uero generatam esse dicere: hoc est, antequam exornaretur quidem formamque et ordinem nancisceretur, sine ortu et generatione, exornatam uero atque inlustratam a digestore deo esse generatam. atque ita, quia generationis sit fortuna posterior, inornatum illud minime generatum aequaeuum deo, a quo est ordinatum, intellegi debeat. Sed non nullos Pythagoreos uim sententiae non recte adsecutos putasse dici etiam illam indeterminatam et inmensam duitatem ab unica singularitate institutam, recedente a natura sua singularitate et in duitatis habitum migrante: non recte, ut quae erat singularitas esse desineret, quae non erat duitas subsisteret, atque ex deo silua et ex singularitate inmensa et indeterminata duitas conuerteretur. quae opinio ne mediocriter quidem institutis hominibus conpetit. Denique Stoicos definitam et limitatam siluam esse natura propria, Pythagoran [325] uero infinitam et sine limite dicere. cumque illi quod natura sit inmensum non posse ad ordinem atque modum redigi censeant, Pythagoran solius hanc dei fore uirtutem ac potentiam adserere, ut quod natura efficere nequeat, deus facile possit, ut qui sit omni uirtute potentior atque praestantior, et a quo natura ipsa uires mutuetur.

CCXCVI. Igitur Pythagoras quoque, inquit Numenius, fluidam et sine qualitate siluam esse censet, nec tamen, ut Stoici, naturae mediae interque bonorum malorumque uiciniam, quod genus illi adpellant indifferens, sed plane noxiam. Deum quippe esse -- ut etiam Platoni uidetur -- initium et causam bonorum, siluam malorum. At uero quod ex specie siluaque sit, indifferens: non ergo siluam, sed mundum ex speciei bonitate siluaeque malitia temperatum. Denique ex prouidentia et necessitate progenitum ueterum theologorum scitis haberi.

CCXCVII. Siluam igitur informem et carentem qualitate tam Stoici quam Pythagoras consentiunt, sed Pythagoras malignam quoque, Stoici nec bonam nec malam. Dehinc, tamquam in progressu uiae malum aliquod obuium, perrogati: unde igitur mala? peruersitatem seminarium malorum fore causati sunt. nec expediunt adhuc, unde ipsa [326] peruersitas, cum iuxta ipsos duo sint initia rerum, deus et silua: deus summum et praecellens bonum, silua, ut censent, nec bonum nec malum. Sed Pythagoras adsistere ueritati miris licet et contra opinionem hominum operantibus adseuerationibus non ueretur: qui ait existente prouidentia mala quoque necessario substitisse, propterea quod silua sit et eadem sit malitia praedita. Quod si mundus ex silua, certe factus est de existente olim natura maligna. proptereaque Numenius laudat Heraclitum reprehendentem Homerum, qui optauerit interitum ac uastitatem malis uitae, quod non intellegeret mundum sibi deleri placere, siquidem silua, quae malorum fons est, exterminaretur. Platonemque idem Numenius laudat, quod duas mundi animas autumet, unam beneficientissimam, malignam alteram, scilicet siluam. Quae licet incondite fluctuet, tamen, quia intimo proprioque motu mouetur, uiuat et anima conuigetetur necesse est lege eorum omnium, quae genuino motu mouentur. Quae quidem etiam patibilis animae partis, in qua est aliquid corpulentum mortaleque et corporis simile, auctrix est et patrona, sicut rationabilis animae pars auctore utitur ratione ac deo. Porro ex deo et silua factus est iste mundus.

CCXCVIII. Igitur iuxta Platonem mundo bona sua dei tamquam patris liberalitate conlata sunt, mala uero matris siluae uitio cohaeserunt. Qua ratione intellegi datur Stoicos frustra causari nescio quam peruersitatem, cum quae proueniunt ex motu stellarum prouenire dicantur. stellae porro corpora sunt ignesque caelites. omnium quippe corporum silua nutrix est, ut etiam quae sidereus motus minus utiliter et inprospere turbat originem trahere uideantur ex [327] silua, in qua est multa intemperies et inprouidus inpetus et casus atque ut libet exagitata praesumptio. Itaque si deus eam correxit, ut in Timaeo loquitur Plato, redegitque in ordinem ex incondita et turbulenta iactatione, certe confusa haec intemperies eius casu quodam et inprospera sorte habebatur nec ex prouidentiae consultis salubribus. Ergo iuxta Pythagoran siluae anima neque sine ulla est substantia, ut plerique arbitrantur, et aduersatur prouidentiae consulta eius iupugnare gestiens malitiae suae uiribus. Sed prouidentia quidem est dei opus et officium, caeca uero fortuitaque temeritas ex prosapia siluae, ut sit euidens iuxta Pythagoran dei siluaeque, item prouidentiae fortunaeque coetu cunctae rei molem esse constructam. Sed postquam siluae ornatus accesserit, ipsam quidem matrem esse factam corporeorum et natiuorum deorum, fortunam uero eius prosperam esse ex magna parte, non tamen usque quaque, quoniam naturale uitium limari omnino nequiret.

CCXCIX. Deus itaque siluam magnifica uirtute comebat uitiaque eius omnifariam corrigebat non interficiens, ne natura siluestris funditus interiret: nec uero permittens porrigi dilatarique passim, sed ut manente natura, quae ex incommodo habitu ad prosperitatem deuocari commutarique possit, ordinem inordinatae confusioni, modum inmoderationi et cultum foeditati coniungens totum statum eius inlustrando atque exornando conuertit. Denique negat inueniri Numenius et recte negat inmunem a uitiis usque quaque generatorum fortunam: non in artibus homiuum, non in natura, non in corporibus animalium, nec uero in arboribus aut stirpibus, [328] non in frugibus, non in aëris serie nec in aquae tractu, nec in ipso quidem caelo, ubique miscente se prouidentiae deterioris naturae quasi quodam piaculo. Idemque nudam siluae imaginem demonstrare et uelut in lucem destituere studens detractis omnibus singillatim corporibus, quae gremio eius formas inuicem mutuantur et inuicem mutant, ipsum illud, quod ex egestione uacuatum est, animo considerari iubet: eamque siluam et necessitatem cognominat. ex qua et deo mundi machinam constitisse deo persuadente, necessitate obsecundante. Haec est Pythagorae de originibus adseueratio.

CCC. Superest ipsa nobis ad tractandum Platonis de silua sententia, quam diuerse interpretari uidentur auditores Platonis: quippe alii generatam dici ab eo putauerunt uerba quaedam potius quam rem secuti, alii uero sine generatione, sed anima praeditam, quando ante inlustrationem quoque motu instabili atque inordinato dixerit eam fluctuasse, cum motus intimus genuinusque sit uiuentium proprius: quodque idem saepe alias duas esse mundi animas dixerit, unam malignam ex silua, alteram beneficam ex deo. Existentibus itaque bonis ac malis bona quidem ex anima benefica mundo [329] tributa, incommoda porro ex siluestri maligna, cum diuina sapientia intellegentiaque opificis dei siluae seuere atque efficaciter persuaderet praebere cultui atque exornationi suae patientiam, persuasio uero non nisi animantibus uitaque fruentibus adhibeatur. Quibus Hebraei concinunt, cum dicunt homini quidem a deo datam esse animam ex inspiratione caelesti, quam rationem et animam rationabilem adpellant, mutis uero et agrestibus ex silua rationis expertem iussu dei uiuis et animantibus bestiis terrae gremio profusis: quorum in numero fuerit etiam ille serpens, qui primitias generis humani malis suasionibus inlaqueauerit.

CCCI. Nec desunt qui putent inordinatum illum et tumultuarium motum Platonem non in silua, sed in materiis et corporibus iam notasse, quae initia mundi atque elementa censentur. Quippe si est informis et inordinata, nimirum etiam inmobilis natura sua, nec inmobilis modo, uerum etiam incommutabilis: quippe commutationes non siluae accident sed corporibus, in quibus sint qualitates. eodemque pacto etiam exanimis, quando quidem inmobilis. Malitiam porro aiunt uirtutis esse carentiam, ut informitatem, inopiam, intemperantiam, proptereaque uirtutibus addita orationis parte negatiua contra quam uirtutes cognominatas fore inprudentiam, iniustitiam, inperitiam. Haec atque huius modi est dissensio Platonicorum philosophorum.

[330] CCCII. Nos tamen, quam ex his putamus potiorem et ad ueritatis examen propensiorem maximeque tanti auctoris prudentia dignam, exequemur. Est igitur propositarum quaestionum duplex probatio: altera, quae ex antiquioribus posteriora confirmat, quod proprium est syllogismi: praecedunt quippe ordine acceptiones, quae elementa uocantur, conclusionem. altera item, quae posterioribus ad praecedentium indaginem gradatim peruenit, quod genus probationis resolutio dicitur. Nos ergo, quia de initiis sermo est, quibus antiquius nihil est, utemur probationis remediis ex resolutione manantibus. Certum est siquidem apud omnes, uel philosophantes uel qui se non dediderint huic studio, esse in nobis sensus, esse etiam intellectum, et haec esse non eadem sibi: ergo etiam effectus tam sensuum quam intellegentiae, siquidem ipsa genera diuersa sint, esse diuersos. Quae cum ita sint, necesse est etiam illa esse, quorum sint tam intellectus quam etiam sensus: sunt igitur tam sensilia quam intellegibilia. Et intellegibilia quidem sunt, quae intellectu conprehenduntur rationabili indagine, sensilia uero, quae inrationabili opinione praesumuntur incerto [331] quodam opinionis euentu. Illa quidem ex aeternitate nec ullum initium habentia, haec temporaria et ex aliquo initio temporis a regione nostra primaria, ad naturam uersus uero secunda. Rursum intellegibilia e regione quidem naturae priora, iuxta nos uero secunda sunt. Quotus quisque igitur in disputatione sic exordietur, ut ab his, quae prima sunt ad nos uersum, ascendat ad ea, quae sunt a nobis secunda, resoluere dicitur quaestionem: siquidem ab his orsus, quae uere non sunt sed imagines potius sunt uere existentium rerum, perueniat ad ea, quae uere existentium initia causaeque sunt.

CCCIII. Sunt igitur uicina nobis omnia quidem quae sentiuntur, ignis, aër, aqua, terra, aliquanto tamen propiora quae ex his concreta sunt, rursum magis adplicita nobis nostra corpora. Est igitur in corporibus nostris contiguum quiddam, est etiam solidum, est uisibile, est calor. Et contiguum quidem ac solidum nihil erit sine terra. rursum uisibile et calidum sine igni esse non poterit. Est ergo in nobis terrenum quiddam et igneum, est etiam spirabile, siquidem spiritus in uenis, quae arteriae dicuntur, conditus inuenitur. est umectum quoque, quod umectum sine aqua demum esse non potest, nec uero spiritus sine aëre. Quod si haec omnia [332] partes sunt, ut diximus, corporis, necesse est etiam illa fore, quorum haec partes sunt [ut diximus], id est solidum uniuersumque corpus. Est igitur in solido atque uniuerso corpore tam ignis quam terra et ceterae materiae. Deinde harum ipsarum congrua et moderata concretio, quae constat ex formis et qualitatibus: ignis quidem splendor, leuitas, calor et figura, terrae uero siccitas, grauitas, figura. similiter etiam earum materiarum, quae inter ignem terramque insertae sunt, aliquae sint naturales proprietates oportet. Si ergo has qualitates et quantitates, etiam formas figurasue uolemus ratione animi separare, tum demum deliberare, quid sit illud, quod haec omnia inseparabiliter adhaerens conplexumque contineat, inueniemus nihil aliud esse quam id quod quaerimus, siluam. Inuenta igitur est origo siluestris. Et hoc quidem est unum duarum probationum genus, quod resolutio dicitur.

CCCIV. Nunc illud aliud consideremus, quod conpositio cognominatur. Sequitur quippe resolutionem conpositio et discretionem concretio. Quae igitur modo separare animo uidebamur a silua, rursus ei praesentemus ac uelut in suum locum reponamus, hoc est genera, qualitates, figuras, nec inordinate haec ipsa et utcumque, sed cum cultu et ordine. Ordo autem sine harmonia esse non potest, harmonia demum analogiae comes est. analogia item cum ratione, demum [333] ratio comes indiuidua prouidentiae reperitur. nec uero prouidentia sine intellectu est, intellectusque sine mente non est. Mens ergo dei modulauit, ordinauit, excoluit omnem continentiam corporis. Inuenta ergo est demum opificis diuina origo. Operatur porro opifex et exornat omnia iuxta uim rationabilem maiestatemque operum suorum. Opera uero eius intellectus eius sunt, qui a Graecis ideae uocantur. Porro ideae sunt exempla naturalium rerum: quo pacto inuenitur tertia exemplaris origo rerum. Igitur siluam quidem iuxta legem rationemque dissolutionis inuenimus, iuxta conpositionis uero praecepta ipsum opificem deum, ex operibus porro dei opificis exemplum.

CCCV. Et quoniam singula haec initia sunt, rursus erit ex integro de initiis disserendum. Est igitur initium primus limes, post quem sunt cuncta, quae ex eodem sunt limite. Et quia omne initium utpote origo rerum praecedit ortum, necesse est eam fore simplicem, sine qualitate, perpetuam. Si simplex non erit, perinde erit atque ea, quae sunt ex eiusdem substantia. nec intererit quicquam inter ipsum [334] initium et cetera, etiamsi antiquitas in tempore constituatur, quando etiam illa ex aliquo tempore sint, quae post initium sunt. et nullam esse differentiam rationem non habet. Simplex ergo est rerum origo nec habet qualitatem. nam si detur ei qualitas, erit, opinor, conpositum quiddam ex materia et accidenti, omnia quippe huius generis sunt, quae habent qualitatem: igitur sine qualitate.

CCCVI. Aeternum quoque initium esse sic probatur. nam si non aeternum, ex aliquo tempore sit necesse est: ita erit initio aliquid antiquius. Sed hoc absurdum est initium initii suspicari: aeterna est igitur origo rerum eademque inmortalis. nam si occidua, deerit ei condicio interitus. neque enim in simplex aliquid neque in conpositum dissoluetur. in simplex, ideo quod sola initia simplicia: ergo in se dissoluetur et recreabitur potius quam interibit. neque in conpositum quidem. continebitur enim ex conpositis: ergo nec dissoluetur, quippe omne conpositum ex simplicium naturarum conexione subsistit. Nec nero in nihilum dissolui potest. nec enim quicquam potest esse, quod nihil est. Certe, ut ait Plato, initio perdito nec ipsum ex alio quoquam nec [335] ex eodem aliud quicquam recreabitur. Quo pacto inmortale rerum initium reperitur.

CCCVII. Quia igitur, quid et cuius modi sit initium, demonstrauimus, consequens erit iam nunc considerare, utrum hoc ignis sit, an terra, an cetera quae dicuntur elementa. Arbitror quippe non recte horum quid initium putari. haec enim omnia minime simplicia, sed ex diuersis materiis naturisque concreta sunt corpora. Initii porro simplicem esse naturam in superioribus constitit. His ita digestis demonstrandum est duo esse initia rerum et haec contraria sibi inuicem. Sic quippe non solus Plato, sed antiquiores quoque omnes consentiunt, cum partim calorem et frigus initia constituunt, partim umorem et siccitatem. aliis quidem consensum et dissensionem, uel unum et item multa, parque et inpar, id est singularitatis duitatisque naturam, ut Pythagorae, placebat. Quorum omnium sententiae de contrarietate initiorum concinunt, sed utrum ea aeterna, an temporaria, et an incorporea, an corporeae molis, dissentiunt: quorum alterum ut faciens, alterum ut patiens. Oportet porro initia nec ex aliis ullis rebus originem trahere nec ex se inuicem [336] constare, quin potius omnia ex isdem substantiam mutuari. Quod igitur faciens diximus, deus est, quod uero ut patiens, silua corporea. Sed quia id, quod facit aliquid, ad exemplum aliquod respiciens operatur, tertiae quoque originis intellecta est necessitas. Sunt igitur initia deus et silua et exemplum, et est deus quidem origo primaria moliens et posita in actu, silua uero, ex qua prima fit quod gignitur.

CCCVIII. Nunc iam de silua tractabitur, quam originem fore rerum consentiunt Pythagorei, Platonici, Stoici. Nomen uero ei dederunt auditores Platonis. ipse enim nusquam siluae nomen ascripsit, sed aliis multis ad declarationem naturae eius conuenientibus nuncupamentis usus est, cum animis nostris intimare uellet intellectum eius utcumque, uel ex natura propria rei uel ex passionibus commotionibusque animorum nostrorum: ex natura quidem propria primo materiam nuncupans, et item simile quiddam mollis cedentisque materiae, in quam inprimuntur signacula, et rerum receptaculum, et interdum matrem atque nutriculam totius generationis. ex passione uero audientium, cum dicit adulterino quodam intellectu recordandum et contiguum sine tangentium sensu. Omnibus uero supra memoratis communiter placet siluam esse mutabilem [337] totam et conuersibilem, sed conuersionem mutationemque eius diuerse interpretantur. Namque alii putant ex sua propria ratione conuerti et sumere qualitates, cum ex conuersione nihil accidat praeter uariam qualitatem. quam quidem qualitatem nihilo minus esse siluam in alio atque alio habitu. Nobis autem nequaquam placet eandem siluam esse et qualitatem, quippe quarum altera sit quasi quaedam subiecta materia, altera accidens quid eidem materiae. Quae causa est, cur silua patibilis esse probetur, quippe quae suscipiat diuersas qualitates ex inmutatione.

CCCIX. Fit porro conuersio iuxta siluam non ipsa silua perpetiente mutationem, sed earum, quae sunt in eadem et continentur ab ea, qualitatum. Quippe si ipsa mutabitur, in aliud quiddam conuertatur necesse est ac desinat esse silua, quod ratione certe caret. Namque ut cera, quae transfigurata in multas diuersasque formas non ipsa uertitur sed figurae, ipsa in propria natura perseuerante, cum figurae non sint quod cera est: sic opinor siluam quoque formis figurisque uariatam, cum de sua condicione minime recedat, recte patibilem dici.

CCCX. Etiam hoc communiter ab omnibus pronuntiatur siluam sine qualitate esse ac sine figura et sine specie, non quo sine his umquam esse possit, sed quod haec ex propria natura non habeat nec possideat potius quam comitetur species [338] et qualitates. Denique si mentis consideratione uolumus ei haec adimere, sine quibus non est, possumus ei non effectu sed possibilitate horum omnium possessionem dare. Possibilitas autem gemina ratione intellegitur: una, ut cum dicimus in semine omnem totius corporis perfecti rationem intus latere semenque possibilitate animal esse. altera, quod rationem quidem in se futurae generationis nondum habet, sed quia tale est natura, ut extrinsecus accipere possit rationes formarum et qualitatum, possibilitate dicimus fore quod nondum est, ut aeris ceraeue massa informis, antequam ex arte recipiat formas.

CCCXI. Quare si intra siluam ratio formarum et qualitatum latet, ut Stoicis uidetur, abundat opificis moderatio. Sed opinor siluae opificem necessarium, sicut ipsi etiam Stoici sanciunt. Opifex igitur siluae ut aeris informitati ceraeue formas insigniet, atque ita constabit ob necessariam dogmatis rationem.

CCCXII. Nihilo minus de aeternitate etiam siluae consentiunt perpetuam fore censentes, quando sit arx et origo rerum. sed utrum limitata, id est determinata, nequaquam consentiunt, quando determinatum quoque magnitudinem habeat [339] necesse est. Magnitudo autem est uel lineae uel superficiei uel corporis, quae cuncta proprias figuras habent, siue plana sint seu solida. Figura porro species qualitatis est. Quare si est limitata silua, qualitate praedita et figurae conpos erit per semet ipsam, quae informis et qualitate carens euidenter ostensa est: ergo infinita quoque et minime terminata. Infinita porro, non ut quae inmense lateque et insuperabiliter porrecta sunt, sed ut quae possunt aliquo limite circumiri, nec tamen adhuc mentis consideratione uallata. Atque ut sine qualitate, sine figura quoque dicimus, sic etiam infinitam, uelut nondum ante exornationem dumque adhuc silua est fine circumdatam.

CCCXIII. Eademque nec incrementum nec inminutionem pati dicitur. Merito. fiet enim, ut ex nihilo subsistat aliquid et dissoluatur in nihilum, quod fieri non potest. Quippe quod augetur accessu magnitudinis crescit, et praeter ipsam siluam nihil esse arbitror, ex quo fiat accessio uel in quod id, quod ex silua defluit, inanita silua minuatur.

CCCXIV. Sunt qui censent eam fundi et item contrahi. Sed neque funditur quid sine umore nec contrahitur sine replicatione. utrumque autem hoc non caret qualitate. et [340] silua caret qualitate: neque igitur ut fusilis materia porrigitur nec contrahitur ut replicabilis.

CCCXV. Sunt item qui putent infinitae sectionis patibilem siluam. Sed omne quod secatur conpositum minimeque simplex erit et in aliquo spatio, quod est proprium quantitatis: ergo silua minime secabitur. caret enim quantitate perinde ut qualitate, quamuis qualitatem quantitatemque comitetur. Si uero, quia corpora qualitatibus et quantitatibus praedita, quae ab ea continentur, secari queunt, ipsam quoque una cum isdem secari fingamus, non erit omnino abhorrens a ratione uel inconueniens praesumptio.

CCCXVI. Recta est igitur nostra opinio neque ignem neque terram nec aquam nec spiritum esse siluam, sed materiam principalem et corporis primam subiectionem, in qua non qualitas non forma, non quantitas non figura sit ex natura propria, sed uirtute opificis haec ei cuncta conexa sint, ut ex his uniuerso corpori et singillatim perfectio et communiter uarietas conparetur.

[341] CCCXVII. Quod uero sit uniuersi corporis fomes et prima subiectio, facile probatur ex elementorum in se conuersione mutua et ex qualitatum inconstanti mutatione. Etenim terra duas habet proprias qualitates, frigus et siccitatem. perinde enim tractemus ad praesens, quasi terra ex aliqua parte in aliud aliquod conuertatur elementum. Similiter aqua in duabus qualitatibus inuenitur, umoris uidelicet et frigoris: et est propria qualitas terrae quidem siccitas, aquae uero umor, communis uero utriusque natura frigoris. Cum igitur terra late fusa conuertetur aliquatenus in aquam, tunc siccitas quidem eius mutata erit in umorem, frigus uero, quod commune est, perseuerat in statu proprio, quia neque etiam tunc est in terra nec iam in aqua. In terra quidem, propterea quia quod conuersum est desinit esse in terra. Nec uero in aqua. dum enim mutatur adhuc et conuertitur, neque plene mutatum neque perfecte conuersum est, ut iam in aquae materiam migrarit. Superest igitur, ut sit uspiam frigus. nec enim potest esse sine eo, in quo est. hoc porro nihil esse aliud quam siluam ratio testatur.

CCCXVIII. Rursum dicimus aëra duas qualitates habere, calorem et umorem. Constitit autem aquam quoque in duabus qualitatibus inueniri, umoris et frigoris. Erunt ergo et horum propria quae uidentur contraria, aquae quidem frigus, aëris uero calor, sed communis his umor. Cum igitur, resoluta in uapores aqua, aëri quod ex aqua conuersum fluxit [342] quaeritur ac uindicatur, tunc, opinor, frigus quidem ad calorem facit transitum, umor porro communis manet neque in aëris nec in aquae gremio. esse tamen eum uspiam necesse est: erit igitur in silua. Eodemque modo ignis duae sunt qualitates, siccitas et calor, aëris uero, ut supra conprehensum est, calor et umor: ergo etiam [et] horum communis qualitas in calore. Ignis item propria siccitas, aëris umor. Ignito ergo aëre et aliquatenus conuerso in naturam ignis, umor quidem ad siccitatem facit transitum, calor autem, communis qualitas, neque in igne neque in aëre residebit. nec uero nusquam erit: manebit igitur in silua. Ex quo perspicuum est, quod in illa corporum mutua permutatione inuenitur silua antiquissima et principalis subiectio perinde ut cera mollis, in quam inprimuntur signacula, aut ut eorum quae generantur commune omnium receptaculum.

CCCXIX. Quibus ita decursis sequitur, ut, an corpus silua sit, consideremus. Neque corpus neque incorporeum quiddam posse dici simpliciter puto, sed tam corpus quam incorporeum possibilitate. Quippe quod proprie dicitur corpus ex silua constat et qualitate, silua autem nequaquam ex [343] silua constat et qualitate: minime ergo est corpus. Deinde nullum corpus sine qualitate, silua autem per se sine qualitate: non igitur corpus est. Quid quod omne corpus habet figuram, siluae iuxta naturam suam nulla figura est? non ergo corpus. Deinde omne corpus finitum ac determinatum est, silua autem infinita et minime terminata: non ergo corpus. Item omne genus corporis sub categoricam redigitur adpellationem. dicimus enim corpus essentiam, utpote quod diuersis temporibus contrarias sustineat passiones et in quo alterum ex duobus contrariis inueniatur necesse est. Idem hoc dicimus quantitatem, cum est perfectum longitudinis latitudinis soliditatisque consortio. Nihilo minus corpus quale et qualitate praeditum nuncupamus. Idem hoc ad aliud corpus conparantes maius esse dicimus aut minus uel aequale, quam conparationem Graeci uocant [pros ti]: quippe maius sine conparatione minoris et aequale sine conparatione alterius aequalis intellegi non potest. ceteramque significationem de categoriis mutuamur. At enim siluae detrahimus haec omnia, quando passionem quoque ipsam, quae propria eius uidetur, adimimus, ideo quod numquam ex propria condicione desciscat, sed aliis, id est corporibus intra eam perpetientibus, illa consors perpessionis putetur. Denique passio eius modi est, ut ipsa quidem in nihil aliud conuertatur, sed quia recipit ea quae mutantur pati aliquid falso putatur. Denique ut deus, qui primitus operatur ac facit, neque genus est neque ulli subiacet generi, sic etiam quod [344] primitus patitur, id est silua, origo altera, neque genus est neque ulli subiacet generi. Quapropter, cum sit origo, nihil antiquius ea mente concipiendum est. Quae cum ita sint, corpus sentitur, silua sensibilis non est: silua igitur non erit corpus. Eodemque modo silua simplex res est et inconposita, corpus neque simplex et conpositum: minime ergo silua corporea.

CCCXX. Dico eandem hanc ne incorpoream quidem, quia, quidquid incorporeum est, nullam condicionem corporis patitur nec corpus umquam fieri potest. At uero silua formata qualitatibus, quantitatibus etiam figurisque et omni cultu conuenustata corpus mundusque facta est effectu opificis atque operatione: igitur ne incorporea quidem. Deinde, si corpus est, sensile est. at enim sensile non est: ne corpus quidem igitur erit. Si autem incorporeum quiddam erit silua, intellegibilis eius natura est. at intellegibilis non est: ne incorporea quidem. Recte igitur eam simpliciter et ex natura sua neque corpoream neque incorpoream cognominamus, sed possibilitate corpus et item possibilitate non corpus.

CCCXXI. Iam cum omnia, quae propositum erat recensere, perspicaci consideratione decursa sint iuxta Platonici dogmatis auctoritatem, superest reditum fieri ad orationis ipsius explanationem. Ait ergo: Quam igitur eius uim quamue esse naturam putandum? (p. 49A.) Uim nunc adpellat opportunitatem siluae uultus induendi. etenim tam uultus quam qualitates uarias nec non quantitates habet non [345] effectu sed possibilitate ob inconstantem eorum mutuamque ex alio in aliud conuersionem. naturam uero substantiam eius significat. recteque etiam putandum. non enim possumus certa aliqua conprehensione uel ex sensu cognita uel ex ratione intellecta de ueritate eius praesumere: quippe ut somnium quo magis contrectare cupimus, hoc inpensius imago effugit. Opinor, inquit, omnium quae gignuntur receptaculum est et quasi quaedam nutricula. (p. 49A.) Omnia quae gignuntur et ex aliquo tempore sint necesse est: sunt ergo mortalia inmortalium uereque existentium simulacra et imagines, accipiunt autem substantiam in silua, proptereaque et ipsa illic adparent et siluae nobis iniciunt recordationem. Quam quidem receptaculum eorum adpellat, quia non ex gremio siluae generatae species florescunt, ut putant Stoici, sed extrinsecus obueniunt ut in cera signacula. nutriculam uero ideo quod alienos fetus uelut propriis umeris uehat: quippe nihil his praebet amplius praeter subiectionem.

CCCXXII. Deinde progreditur: Atque hoc, quod de ea dicitur, uerum est quidem, sed dicendum uidetur apertius (p. 49A.): quia non statim quae uere dicuntur aperte etiam manifesteque dicuntur. Multae quippe sunt [346] orationes uerae quidem, sed obscurae: nascitur quippe obscuritas uel dicentis non numquam uoluntate uel audientis uitio uel ex natura rei, de qua tractatus est. Iuxta dicentem fit obscuritas, cum uel studio dataque opera dogma suum uelat auctor, ut fecerunt Aristoteles et Heraclitus, uel ex inbecillitate sermonis. iuxta audientem uero, uel cum inaudita et insolita dicuntur uel cum is qui audit pigriore ingenio est ad intellegendum. iuxta rem porro, cum talis erit, qualis est haec ipsa, de qua nunc sermo nobis est, ut neque ullo sensu contingi neque intellectu conprehendi queat, utpote carens forma, sine qualitate, sine fine. Sed quid? neque Timaeus, qui disserit, instabilis orator, nec audientes tardi: restat, ut res ipsa difficilis et obscura sit. Nec silua quicquam difficilius ad explanandum: ergo cuncta, quae de natura eius dicta sunt, mera praedita ueritate sunt, nec tamen aperte dilucideque intimata. Denique praestat causam difficultatis, cum ita dicit: Est tamen arduum eo magis, quod praeconfundi mentis aciem necesse est et aestuare tam de igni quam de ceteris materiis, quî magis aquam iure aquam dici putarique oporteat quam terram, cum nulla sit certa et stabilis proprietas corporum, quae cuiusque indicet naturalem germanitatem. (p. 49B.) Initium quaestionis adripit ex reciproca de alio in aliud elementorum conuersione.

CCCXXIII. Principio ut de aqua, cuius modo, inquit, [347] fecimus mentionem, ordiamur: cum astringitur in glaciem, certe saxum terrenaeque soliditatis corpus minimeque fusile adparet. (p. 49B.) Acriter et nimium uigilanter adparet: quippe non in sua propria natura perseuerans aqua solidatur et fit terra, siquidem est umida, sed quod ea quae subiacet, uidelicet silua, contrariam naturam, hoc est siccitatem suscipiens fit ex conuersione terra, mutato repente habitu mutataque condicione adparens quod non erat. Sed aquam in saxum solidari dicit: quia in glacialibus et gelidis locis aqua diu constricta mutatur in saxum, quod crystallus uocatur ab Alpinis gentibus montium Raeticorum. Est quoque in Asia ciuitas Tripolis aquis inmensum calentibus uaporata, quae, cum missa in formulas diuersas obriguerit, formatur in uuarum pomorumque aliorum figuras. Idem, quo modo haec fiant, deinceps dicturus erit.

CCCXXIV. Nunc exequitur quod adgressus est, et quia conuersam aquam fieri terram dixerat, hanc eandem aquam demum tenuatam in uapores aëriae misceri subtilitati docet. rursumque ambustum aëra conuerti in ignem. Deinde gyris [et] anfractibus genituram eorum conuersionemque procedere admonet: cum ignis a propria subtilitate discedens condicionem aëris accipit, qui densatus primo quidem in nebulas nubesque opimatur, [348] post soluta et liquefacta sagina in pluuias diffluit. ex aqua rursum soliditas et saxa subsistunt. (p. 49C.) Igitur secundum hanc orbitam rationemque circuitus terra quoque uidetur in alia elementa mutari. Si enim sola non conuertitur, ad postremum omnia terra fient: siquidem cetera in ipsam conuertentur, ipsa autem in nihilum eorum habebit conuersionem. Sed quia probatio consistit in uisu, et numquam uisa est terra in aquam aliamue quam materiam conuerti, idcirco abstinuit ac refugit terrenae inmutationis adsertionem, ne pugnare aduersum sensus uideretur.

CCCXXV. Sumpsit tamen, quo perfectius tractaret de mutua elementorum ex alio in aliud conuersione. Ait enim: Atque ita circuitu quodam uires fomentaque generationis corporibus inuicem sibi mutuantibus nec in una eademque forma perseuerantibus quae tandem erit certa eorum et a cunctatione semota conprehensio? Nulla certe. (p. 49D.) Merito. fingamus enim esse hunc ignem sincerum et sine ullius materiae permixtione, ut putat Heraclitus, uel aquam, ut Thales, uel aëra, ut Anaximenes: haec, inquit, si semper eadem et inmutabilia censeamus, multos et inextricabiles incurremus errores. Quare non oportet facile de huiusce modi naturis adcommodare consensum nec, si ueri simile quid uidebitur, statim habere pro certo. Quid est igitur quod errore nos liberet? Quoniam est essentia, est etiam qualitas, et haec diuersa sunt. nam essentia quidem alicuius rei substantia est, qualitas autem, quae rebus substantiam habentibus contingit ac prouenit. Si obseruemus, ut semper, quotiens naturam istam penitus introspicimus partemque aliam eius uidemus deficere a se et in aliam materiam migrare, ut puta ignem, non ut [349] constans aliquid et semper idem certa pronominis adpellatione monstremus dicentes hoc uel illud, haec quippe pronomina sunt essentiae signa, sed illo magis utamur in demonstratione, quod est proprium qualitatis, dicamusque non hoc, sed potius tale, nec illud, sed potius illius modi uel huius modi. Neque enim ignis quam patitur inmutationem iactura est essentiae, sed qualitatis. Cum ignis fit aër, transit in diuersam contrariamue materiam. certum est siquidem essentiam nihil in se habere contrarium sibi, sed potius circa eandem essentiam res uersari contrarias. Itaque conuersio commutatioque fit non essentiae, sed qualitatis, in qua et diuersitas et contrarietas inuenitur. Eadem ratio est ceterorum quoque elementorum. Quippe nihil eorum habet essentiam propriam, et nos praesumimus ex consuetudine uti demonstratione pronominum eorum, quae sunt essentiae, cum qualitati adcommodatis pronominibus utendum potius sit. Semper enim et sine intermissione ullius temporis fluunt haec quattuor corpora, priusque ex conuersione mutantur quam erunt cognominata, more torrentis inrefrenabili quodam inpetu proruentis.

CCCXXVI. Itaque, inquit, ignis iste, qui uelut exundans in aërias auras dissoluitur, cum instabilis mutabilisque sit nec habeat perpetuam proprietatem, non est ignis censendus, sed igneum quiddam, nec quae exhalatis uaporibus in auras aqua uertitur umor est nuncupanda, sed umidum quid. (p. 49D.) similiter cetera. Et exequitur: At uero id, in quo fieri cuncta haec singillatim uidentur et demum dissolui [350] pereuntiaque ad alias transire formas, siluam scilicet, solum illud adpellandum puto certo pronomine recteque de eo dici posse hoc uel illud. (p. 49E.) Merito. sola enim haec, ut cuius nulla qualitas sit nullaque forma, nec in contrarias qualitates nec in diuersas formas patitur conuersionem, et quia semper eadem manet, certo nomine adpellari firme potest. Atque ut omne nubilum naturalis discuteret obscuritatis adhibito splendore inlustris exempli, iubet concipere animo et infingere cogitatione opificem ex uno eodemque auro innumeras sine intermissione formantem figuras (p. 50A.): modo pyramidis et ex ea mox octahedri dictoque citius icosahedri et item cubi species, ceteras item triangulorum, quadratorum, hemicycli, circuli: tunc, si quis electa qualibet figura quaerat, quid illud sit, aurum esse responderi oportere censet, ne, si pyramidem esse responsum sit, illa in aliam figuram mox et inter ipsa uerba responsionis migrante, qui sic responderit mentiatur. (p. 50A.) Eodem igitur modo nec ignem, qui est pyramoides, ignem esse respondebimus, sed uel ignitam siluae partem uel igneam qualitatem, nec octahedrum, sed spirabilem siluam, nec icosahedrum [351] nec cubum, sed umectam hanc, terrenam illam siluae soliditatem.

CCCXXVII. Nec uero putandum est agere nunc Platonem de nominum proprietate, quin potius dare operam, ut adsuescamus sinceram siluam, quae concursu uariorum corporum tegitur, ab eorundem corporum permixtione sollertia mentis distinguere. Ait enim: Eadem et consimilis ratio difficultasque in ea [natura], quae cunctas recipit corporum formas, reperitur. haec quippe minime recedit ex condicione propria. recipit enim cuncta nec ullam de isdem formam trahit. (p. 50B.) Ergo formata quidem sunt corpora, silua sine forma. Cumque intra gremium eius formentur, inquit, quae recipiuntur, --consequenter supra dictis: quae recipiuntur. omnium quippe eam corporum adpellauerat receptaculum -- ipsa informis manet estque usus eius similis molli cedentique materiae, in quam inprimuntur uaria signacula. (p. 50B.) Perspicuum est aliqua esse mollia corpora, quae cedentia uariorum simulacrorum inpressionibus recepta diu conseruent inposita signacula: ut si ceram quis uel plumbum uel argentum consignet undique, erit tunc in siluae uicem cera informis et habebit innumeras formas non suas, sed aliunde adhibitas sibi. Ratione igitur et recte usui siluae [352] corporeae, quae consignata est undique corporum formis, natura mollis cedentisque materiae conparatur.

CCCXXVIII. Sed de cera quidem etiam in Theaeteto locutus est, cum diuersae hominum memoriae, tenacioris et labidae causas exprimeret. Ait esse in hominum ingeniis uim quandam cerae simillimam, quae faciat et acutos ad intellegendum et celeres ad discendum: et eosdem subinde obliuiosos, item alios quidem tardos ad discendum, uerum iugiter memores, quosdam ita ingeniatos, ut et cito discant et diu memoria uigeant. Nam quorum in animo cerae illa similitudo, quam Homerum cognominasse dicit [ker psuches], fluxior solutiorque erit, facile quidem discunt, sed cito amittunt obsoletis ob nimiam remissionem cerae signaculis. Contra ingenii mentisque durior cera uix recipit formas quae inprimuntur, sed si umquam receperit, diu conseruat operose inpressas figuras utpote stabili materia locatas. Tertia diuinae felicitatis concretio, cum cerae similitudo sic solida est, ut neque respuat formas nec renitatur aduersum inpressionem signaculorum nec ita fluxa recipiat sede, ut incertae minimeque uisibiles inpressiones sint.

[353] CCCXXIX. Nunc quoniam informem esse et sine qualitate siluam manifestauerat, inmobilem quoque curat ostendere adserens moueri eam conformarique ab introeuntibus multimodis, cum ipsa ita ut formae sic motus quoque sit expers, sed a speciebus formam habentibus motam uarie diuerseque formari. (p. 50C.) Manet ergo haec in tali fortuna et condicione semper. Archetypum quoque exemplum manet in substantia propria, idea scilicet cuiusque existens rei natae. Similter deus opifex per aeuum manet. Sed archetyporum exemplorum simulacra, quae siluae obueniunt, non permanent. namque adsidue ac sine intermissione mutantur mortis nascendique perpetua successione ob inexcusabilem naturae cuiusdam necessitatem. Quam ob rem dicta est a Platone silua posita esse ad recipienda rerum signacula. Praeclare: posita, quia, cum sit natura inmobilis, ingredientium formantiumque eam specierum commeatu mouetur et easdem inuicem mouet species, ut progrediens docebit. Recte itaque, cum eadem sit semper et inmutabilis, uidetur tamen, inquit, ob specierum multiformium coetum dispariles induere formas. at uero quae obueniunt siluae species et in ea dissoluuntur ac pereunt, aeternarum atque inmortalium specierum simulacra sunt, earum uidelicet, quas ideas uocamus, formanturque ab isdem miro quodam modo, iuxta memorati uidelicet exempli consignationem. Miro autem [354] modo propterea quod difficile atque inexplicabile est mente concipere, quatenus ex idearum sinceritate natiuis uera rebus similitudo proueniat: utrum perinde ut mollibus materiis signacula, sicut supra dictum est, an ut cum de exemplo liniamenta in materias tractabiles transferuntur, quod in pictoria et item fictoria fieri uidemus.

CCCXXX. Quare differt ad praesens tractatum hunc suo reseruans loco ac tempori, ac distinguit intellectum temperata animi conceptione tali, ut tria genera nobis occurrant, genera nunc inpropie adpellans. neque enim silua nec uero exemplum genera sunt, sed ut adpellatio generum significet primas substantias. Illud quidem, inquit, quod fit et quod gignitur, generata uidelicet species, quae in silua subsistit et ibidem dissoluitur. item aliud, in quo gignitur. in quo est ipsa silua: in hac quippe species dissolubiles substantiam sortiuntur. tertium praeterea, ex quo similitudinem trahit mutuaturque quod gignitur, idea scilicet, quae exemplum est rerum omnium quas natura progenuit, hoc est eorum quae siluae quasi quodam gremio continentur exemplorum imagines esse dicuntur. Deinde euidenti quadam conparatione atque exemplo quaestionem reuelat. conparat enim quod percipit in se species matri, uidelicet siluae: haec enim recipit a natura proditas species. illud uero, ex quo similitudo commeat, patri, hoc est ideae: huius enim similitudinem memoratae species mutuantur. quod uero ex his duobus est proli, generatae scilicet speciei: est enim haec posita inter naturam uere existentem, constantem eandemque semper, nimirum idean, quae intellectus [355] dei est aeternus aeterni, et inter eam naturam, quae est quidem sed non eadem semper, id est siluam: quippe haec natura sua nihil est eorum quae sunt, cum sit aeterna. Ergo quod inter has duas naturas positum est uere existens non est. cum enim sit imago uere existentis rei, uidetur esse aliquatenus. quia uero non perseuerat patiturque inmutationem sui, non est existens uere, ut sunt exempla: illa quippe exempla rata et inmutabili constantia uigent. Erunt igitur tria haec: quod semper est, item quod semper non est, deinde quod non semper est. Nec uero moueri quemquam oportet, si exempla exemplis non usque quaque similia uidebuntur. conparatio enim iuxta similitudinem instituitur, quae similitudo parilitatis disparilitatisque concretio est. Quare si quid in huius modi rebus perfunctoriam similitudinem habere inuenietur, amplecti nos oportet intellectus manifestationisque causa.

CCCXXXI. Deinde ait fieri non posse, ut una existat facies, quae omnes rerum omnium formas uultusque contineat uariaque uniuersi corporis undique ora demonstret, nisi subiecto prius informi aliquo corporum gremio, perinde ut quae in picturis substernitur infectio decolor ad colorum lumina subuehenda. (p. 50D.) Nunc praestat causas, cur necesse fuerit siluam esse inopem qualitatis. Etenim si erit aliquod opus futurum, cui nihil desit ad perfectam atque integram pulchritudinem, praebitum esse debet exemplum, iuxta quod [356] fit, nec tantum opifex optimus et praestantissimus, sed etiam ipsa silua atque materies, ex qua illud opus fieri necesse est. Erit porro materia idonea, si habebit opportunitatem facilitatemque formabilem: habebit autem, si erit pura et qualitate omni carens. Quippe si habebit propriam qualitatem, erit inpedimento ceteris qualitatibus genuina qualitas: maxime igitur, si erunt uariae multiplicesque insigniendae, nec multiplices modo, sed omnes etiam formae ac figurae. Igitur quia omnes silua recipit figuras, omnes quoque colores et ceteras, quotquot sunt, qualitates, nihil autem horum habet ipsa ex natura sua: iure eam modo informem, modo minime figuratam, interdum sine qualitate cognominat, non quo habuerit haec umquam et amiserit, sed ut quae potuerit habere utpote natura praedita splendoris atque ornatus capacitate, quem ad modum adpellatur informe saxum, cui nondum accesserit ex artificio forma, formari tamen possit.

CCCXXXII. Et concludit adserens omne, quod bene atque adfabre recepturum erit formas, informe esse debere purumque ab iis omnibus, quae erit recepturum, hoc est sine figura et sine colore, odore etiam et ceteris, quae corporis naturam sequuntur. Etenim si erit, inquit, alicuius eorum quae in se recipit simile receptaculum, cum quid obueniet dissimile iis quibus simile est, discordabit, [357] opinor, [uultus eius cum introgressi corporis] uultu nullamque exprimet similitudinem. (p. 50E.) Quod dicit tale est. Si aqua sit uniuersae rei silua siue substantia, ut Thales censet, habebit certe qualitates naturae suae proprias, quae numquam ab ea recedent. sed si necesse sit eam a natura sua declinare aliquatenus et ignescere, suscipiet certe rursum igneas qualitates. Umecta et ignea contrariae sibi sunt: quippe alterius umor et frigus propria sunt, alterius siccitas et calor. Haec ergo, inquit, diuersa sibi et repugnantia non patientur alterius sinceram exprimi qualitatem, cum calor quidem frigus inpugnet, siccitas demum interimat umorem: uel, ut alio utamur exemplo, si sit aliquid candidum, ut psimithium, deinde hoc oporteat transferri in alium colorem, uel diuersum, ut ruborem siue pallorem, uel contrarium, ut atrum, tunc candor non patietur introeuntes colores sinceros perseuerare, sed permixtione sui faciet interpolatos.

CCCXXXIII. Quid igitur sibi uult, dicet aliquis, ista diuisio diuersorum colorum et item contrariorum? Quia contraria sunt ea quae a se plurimum distant, licet sint generis eiusdem, ut puta candor et item nigredo, quorum genus unum est quod uocatur color. Sed haec duo plurimum a se distant. candido enim minimum distat quod dicitur pallidum, [358] aliquanto plus quod adpellatur rubeum, hoc amplius cyaneus color, plurimum uero nigredo. ideoque candidum et item nigrum non diuersa sunt sed contraria, quia intercapedo prolixior. Ergo contraria separata quidem a se sunt magna quadam separatione, nec tamen omnino aliena sunt. facit enim ea ueluti cognata et consanguinea genus suum, quod colorem esse praediximus. Natura uero distant omnino ea quae diuersa dicuntur, ut candor et dulcedo nigredoque et odor: illorum quippe genus color, horum sucus et uapor, proptereaque diuersis sensibus conprehenduntur. Ut igitur ea quae subiacet his omnibus silua possit horum facies sinceras minimeque interpolatas ostendere, ipsam necesse est nullas qualitates habere.

CCCXXXIV. Id ipsum, quod generaliter adseuerat, nunc specialiter uult probare positis exemplis in usu frequenti. Ut qui odora pigmenta conficiunt non patiuntur esse odoris naturalis ac proprii quod condiunt, quo meracos sincerosque suscipiat sucos odoraminum. uascularii quoque argento informi signa inpressuri leuigant prius superficiem, ut figurae sincerae inprimantur molli cedentique materiae. ita, inquit, illa etiam, quae omnium specierum formas receptura erat, pura et sine qualitatibus debuit adparari. (p. 50E.) Factum uero generatumque et uisible animal uult intellegi sensilem mundum. matremque eius et corporum receptaculum siluam uocat ob rationem supra dictam. sed neque terram hanc neque aquam nec [359] ignem uel aëra recte existimari. (p. 51A.) Haec quippe corpora esse, sed eam quae cuncta haec ambiat inuisibilem speciem et informem esse capacitatem mira quadam et inconprehensibili ratione inter nullam et aliquam substantiam nec plane sensilem nec plane intellegibilem positam. (p. 51A.)

CCCXXXV. Haec operosius in Parmenide, cum quaereret, quatenus res existentes idearum participarent similitudinem. Etenim est difficilis consideratio propter siluae naturales tenebras, quippe quae subterfugiat non modo sensus omnes, sed etiam rationis inuestigationem intellectusque indaginem. Siue enim per semet ipsam et sine consortio corporum quae recipit spectare curet, nihil esse propemodum uidetur, seu cum illis confundetur, nec naturalem ostendet proprietatem: estque inter sensum et rationem neque plane sensile quid nec omnino rationabile: sed motu animi conprehendenda tali, ut qui contigerit eam nihil sentiat, et qui rationem eius animo exercuerit adulterina quadam ratione adsecutus esse uideatur. Solum ergo remedium adsecutionis id erit, ut putemus ignem esse partem eius ignitam, aquam uero quae umectata est. similiter cetera. (P. 51B.)

CCCXXXVI. Quatenus igitur ista natura omnia decem [360] quae sunt genera conplectitur? Essentia est, opinor, cum eam species coetu proprio esse ac uideri aliquid [esse] effecerint uel hominem uel equum uel quid aliud ex animalibus, arboribus, stirpibus. qualitas uero, cum aliquam percipit qualitatem calefacta uel colorata. quantitas, cum corporum est augmentis inminutionibusque uariata. [pros ti], cum erit in aliquo habitu et conparatione eminentia sua uel humilitate aduersum alterius eminentiam aestimata. ubi autem, cum determinatur et accipit aliquam figuram: sic enim in aliquo loco esse putatur. quando, cum circumactio mundi incrementa ei temporis dederit. positio porro, cum ordinaretur inter prima corpora, quae dicuntur elementa, ratiocinantibus nobis terram quidem in medietate mundi sitam, summum autem ignem alta omnia undique capessentem. habere, ut cum dicimus mundum non solum anima, sed etiam ratione atque intellegentia praeditum. facere uero, cum eadem silua intra se mouet species. pati, cum inuicem ipsa speciebus semet mouentibus commouetur.

CCCXXXVII. Deinde progreditur: Estne aliquis ignis seorsum positus et incommunicabilis? (p. 51C.) Nunc iam de his tractare incipit uolens ostendere, quod intellegibilis illius ignis sensilis iste ignis simulacrum sit, similiter terra sensilis imago quaedam intellegibilis terrae. sic etiam [361] ceterae species. quodque haec omnia quae uidemus aliarum specierum inuisibilium simulacra sint, illa item horum inuicem exempla. Oportet ergo nos etiam de exemplari breuiter quae sunt dicenda disserere. Atque ut de silua diximus, cum de ea tractatum haberemus, esse eam principaliter subiectam rerum naturalium generationi, sic etiam de exemplo dicendum, quod sit species principalis. Omnis quippe materia siluestris opifici subiacet, ut aes statuarum artifici, naupego item ligna. sed haec non primitus subiacent, quia sunt aliarum artium inuenta, aes quidem metallicae, ligna uero sectionis siue putationis. his demum subest terra, terrae item silua, siluae nihil: unde recte principalis subiectio est cognominata. Eodem igitur modo etiam in exemplo rerum gemina species consideratur: illa, qua exornata silua est, nihiloque minus alia species [consideratur], ad cuius similitudinem illa species facta est, quae siluae tributa est: et est inposita quidem siluae species secunda, prima uero illa, ad cuius haec secunda similitudinem facta est.

CCCXXXVIII. Sed nimirum fiet hoc manifestius in aliqua similitudine et conparatione consideratum. Ut enim in simulacro Capitolini Iouis est una species eboris, est item alia, quam Apollonius artifex hausit animo, ad quam directa mentis acie speciem eboris poliebat -- harum autem duarum specierum altera erit antiquior altera --: sic etiam species, quae siluam exornauit, secundae dignitatis est. illa uero alia, iuxta quam secunda species absoluta est, principalis est species, de qua sermo habetur ad praesens. [362] Rursum siluam dicebamus esse inopem qualitatis, dicebamus etiam principalem speciem neque qualitate praeditam neque sine qualitate: siquidem omne praeditum qualitate habeat in se qualitatem necesse est. At uero primaria species non est particeps qualitatis. deest enim natura, cui qualitas possit insidere: minime igitur posita est in qualitate. Omnia enim carere dicuntur quae, cum natura talia sint ut habeant, non habent. Ut igitur non dicimus intrepidum lapidem, quia non est natura eius huius modi, ut aliquid possit timere: sic ne primaria quidem species qualitate dicetur carere, quia et natura eius aliena est a qualitate et ipsa aliis causa est, cur sint praedita qualitate. Atque ut animam neque animatam dicimus neque exanimem -- animatam quidem ideo quia animae praesidio non eget, exanimem uero quia ipsa causa est ceteris animalibus uitae --: sic siluam quoque neque siluestrem putamus nec silua carere. siluestrem quidem non dicimus, quia siluae silua non est necessaria, carere autem silua ideo quod omnia siluestria propter hanc sint materialia.

CCCXXXIX. Quae cum ita sint, etiam de principali specie perinde sentiemus, ut neque qualitate praeditam putemus nec carentem qualitate. Rursum silua non dicebatur formata, sed nec informis. formatum enim quidque conpositum sit necesse est ex participante et ex participabili, ut statua, in qua participat quidem aes, participatur uero [363] inpressa forma, quae res est simplex et inconposita. Propterea igitur silua negatur esse formata, nec uero minime est formata. nam propter hanc alia quoque omnia, quae sunt formata, in possessione uultus sunt. Est igitur principalis species, ut cum aliqua dicatur effigie: iuxta nos quidem, qui intellectus conpotes sumus, primum intellegibile, iuxta deum uero perfectus intellectus dei, iuxta siluam modus mensuraque rerum corporearum atque siluestrium, iuxta ipsam uero speciem incorporea substantia causaque eorum omnium, quae ex ea similitudinem mutuantur, iuxta mundum uero exemplum sempiternum omnium, quae natura progenuit. Atque ut conceptim dicatur, primaria species, quae idea est, substantia definitur carens corpore, colore, figura, sine tactu, intellectu tamen cum ratione conprehendenda causaque omnium, quae ex ea similitudinem mutuantur.

CCCXL. Quod uero haec sit ex aeternitate, manifestat ipse cum dicit: Si intellectus itemque uera opinio duae res sunt, necesse est haec ipsa per semet esse intellectu potius quam sensibus adsequenda. sin uero, ut quibusdam uidetur, uera opinio ab intellectu nihil differt, omnia quae corpore sentimus certa habenda sunt. Sed opinor duo esse dicendum, propterea quod utraque magna differentia distant: [364] quippe quorum alterum doctrina nobis insinuet, alterum persuasionis adsumptio. et alterum quidem semper cum ratione uera, porro sine ulla ratione alterum. item alterum nulla persuasione transducibile, alterum nutans incertumque semper et deriuabile. quid quod rectae opinionis omnis uir particeps, intellectus uero dei proprius et paucorum admodum lectorum hominum? (p. 51DE.) Quadrifariam diuidit intellectus opinionisque differentiam, cum docet alterum eorum, id est intellectum, prouenire ex disciplina, alterum sola persuasione. deinde cum adserit alterum cum ratione uera, porro alterum sine rationis examine. quid cum dicit alterum eorum nulli persuasioni deriuabile, et ad postremum alterum eorum, id est opinio, in quemuis hominem cadat, intellectus uero dei solius et paucorum admodum sit examinatorum uirorum? Quod si horum tanta est differentia, eorum etiam, quae comitantur alterutrum, magnam fore necesse est distantiam. Sunt porro haec intellegibile genus et item opinabile. Unde recte pronuntiat unam fore speciem per semet ipsam, sine ortu, sine occasu, neque quid in se recipientem nec progredientem uspiam, inuisibilem insensibilemque. (p. 52A.) Intellectus species, [365] quae idea dicitur, est: igitur exemplum. nec uero ut in superioribus dubitat, ne forte frustra praesumatur esse intellegibilem speciem hanc, cuius sint imagines sensiles, eamque nihil aliud esse quam uerba.

CCCXLI. Id tamen ipsum syllogisticis quoque rationibus explanare non dubitat. Quippe cauens, ne uel inexamitum quicquam relinquat uel ad prolixum natura sua tractatum minime pertinens ad quaestionem uerborum agmen addat, omnem dubitationem syllogisticis conpendiis dirimit ductu et uia pergens ad syllogismum. Etenim inter intellegentem et item uere opinantem hoc interest, quod intellegens fidem rerum rationis habet indagine conprehensam. Confirmata porro ratio fit intellectus, cuius scientia est eademque sapientia. Itaque intellegens, ut qui recte sciat quod intellegit, neque ueri similibus persuasionibus inductus mutat sententiam et potest ut scius praestare rationem rei conprehensae. At uero qui uere opinatur, ut qui sola mentis elegantia nitatur sine ratione ac disciplina, neque rationem, cur ita opinetur, praestare potest et falsis aliquando persuasionibus captus mutat sententiam nutans et ambiguus, ut quem nulla stabilis ratio sustentet. Itaque Plato syllogisticae rationis formulam exprimit talem. Si intellectus et uera opinio una est res, omnia quae corpore sentimus certa sunt, eritque eorum indubitabilis ueritas. si autem uera opinio minus habet atque intellectus, non una atque eadem res est, sed duae atque diuersae, et erunt alia quae sentiuntur et alia quae intelleguntur. si diuersa sunt quae sentiuntur et quae intelleguntur, [366] sint intellegibiles species necesse est, quae ideae nuncupantur. At enim non omnia quae corpore sentimus uera et certa sunt: sunt igitur ideae.

CCCXLII. Sed, opinor, explanari dilatarique oportet quae contracta sunt angustiis syllogismi. Intellectum adpellat hoc loco motum animi conprehendentem. Huic conparat opinionem cum in plerisque aliis libris tum euidenter in Politia. Secat enim intellectum quidem in duo haec: scientiam et recordationem. opinionem uero in alia totidem haec: credulitatem et aestimationem. singulaque haec quattuor conuenientibus sibi rebus adcommodat: scientiam quidem altis et sapientia sola percipibilibus rebus, cuius modi sunt deus et intellectus eius, quas ideas uocamus. recordationem uero rebus deliberatiuis, hoc est iis, quae praeceptis artificialibus et theorematibus percipiuntur. credulitatem porro sensilibus, scilicet quae oculis, auribus ceterisque sensibus conprehenduntur. aestimationem fictis commenticiisque et imaginariis rebus, quae iuxta ueros simulata uultus corpora tamen perfecta et uiua non sunt. Quae cuncta dicit per semet esse intellectu potius quam sensibus adsequenda, quia nihil ex his quattuor sub sensus nostros uenit, sed tam scientiam quam opinionem et ceteras mente discernimus.

CCCXLIII. Sin uero, ut quibusdam uidetur, inquit, uera opinio ab intellectu nihil differt. (p. 51D.) Merito. multae quippe sunt sectae philosophorum, quas certum est initia rerum putasse corpora. Cumque intellegibile [367] genus, id est ideas paene sub oculos constituisset dicens: intellegibilem speciem semotam a sensibus in se ipsa locatam sine ortu, sine occasu, quae nec recipiat in se quicquam aliunde nec ipsa procedat ad aliud quicquam, inuisibilem, insensibilem, soli mentis intuentis intentioni animaduersionique perspicuam: consequenter addidit: porro quod ab hoc secundum est, natiuum, sensile, sustentabile, consistens aliquo in loco et inde rursum cum inmutatione atque interitu recedens, sensibus et opinione noscendum. (p. 52A.) Quo loco uult intellegi secundam speciem, quae nascitur, cum opifex concipit animo futuri operis liniamenta effigieque intus locata iuxta eandem format quod adgressus est. Id ergo consistere aliquo in loco dicit et inde rursum cum inmutatione et interitu recedere. Praeclare. demolitionem quippe statuae formae quoque interitus sequatur necesse est et item ad alterius statuae conlocationem reuocari ac redire. Sensibus autem noscendam dicit hanc speciem, quia inpressa forma operi spectantium oculis uidetur. opinione uero noscendam, quia mens opificis non de certo exemplari transfert hanc speciem, sed ex propria mente haustam pro uiribus.

CCCXLIV. Tertium genus esse dicit loci. Puto eum dignitatis respectu tertium genus dixisse siluam. Quippe secunda species, id est natiua, mutuatur substantiam de specie principali, quae sine ortu est et aeterna, censita ideae [368] nomine. Silua demum ex natiua specie sumit substantiam. At uero locum uocat eam uelut regionem quandam suscipientem specierum incorporearum intellegibiliumque simulacra. semper eandem, uel quia sine generatione est et interitu, uel quia necesse est eam locum stationemque esse et uelut receptaculum corporearum specierum, quae sunt membra mundi, ut uidetur prope omnibus, indissolubilis et aeterni. Ipsa ergo inmortalis est, sed iis quae pariuntur in eiusdem gremio dat substantiam. (p. 52B.)

CCCXLV. Deinde progrediens mira quadam conceptione animi dicit ipsam sine tangentis sensu tangi. (p. 52B.) Quippe omne quod tangitur sensile est et sensibus subiacet. Quidquid ergo tangitur sensu sentiatur necesse est. Quo modo igitur possumus dicere tangi aliquid, quod ex natura sua minime contiguum est? Uide altitudinem pectoris et ut breui elocutione suspitionem mentis suae de silua reuelauerit. Omne certe, quod alicuius simile est, ex simili suo recognoscitur. Ut igitur certae rei definitaeque certa et definita est conprehensio, sic incertae minimeque definitae incerta et indefinita suspitio sit necesse est. Quia igitur sensus certarum definitarumque rerum sensus est quippe habentium figuras [369] et qualitates, necesse est etiam conprehensionem earum certam definitamque esse. Sed enim silua indefinita res est utpote informis et figura carens iuxta naturam suam. minime igitur cum sensu eius fit imaginatio: sine sensu igitur. Fit tamen euanida quaedam eius adtrectatio sine contagio, nec ipsius mage quam eorum quae intra ipsam sunt corporum. Quae cum sentiuntur, suspitio nascitur ipsam sentiri, propterea quod ex iis speciebus quas recipit formari, cum sit informis, uidetur. Itaque sensus quidem specierum in silua constitutarum clarus est, ipsius autem siluae, quae speciebus subiacet, obscurus et consensus potius quam sensus est. Ergo quia siluestria quidem sentiuntur, silua uero minime sentitur natura propria, sed propter siluestria cum isdem sentiri putatur, fit huius modi sensus incertus. praeclareque dictum siluam sine sensu tangentium tangi, quia puro sensu minime sentiatur, ut si quis dicat tenebras quoque sine sensu uideri. non enim perinde sentit uisus hominis tenebras intuentis, ut cum solet intueri res coloratas dilucidasque, sed contraria passione et amissione atque indigentia eorum omnium quae oculi uident. sunt enim tenebrae decolores et sine claritudinis inlustratione. nec potest uisus conprehendere aliquam qualitatem tenebrarum, sed suspicari quod non sit potius quam quid rerum sit, nihilque uidens id ipsum sibi uidetur uidere quod non uidet, et uidere se aliquid putat, cum nihil uideat. quis enim uisus in tenebris? sed quia natura haec est oculi, ut colores discernat, conans, opinor, discernere [370] naturam decolorem, tenebras sentire se suspicatur. Sic igitur etiam silua contigua quidem est, quia contingi putatur, cum ea quae principaliter continguntur sub sensus ueniant, sed contactus eius prouenit ex accidenti. uerum hoc ipsum sine sensu, quia ipsa per se neque tactu sentitur neque ceteris sensibus.

CCCXLVI. Nec contentus hac tanta diligentia superaddidit: notha et adulterina quadam ratiocinatione, siluam esse dicens opinabilem. Filios omnes naturales esse nullus ignorat, sed tam Graeci quam nos legitimos et item praesumptos nominibus discernimus. Legitimos Graeci gnisios uocant.

CCCXLVII. ut sine uocalibus quidem per se mutae sunt, mixtae uero uocalibus conferunt aliquid inpertiuntque genuinum sonum. Oratio tamen de silua infinitam eam et incertam esse adserens certa est. Recte igitur notha et spuria ratiocinatione atque opinione potius quam intellectu certo conprehendi eam censet Plato, utpote cuius natura rectae rationis et non recti confusique intellectus praesumatur consortio. Diuisa ergo a se sunt tria illa separatimque examinata: et est idea quidem intellegibilis species, utpote quae puro intellectu conprehendatur. species uero natiua, opinione percipibilis proptereaque opinabilis. silua porro [371] neque intellegibile quid neque opinabile, quia neque intellectu neque sensu conprehendatur. uerum est suspicabilis, suspitio autem spuria quaedam ratio est atque adulterina.

CCCXLVIII. Pergit ulterius insistitque probationi coeptae perfectius ita dicens: Denique cum id animo intuemur, patimur quod somniantes. putamus enim necesse esse, ut omne quod est in aliquo sit loco positum regionemque obtineat ullam. (p. 52B.) Incertam et caligantem animi nostri intentionem, cum siluae naturam consideramus, uanis somniis conparat et opinioni, quae ex sensibus nascitur. Etenim cum corpus aliquod uidemus aut tangimus, necesse est id a nobis sentiri cum locis suis et regionibus. neque enim sine loco nec uero sine sede sentiri corpus ullum potest. Dicit ergo nos hac opinionis percelebratae consuetudine ita esse inbutos, ut, cum res intellegibiles contemplamur animo, putemus eas consistere aliquo in loco ullamue regionem obtinere perinde ut mundi corpus, quod situm est loco, quem conplet mundana moles habens eam regionem, quae perceptis corporum formis exornata est, uidelicet siluam. Cuius partes, ex quibus constat, quia diuisas locis ac regionibus consideramus, putamus omnia quae sunt eodem modo consistere in locis ac regionibus certis. Dehinc si quis dicat fore substantiam sine sede ac loco, quae neque in terra neque in caelo sit, portento similia dici putamus et res uana mentis opinione conceptas. [372] Iam dudum quippe et ab ineunte aetate praeiudicauimus omne quod sit corpus esse nec quicquam fore quod substantia sensili careat, cognitoribus et uelut adsertoribus corporum credentes sensibus.

CCCXLIX. Et concludit: Ob quam deprauationem itemque alias consanguineas ne in reputatione quidem et consideratione uere existentis uereque peruigilis naturae mente consistimus propter huius modi somnia. (p. 52B.) Exsomnem peruigilemque naturam nuncupat intellegibile atque incorporeum genus, quod semper idem est principaliterque subsistit sine ortu, sine occasu, minime mutabile, nullam habens cum sensilibus societatem, pura mente percipibile, deum uidelicet et cogitationes eius, intellegibiles atque incorporeas species. Has porro esse quidam negant, quod his usu accidit ex alto et profundo sopore. Denique si quis eos ad contemplationem ueram minimeque soporatam excitet aeternarum et inmortalium rerum, indignantur ac moleste ferunt, similiter ut in Politia illi dediticii perpetuis abditi tenebris speluncae densis umbris opacae. At uero qui se a profunda inperitia uindicant laboriosius licet ex tenebris ad lumen emergunt et ad scientiae ueritatisque claritudinem aspirant nec moleste ferunt excellentes in studiis humanitatis uiros diuidere ac separare sensilem intellegibilemque naturam, docere etiam ac demonstrare, quod sint rerum initia species archetypae, siue quod exempla genuina sint substantia praedita. Neque enim ad cuiusquam alterius rei similitudinem facta atque instituta [373] sunt, quia nihil est originibus antiquius. Imagines uero exemplorum, quia iuxta exempla factae sunt, aliunde oportet substantiam mutuentur, ut forma Socratis naturalis existens conparatione imaginis uelut archetypa species est. Imago autem ex arte facta et iuxta archetypam speciem effigiata nisi habeat siluam, si quidem erit pictura, colores, si autem fictura, limum uel aes ceteramque huius modi supellectilem, carebit certa perfectione. Igitur, quia sensiles quoque species imagines sunt specierum intellegibilium, sicut saepe iam diximus, et ab intellegibilibus substantiam trahunt, nec substantiam modo, sed etiam similitudinem, opus est his, opinor, silua, in qua fiant et substantiam sortiantur.

CCCL. Deinde interponit auctoritatem suam dicens: Haec est meae quidem sententiae mens esse et ante mundi quoque sensilis exornationem fuisse tria haec: existens, locum, generationem. (p. 52D.) Suam profitetur sententiam. Merito. nullus quippe ueterum etiam tunc tria haec animaduerterat, quippe quorum plerique sola opinati sunt esse sensilia, ut Empedocles, alii sola intellegibilia, ut Parmenides: siluam nullus omnino mente conceperat, ut ipse dixit in superioribus. Uult autem intellegi existens quidem idean siue intellegibilem speciem, locum [374] autem siluam, generationem uero quantitates et qualitates et ceteras sensiles conformationes. Et existens quidem, quia suapte natura sit idemque aliis quoque rebus causa existendi sit, locum uero propterea quod silua receptaculum est corporum et qualitatum ceterorumque sensilium, generationem porro, quia haec non diu perseuerant in uno statu, sed alia ex aliis inuicem subrogantur.

CCCLI. Igitur generationis, inquit, nutriculam umectatam modo, modo ignitam, terraeque item et aëris formas suscipientem. (p. 52D.) Generationis nutriculam siluam significat, quia quidquid nascitur recursum habet ad materias principales. Materiae demum principales huic in acceptum feruntur. est enim earum omnium silua nutrix easdemque gestat. Umectatam modo, modo ignitam. Recte. non enim ipsa silua uel umectatur uel ignitur inmutationemue patitur ullam. omnino enim est incommutabilis nec declinat a natura sua, sed ut quae recipiat qualitates et quantitates umoris et item caloris, umectari atque igniri putatur. Explanat euidentius, cum adiungit: terraeque et item aëris formas suscipientem ceterasque pedissequas passiones perpetientem. (p. 52D.) Rationabiliter. non enim tantum solent hae qualitates umectari et calefieri, sed etiam siccari et frigescere quaeque his similia proueniunt. Ceteras pedissequas passiones perpetientem: [375] ideo quia formantur et figurantur conuentu formatorum corporum. nam ipsa ex natura sua inpetibilis est nec ullam fert perpessionem.

CCCLII. Deinde ait: Quod tamen priuatim neque similibus uiribus neque exaequatis potentiis instruatur, nihil esse eius aequale. (p. 52E.) Nunc iam ueluti separato opifice deo solam per semet ipsam siluam intuetur duplici consideratione: una nondum susceptis qualitatibus, altera post qualitates. Et ante consortium quidem qualitatum neque stabat, opinor, neque mouebatur. Erat tamen quaedam in ea naturalis opportunitas ad motus stationisque perceptionem. Post qualitatum porro consortium exornata et perfectum corpus a deo facta motus stationisque sumpsit officia, quibus diuersis temporibus uteretur. Ergo uolens motus eius praestare causam dicit siluae primitus corporibus iniectis [et] ex praeponderatione eorum hinc illinc uergentium substitisse motum, sed incertum adhuc et fluctui similem, cum hinc illinc oppressa modo, modo subleuata siluae inbecillitas reciprocaret et iniquus turbulentusque modus per uniuersam eius fluctuaret capacitatem. Ex quo factum, ut hunc inordinatum motum intimam siluae propriamque et ex natura eius agitationem plerique esse censerent, qui alienus pulsus est, proptereaque animatam eam uitaeque conpotem arbitrarentur. Motus igitur, qui in ea fiebat, alienus erat. Confusio porro motus et inordinatio secundum naturam siluae proueniebat praebentis instabilem tremulamque sedem, ideo quod priuatim neque similibus uiribus neque exaequatis potentiis instructa nec quicquam in ea esset aequale, quod iactationem praeponderationemque [376] corporum coërceret. Sed ut stagnis, cum inmobilis est aquae superficies, incidente aliqua grauiore mole primo nascitur initium motus, deinde agitatione facta totius elementi non solum agmen aquae mouetur, sed illud ipsum, quod incidit causamque motus praebuit, uicissim mouetur: sic silua quoque ex initio corporum sumpto motu non solum ipsa omnifariam mouetur, uerum ipsa corpora, quae initium motus sunt, inuicem pellit.

CCCLIII. Talem porro motum eius significat non ad aliquem usum rerum nascentium fieri, sed ad solam conuersionem commutationemque corporum, siquidem dicit: Ex quo fluctu turbatas materias in diuersa raptari discernique a se (p. 53A.), hoc est separari. Quo pacto clare demonstrat non unam esse in silua potentiam opportunitatemque formarum recipiendarum, sed multiformem. Nam si una eius esset potentia, unum quiddam semper esset. At nunc, cum in omnes qualitates figurasque uertatur atque omnia fiat, potentias eius necesse est opportunitatesque uariae commutationis praenosci mentibus. Deinde manifesto exemplo quod dicit explanat, cum separat a se quattuor materias, id est ignem terramque et ceteras, separationis causam docens in fluctu siluae atque agitatione consistere, perinde ut in frumenti purgatione. Nouimus enim esse quaedam iam dudum parata, ut solent poëtae dicere, arma cerealia, quibus ea quae missa erunt secernuntur, grana quidem seorsum motu et agitatione, paleae uero aliorsum ex iactatione: [377] et leuia quidem uolitare, grauia uero residere. sic, inquit, quattuor quoque illa prima corpora uelut in euripo fluctuante iactantur et ad postremum generatim secernuntur (p. 53A.): euripum quidem siluam cognominans, secretionem uero sedem elementi cuiusque diuina prouidentia separatam. Quae ordinatio est scilicet, ne ex diuersorum corporum cohaerentia confusio et inordinatio, quae ante constitutionem mundi fuerat, perseueraret. Hanc ait fortunam mundi fuisse, priusquam exornata silua splendor et pulchritudo proueniret uniuersitati.

CCCLIV. Sed ubi cuncta, inquit, redigi ad modum placuit. (p. 53B.) Dei uoluntatem significat prouidam. cui cum placuisset, dicit ignem primo terramque et aëra atque aquam concinnasse, non talia ut nunc sunt, sed eorum exigua uestigia. (p. 53B.) Quippe uestigium ignis nondum ignis est, nec uero ceterorum corporum uestigia ipsa corpora sunt. uestigium quippe potentiam rei, non rem significat, multoque etiam minus corpus significatur uestigii nomine. Ergo silua etiam uestigium corporis fuit ante mundi exornationem. In eo, inquit, squalore ac deformitate, qui adparet in iis, quibus diuina deest prospicientia. (p. 53B.) Iure meritoque: quid enim diuina opera carens pulchrum aut uenustate erit praeditum? Adparatus ille igitur erat etiam tunc, elementis confusis incondite, nondum mundus, nec claritudo, quae ex opportunitate [378] prouidae ordinationis accessit. Erat igitur subiecta silua cum naturali opportunitate suscipiendae pulchritudinis ac uenustatis. erant etiam quattuor corporum potentiae seu uestigia confusa adhuc minimeque ordinata. Haec ergo cum uoluit deus disponens et ordinans inmortale hoc sensilis mundi animal figuris et qualitatibus conuenustauit certis et in aeternum duraturis rationibus. Omnia porro, quae fiunt optima, diuina mente ac uoluntate fieri praesumere nos iubet: qua praesumptione nihil esse uerius adseuerat.

CCCLV. Nunc iam ordinationem genituramque eorum singillatim demonstrari, inquit, conuenit nouo quidem et inusitato genere demonstrationis, uerum uobis, qui omnes eruditionis ingenuae uias peragraueritis, neque incognito et ex leui admonitione perspicuo. (p. 53BC.) Demonstraturus ratione substantias quattuor principalium corporum, quae censentur elementa, ordinationem quidem uocat habitum eorum iuxta se communicationemque et quasi quandam societatem, quae nascitur iuxta analogiam, quae talis est: ut hoc iuxta illud, sic illud iuxta aliud. genituram uero adpellat ipsam formam et effigiem. De quibus secundum geometricam rationem disputaturus, quae ratio minime nutat semperque certas et inexpugnabiles adfert probationes, nouam quidem aliis et incognitam dicit esse hanc eandem rationem, ipsis tamen, qui omnes ingenuae eruditionis uias peragrauerint, neque [379] ignotam et ex leui admonitione perspicuam. Etenim qui aderant omnes erant instructi praecipuis doctrinis, quas ingenuas disciplinas adpellauit, propterea quod a pueris aetas illa iis ueluti principiis altioris doctrinae et tamquam gradibus inbuebatur: geometrica, musica, arithmetica, astronomia. De quibus Cebes pronuntiauit: si quidem philosophiae causa discantur, ut per eas tamquam gradibus ad summum culmen philosophiae perueniatur, operae pretium fore, si sine philosophia, plenae tamen dignitatis esse fundamenta, inperfectae licet eruditionis. Hos igitur tamquam exercitatos in geometrica uiros admonet, quod sciebant huius modi quaestiones non nisi geometricis probationibus explicari. Simul habet exhortationem sermo ad effectionem institutionis ingenuae.